Buryatiya

Buryatiya, Buryatiya Respublikasi — Rossiya Federatsiyasi tarkibidagi respublika. Sharqiy Sibirning jan.da, Baykal kulidan jan. va sharila joylashgan. Maydoni 351,3 ming km². Aholisi 1056,6 mingdan ziyod kishi (1990- yillar oʻrtalari). B.da 21 tuman (aymoq), 6 shahar va 29 shaharcha bor. Poytaxti — UlanUde shahri

Davlat tuzumi. B.— respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1994 yil 22 fevralda qabul qilingan. Davlat boshligi — prezident. Qonun chiqaruvchi oliy (vakolatli) organi — bir palatali parlament — Xalq Xurali. Oliy ijroiya hokimiyatni respublika hukumati amalga oshiradi.

Tabiati. B.ning koʻp qismi togʻlik. Baykal koʻli qirgʻogʻi boʻylab HamarDaban, UlanBurgasi, Barguzin, shim.da Jan. Muya va Shim. Muya tizmalari, togʻlararo soyliklar (Yuqori Angara, MuyaKaundi) joylashgan. B.ning butun shim.sharqiy qismini Vitim yassitogʻligi egallagan. Jan.sharkda SaganDaban, Xudun, Zagan, SaganXurtey kabi qator tizmalar bor. Chekka jan.garbida B.ning eng baland nuqtasi — MunkuSardik togʻi (3491 m). Foydali qazilmalari: oltin, kumush, qalay, nikel, volfram, molibden, apatit, kvars, marmar, granit, temir rudasi, kumir, grafit. Iqlimi keskin kontinental. Qishi sovuq (yanv.ning oʻrtacha temperaturasi —24° dan —25° gacha), qor kam yogʻadi. Yozi iliq, iyulning oʻrtacha temperaturasi 7° dan (togʻlarda) 18° gacha. Yiliga 300 mm yogʻin tushadi. Koʻp yillik muzloq yerlar bor. Daryolari asosan Baykal kuli va Lena daryosi havzalariga qaraydi. Baykal koʻliga Selenga, Barguzin va Yuqori Angara quyiladi. Lena havzasiga Vitim daryosi qaraydi. Togʻtayga, togʻ chimli tuproqlar, togʻlarda togʻtundra, dasht va Urmonli dashtlarda qoramtir tuproq va kashtan tuproqlar uchraydi. Maydoni ning 4/5 qismi oʻrmon. Hayvonot dunyosi turlituman. Sobol, olmaxon, ondatra, kolonok, oqsichqon, tulki, boʻri, oq quyon, rosomaxa, silovsin, ayiq, los, izyubr, elik, kabarga, yovvoyi choʻchqa, togʻ echkisi, shim. bugʻusi va boshqa yashaydi. Baykal, Barguzin qoʻriqxonalari bor.

Aholisi. B.da 60 dan ortiq millat va elat vakillari istiqomat qiladi. Buryatlar aholining 25%, ruslar 70%ni tashkil etadi, shuningdek ukrainlar, tatarlar va boshqa ham yashaydi. Aholisining oʻrtacha zichligi 1 km² ga 3 kishi. Aholining 60% shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: UlanUde, Kyaxta, Zakamensk, Gusinoozyorsk.

Tarixi. B. hududidan yuqori paleolit davriga mansub arxeologik yodgorliklar topilgan. Oʻsha davrda odamlar ibtidoiy jamoa tartibida yashab, ovchilik bilan shugʻullangan. Neolit davriga kelib oʻqyoy paydo boʻlgan, kulolchilik rivojlangan. Miloddan avvalgi 3-asrdan milodiy 11-asrgacha boʻlgan davrda B.da koʻchmanchi jamoalar hamda ilk feodal davlatlarning qabila uyushmalari (xunnlar, jujanlar, uygʻur, qirgʻiz va kidanlar) birinketin hukm surib turgan. Asosiy buryat qabilalari — bulagʻat, exirit vaxorinslar 13-asrdan avvalroqshu yerlarda yashagan. Buryatlar xoʻjaligini asosan chorvachilik tashkil etgan. Baʼzi aymoqlarda dehqonchilik, ovchilik, hunarmandchilik bilan shugʻullanganlar. 17-asrda B.da birinchi bor rus kazak otryadlari paydo boʻldi. Bu yerlarda harbiy istehkomlar qurila boshlanib, shu munosabat bilan Rossiyadan davlat xizmatidagi kishilar, sanoat ishchilari, rus dehqonlari (mujiklar) koʻchib kela boshladilar. 17-asr oʻrtalarida Gʻarbiy B., keyinroq uning qolgan kismi Rossiya tarkibiga qoʻshib olindi. 20-asr boshlarida chorizmga qarshi harakat avj oldi. 1918 yil fevralda Shoʻro hokimiyati oʻrnatildi. Oʻsha yilning avg .da Yaponiya va 1919 yil aprelda Amerika qoʻshinlari bosib oldi. 1920 yil martida xalq lashkarlari shoʻro armiyasi yordamida B.ni ozod kildi. Natijada 1921 yil 27 aprelda BuryatMongol, 1922 yil 9 yanvarda MongolBuryat muxtor viloyatlari paydo boʻldi. 1923 yil 30 mayda ular birlashtirildi va RSFSR tarkibida BuryatMongol ASSR tashkil topdi. 1958 yildan Buryatiya ASSR, 1991 yildan B. Respublikasi deb nomlandi. 1990 yil okt.da B.ning davlat suvereniteta haqidagi deklaratsiya kabul qilindi.

