Markaziy Afrika Respublikasi: Versiyalar orasidagi farq

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
CoderSIBot (munozara | hissa)
Qatorga koʻchirish toʻgʻrilandi
k qisqartmalarni toʻliqlash, replaced: q.x. → qishloq xoʻjaligi (4), t-ra → temperatura, vakt → vaqt, I.ch. → {{subst:FULLPAGENAME}}, hoz. → hozirgi, Mayd. → Maydoni, y.lar → yillar (15), va b.) → va boshqal using AWB
Qator 3: Qator 3:
{{Markaziy Afrika Respublikasi_info}}
{{Markaziy Afrika Respublikasi_info}}
'''Markaziy Afrika Respublikasi''' (Markaziy Afrika Respublikasi) poytaxti — [[Bangui]] shahri. [[BMT]] aʼzosi
'''Markaziy Afrika Respublikasi''' (Markaziy Afrika Respublikasi) poytaxti — [[Bangui]] shahri. [[BMT]] aʼzosi
'''Markaziy afrika respublikasi''' (MAP) (Republigue Centrafricaine) — Markaziy Afrikada joylashgan davlat. Mayd. 623 ming km². Aholisi 3,5 mln. kishi (2001). Poytaxti — Bangi sh. Maʼmuriy jihatdan 16 prefekturaga boʻlinadi.
'''Markaziy afrika respublikasi''' (MAP) (Republigue Centrafricaine) — Markaziy Afrikada joylashgan davlat. Maydoni 623 ming km². Aholisi 3,5 mln. kishi (2001). Poytaxti — Bangi sh. Maʼmuriy jihatdan 16 prefekturaga boʻlinadi.


Davlat tuzumi. MAP — respublika. Amaddagi konstitutsiyasi 1994 y. 28 dek.da umumxalq referendumida maʼqullangan va 1995 y. 7 yanvardan kuchga kirgan. Davlat boshligʻi — prezident. U umumiy toʻgʻri ovoz berish yoʻli bilan 6 y. muddatga saylanadi va yana bir marta qayta saylanishi mumkin. Qonun chiqaruvchi hokimiyat Milliy majlis (bir palatali parlament), ijroiya hokimiyatni prezident bilan hukumat amalga oshiradi. Vazirlar Kengashini boshqaruvchi bosh vazirni prezident tayinlaydi.
Davlat tuzumi. MAP — respublika. Amaddagi konstitutsiyasi 1994 y. 28 dek.da umumxalq referendumida maʼqullangan va 1995 y. 7 yanvardan kuchga kirgan. Davlat boshligʻi — prezident. U umumiy toʻgʻri ovoz berish yoʻli bilan 6 y. muddatga saylanadi va yana bir marta qayta saylanishi mumkin. Qonun chiqaruvchi hokimiyat Milliy majlis (bir palatali parlament), ijroiya hokimiyatni prezident bilan hukumat amalga oshiradi. Vazirlar Kengashini boshqaruvchi bosh vazirni prezident tayinlaydi.


Tabiati. Mamlakat hududining katta qismini Azande qiri (bal. 600–900 m) egallagan. Qirda keng vodiylar va bal. 1300–1400 m li gumbazsimon togʻlar koʻp. Olmos, uran rudasi, lignit, temirli kvarsit konlari bor. Iklimi ekvatorial mussonli iqlim; issiq, yozi seryomgʻir. Eng issyak, oyi (mart)ning oʻrtacha t-rasi 26—ZG, eng salq-in oyi (shim.da dek. yoki yanvar, jan.da iyul yoki avg .)niki 21—25°. Yillik yogʻin shim.dan jan.ga tomon 1000–1200 mm dan 1600–1800 mm gacha ortib boradi. Mamlakat jan. chegaralari boʻylab MARning asosiy daryosi — Ubangi (Kongo daryosining oʻng irmogi), shim. qismidan Chad koʻliga quyiluvchi Shari daryosi irmoqlari oqib oʻtadi. Daryolar toʻlib oqqan davrda kema qatnaydi.
Tabiati. Mamlakat hududining katta qismini Azande qiri (bal. 600–900 m) egallagan. Qirda keng vodiylar va bal. 1300–1400 m li gumbazsimon togʻlar koʻp. Olmos, uran rudasi, lignit, temirli kvarsit konlari bor. Iklimi ekvatorial mussonli iqlim; issiq, yozi seryomgʻir. Eng issyak, oyi (mart)ning oʻrtacha temperaturasi 26—ZG, eng salq-in oyi (shim.da dek. yoki yanvar, jan.da iyul yoki avg .)niki 21—25°. Yillik yogʻin shim.dan jan.ga tomon 1000–1200 mm dan 1600–1800 mm gacha ortib boradi. Mamlakat jan. chegaralari boʻylab MARning asosiy daryosi — Ubangi (Kongo daryosining oʻng irmogi), shim. qismidan Chad koʻliga quyiluvchi Shari daryosi irmoqlari oqib oʻtadi. Daryolar toʻlib oqqan davrda kema qatnaydi.