Xoʻjaligi. B.da mashinasozlik va metall ishlash tarmoklari rivojlangan. Jumladan, aviatsiya sanoati (Mi8, Mi17 vertolyotlarini ishlab chikaruvchi UlanUde aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi), transport mashinasozligi (lokomotivvagon taʼmir zavodi), priborsozlik (avtomatlashtirish priborlari va vositalarini ishlab chiqaruvchi "Teplopribor" zavodi), chorvachilik uchun mashina va asbobuskunalar ("Buryatfermmash" birlashmasi), oʻrmon, yogʻochsozlik va sellyulozaqogʻoz sanoati ("Zabaykalles" konserni, Selenga sellyulozakarton k-ti), binokorlik materiallari sanoati (Timlyuy sement va asbest buyumlar zavodi) korxonalari bor. Yengil sanoatda "UlanUde manufakturasi" aksiyadorlik birlashmasi, UlanUde ustki trikotaj kiyimlar fkasi eng yirik korxonalardir. Oziq-ovqat sanoati korxonalari UlanUde, Zakamemsk. UstBarguzin, Nijneangarskda joylashgan. Mudofaa korxonalarida xalq isteʼmol mollari: aviatsiya zavodida kir yuvish mashinalari, priborsozlik birlashmasida tibbiyot asboblari, radio zavodida audio va videopriyomniklar ishlab chiqariladi. Gusinoozersk davlat elektr st-yasi va UlanUdeda 2 issiklik elektr st-yasi bor.

Buryatiya da mayin junli qoʻychilik, goʻsht-sut, goʻsht chorvachiligi yetakchi tarmoqlardir. Qoramolchilik, choʻchqachilik, yilqichilik, parrandachilik, hayvonotchilik, bugʻuchilik hamda moʻynali hayvonlarni ovlash rivojlangan. B. jan.da va Barguzin daryosi vodiysida dehqonchilik qilinadi; donli ekinlar, asosan bahori bugʻdoy, suli va arpa ekiladi. Asosiy transport turi — temir yoʻl (uz. 1200 km, yuk aylanmasining 80%). B. jan.dan Transsibir temir yoʻl, shim.dan BaykalAmur magistrali (BAM) oʻtadi. Respublika hududining har 10 ming km²ga 34 km temir yoʻl toʻgʻri keladi. Buryatiya UlanUdeni Mongoliyaning UlanBator va XXRning Pekin shaharlari bilan bogʻlaydi. Avtomobil yoʻllari uz.— 9530 km. UlanUde shahrida aeroport bor. Baykal koʻlida, Selenga, Barguzin va Yuqori Angara daryolarida kemalar qatnaydi. Baykal boʻyida turizm yoʻlga qoʻyilgan. Zabaykalye va Tunkin tabiiy milliy bogʻlari barpo etilgan.

Tashqi savdo aylanmasi 190 mln. AQSH dollariga yaqin. B. hududida 100 dan ortiq qoʻshma korxonaga 20 mamlakat sarmoya sarflagan. Dunyodaga 60 davlat, jumladan, Xitoy, Mongoliya, Italiya, Litva, Ukraina, Qozogʻiston, Oʻzbekiston va boshqa bilan savdo qiladi. Chetga chiqariladigan mahsulotlari: yogʻoch, sellyuloza, jun, don, kumush, rangli metallar, kumir, marmar, moʻyna, charm, oyna va boshqa Chetdan sanoat uchun butlash detallari va boshqa asbobuskunalar keltiradi. B.da 4 mingdan ziyod vrach aholiga xizmat koʻrsatadi. B. hududida 300 dan koʻproq shifobaxsh buloq, Goryachinskdagi balneologiya shifoxonasi, Arshan, Sayan tog kurortlari, "Baykal" sanatoriysi bor. B. ilmiy markazi va Sharq tibbiyoti markazida Tibet tibbiyoti sirlari oʻrganiladi. 10 dan koʻproq dori-darmon tibetcha resept boʻyicha ishlab chiqilgan, tomirga qarab tashhis qoʻyuvchi avtomat majmua yaratilgan, "Baykalfarm" dori-darmon ishlab chiqarish korxonasi mavjud.

Maorifi va fani. B.da 4 oliy (20 mingdan ortiq talaba) va 20 oʻrta maxsus (16 mingga yaqin talaba) oʻquv yurti, 6 kollej, 44 boshlangʻich hunar taʼlimi oʻquv yurti, 602 oʻrta umumiy taʼlim maktabi (191 ming oʻquvchi), litsey va gimnaziyalar faoliyat koʻrsatadi. Sharqiy Sibir texnologiya unti, B. ilmiy markazi bor.