Oʻsimliklar qoplami, asosan, savanna, ayrim joylari esa yilning quruq faslida bargini toʻkuvchi siyrak daraxtli tropik oʻrmonlardan iborat. Mamlakatning jan. qismida daryo sohillari boʻylab doim yashil oʻrmonlar, eng chekka jan.dagi qizilsariq laterit tuproqlarda sernam ekvatorial oʻrmonlar oʻsadi. Hayvonot dunyosi boy va xilmaxil. Yirik hayvonlardan fil, karkidon, buyvol, kiyik, jirafa, yirtqichlardan arslon, qoplon, qashqir, sirtlon yashaydi. Oʻrmonlarda maymun koʻp. Daryolarda timsoh uchraydi. Har xil qushlar, ilonlar, kalta-kesaklar, hasharotlar, jan.da setse pashshasi bor. Andre-Feliks, Bamingi-Bangoran, Sen-Floris milliy boglari barpo etilgan.
Oʻsimliklar qoplami, asosan, savanna, ayrim joylari esa yilning quruq faslida bargini toʻkuvchi siyrak daraxtli tropik oʻrmonlardan iborat. Mamlakatning jan. qismida daryo sohillari boʻylab doim yashil oʻrmonlar, eng chekka jan.dagi qizilsariq laterit tuproqlarda sernam ekvatorial oʻrmonlar oʻsadi. Hayvonot dunyosi boy va xilmaxil. Yirik hayvonlardan fil, karkidon, buyvol, kiyik, jirafa, yirtqichlardan arslon, qoplon, qashqir, sirtlon yashaydi. Oʻrmonlarda maymun koʻp. Daryolarda timsoh uchraydi. Har xil qushlar, ilonlar, kalta-kesaklar, hasharotlar, jan.da setse pashshasi bor. Andre-Feliks, Bamingi-Bangoran, Sen-Floris milliy boglari barpo etilgan.


Aholisining aksari qismini sango tili shevalarida soʻzlashuvchi banda, gbayya, ngbandi, zande xalqlari tashkil etadi. Mamlakat jan.da bantu tili oilasiga mansub xalqlar (azande, ngiri, maka va b.) yashaydi. Pigmey kabilalari, shim.da Sudan arablari ham bor. Rasmiy tili — fransuz tili. Aholining aksariyati mahalliy anʼanaviy dinlarga eʼtiqod qiladi, xri-stianlar, musulmonlar ham bor. Aholining 47% shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Bangi, Berberati, Bosan-goa, Bambari.
Aholisining aksari qismini sango tili shevalarida soʻzlashuvchi banda, gbayya, ngbandi, zande xalqlari tashkil etadi. Mamlakat jan.da bantu tili oilasiga mansub xalqlar (azande, ngiri, maka va boshqalar) yashaydi. Pigmey kabilalari, shim.da Sudan arablari ham bor. Rasmiy tili — fransuz tili. Aholining aksariyati mahalliy anʼanaviy dinlarga eʼtiqod qiladi, xri-stianlar, musulmonlar ham bor. Aholining 47% shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Bangi, Berberati, Bosan-goa, Bambari.


Tarixi. MARning eng qad. tarixi yetarlicha oʻrganilmagan. Bir vaqtlar bu yerda pigmeylar yashaganligi haqida rivoyatlar bor, keyinroq boshqa negroid qabilalar ham paydo boʻlgan. 19-a.da hozirgi MAP hududining shim.-gʻarbiy qismi Bagirma va Vadai davlatlari, 90-y.larda esa Rabbax davlati tarkibiga kirgan. 1900 y.ga kelib Fransiyaning Ubangi-ShariChad mustamlakasi tarkibiga, keyinroq boshqa fransuz mustamlakalari bilan Fransiya Ekvatorial Afrikasi tarkibiga kiritilgan. 1914 y.da Ubangi-Shari (hoz. MAP) Chaddan ajratildi. 1958 y. Ubangi-Shari Fransiya Hamjamiyati tarkibidagi muxtor respublika deb eʼlon qilindi va MAP deb atala boshladi. 1960 y. 13 avg .dan mustaqil davlat. MARda 1966 y. harbiy toʻntarish sodir boʻlib, polkovnik J. Bokassa prezident lavozimini egalladi. 1976 y.da MAP konsti-tutsiyali monarxiyaga aylantirildi va Markaziy Afrika imperiyasi nomini oldi. Bokassa I imperator boʻldi. 1979 y. yana bir toʻntarish natijasida imperator agʻdarib tashlandi, mamlakat yana respublika deb eʼlon kdlindi. 1981 y. MARda navbatdagi harbiy toʻntarish roʻy berdi. Hokimiyat Milliy tiklanish harbiy qoʻmitasi qoʻliga oʻtdi. Kon-stitutsiyaning amal qilishi toʻxtatildi. 1993 y. 22 avg . va 19 sent.da boʻlib oʻtgan umumiy saylovda Markaziy Afrika xalqi ozodligi uchun harakat parti-yasining rahbari Anj-Feliks Patasse 6 y. muddatga prezident etib saylandi. Yangi konstitutsiya qabul etildi, fuqaro hukumati faoliyat koʻrsata boshladi. MAP 1960 y. sent.dan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 1 dek. — Respublika eʼlon qilingan kun (1958).
Tarixi. MARning eng qad. tarixi yetarlicha oʻrganilmagan. Bir vaqtlar bu yerda pigmeylar yashaganligi haqida rivoyatlar bor, keyinroq boshqa negroid qabilalar ham paydo boʻlgan. 19-a.da hozirgi MAP hududining shim.-gʻarbiy qismi Bagirma va Vadai davlatlari, 90-yillarda esa Rabbax davlati tarkibiga kirgan. 1900 yilga kelib Fransiyaning Ubangi-ShariChad mustamlakasi tarkibiga, keyinroq boshqa fransuz mustamlakalari bilan Fransiya Ekvatorial Afrikasi tarkibiga kiritilgan. 1914 yilda Ubangi-Shari (hozirgi MAP) Chaddan ajratildi. 1958 y. Ubangi-Shari Fransiya Hamjamiyati tarkibidagi muxtor respublika deb eʼlon qilindi va MAP deb atala boshladi. 1960 y. 13 avg .dan mustaqil davlat. MARda 1966 y. harbiy toʻntarish sodir boʻlib, polkovnik J. Bokassa prezident lavozimini egalladi. 1976 yilda MAP konsti-tutsiyali monarxiyaga aylantirildi va Markaziy Afrika imperiyasi nomini oldi. Bokassa I imperator boʻldi. 1979 y. yana bir toʻntarish natijasida imperator agʻdarib tashlandi, mamlakat yana respublika deb eʼlon kdlindi. 1981 y. MARda navbatdagi harbiy toʻntarish roʻy berdi. Hokimiyat Milliy tiklanish harbiy qoʻmitasi qoʻliga oʻtdi. Kon-stitutsiyaning amal qilishi toʻxtatildi. 1993 y. 22 avg . va 19 sent.da boʻlib oʻtgan umumiy saylovda Markaziy Afrika xalqi ozodligi uchun harakat parti-yasining rahbari Anj-Feliks Patasse 6 y. muddatga prezident etib saylandi. Yangi konstitutsiya qabul etildi, fuqaro hukumati faoliyat koʻrsata boshladi. MAP 1960 y. sent.dan