Ikkita respublika va bir necha tuman gaz.lari nashr etiladi. Respublika davlat teleradiosi ishlaydi.

Adabiyoti. Qadim zamonlarda buryatlarning rivojlangan badiiy adabiyoti boʻlmagan. 18-asr urtalaridan xalq ogʻzaki ijodiyoti namunalarini yozib olishga kirishilgan, ular orasida magtal deb atalgan madhiyalar, turli sheʼrlar, qoʻshiqlar va dostonlar bor. Xalq sheʼriy ijodiyoti zamonaviy buryat adabiyotining shakllanishiga barakali taʼsir oʻtkazdi. Qoʻshiq va laparlar, afsona va rivoyatlar, maqol va matallar, ertak va dostonlarda xalqning fikrtuygʻulari, orzuumidlari ifodalangan. Bir necha oʻn ming satrdan iborat boʻlgan "Geser" milliy eposi buryatlar qahramonnoma ijodkorligining choʻqqisi hisoblanadi. 20-asr boshlarida ulus yozma dramaturgiyasi dunyoga keldi. Bu janrni D. A. Abasheev, S. P. Baldayev, I. V. Barlukov, K. G. Saltikov boshlab berdilar. 20- yillarda ijodiy yoʻlini boshlagan X. N. Namsarayev zamonaviy buryat adabiyotiga asos soldi. U oʻzining bir pardali pyesalarida, sheʼr va hikoyalarida, "Gelenboboning iqrori" poemasida xalq hayotini tasvirladi. Uning "Sirempil" qissasi mehnat axlining ozodlik va baxtsaodat yoʻlidagi kurashini ifodalaydi. Muallifning "Taysha qamchisi" pssasi va "Tong shafagʻi" romani buryat adabiyotining oltin fondiga kiradi. Buryat shoir va adiblaridan Solbone Tuy, S. Don, N. Baldano, B. Bazaron, Ch. Sidendambayev, B. Mungunov, D. Batajabay, M. Stepanov, J. Baldanjabon, I. Kalashnikov, S. Galsanov, D. Jalsarayev asarlari mashhur.

Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. B. yerlarida miloddan avvalgi davr sanʼat yodgorliklari — toshlarga oʻyib ishlangan odamlar, hayvonlar, ov manzaralari tasviri, keramika va bronza kandakorligi namunalari koʻp topilgan. Bular naqqoshlik, yogʻoch, suyak, oltin, kumush oʻymakorligi rivojlanganidan dalolat beradi. UlanUde yaqinida Ivolgin shahri (miloddan avvalgi 1-asr va milodiy 1-asr) qoldiqlari mavjud. 18-asrdan lamaizm taʼsirida qurilgan ibodatxonalarda Markaziy Osiyo va yerli xalq sanʼati anʼanalari chatishib ketdi (Aginskoye, Gusinoozyorsk, Sigalsk va boshqa shaharlarda kup ibodatxonalar saqlangan). Bular 2 va 3 qavatli, tom burchaklari yuqoriga qayrilgan. Ularning old tomonida koʻpincha ustunli peshayvon boʻlgan. Bu ibodatxonalarda Budda haykallari oʻrnatilgan. Keyingi yillarda B.da koʻplab zamonaviy turar joy, maishiy va madaniy binolar qad koʻtardi, yangi shahar va qishloqlar barpo etildi.

Teatri. Xalq qoʻshiqlari, raqs va oʻyinlari milliy teatr negizini tashkil etadi. Xalqoʻyinlari anʼanasi dastlabki spektakllarda qoʻllanilgan aktyorlik malakasining yuzaga kelishiga sabab boʻldi. 1908—17 yillarda ilk havaskorlik teatrlari tashkil togshi. Dastlabki yozma pyesalar "Oʻlim" (D. Abasheev), "Ayb ichimlikda" (M. Barlukov), "Ikkidunyo" (M. Saltikov) 1908— 14 yillarda vujudga keldi. 20- yillarning boshida havaskorlik toʻgaraklari avj oldi. 1927 yil UlanUdeda drama teatri ochildi. Uning aktyor va rej.lari B. milliy teatrining tashkil topishiga yordamlashdi. 1928 yilda B. teatr studiyasi ochildi. Shu studiya asosida 1930 yilda Sanʼat texnikumi tashkil topdi va u 1936 yilda musiqateatr bilim yurtiga aylantiriddi. B. Baldano, M. Shambuyeva, G. Sidinjapov kabi atoqpi dramaturg , aktyor va rej.lar yetishib chiqdi. B.ning mashhur sahna ustalari: M. Stepanova, V. Xalmatov, B. Vampilov, N. Gendunov, F. Saxirov va boshqa B.da 4 ta teatr, B. davlat filarmoniyasi, "Baykal" ashula va raqs ansambli mavjud.

Adabiyotlar

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil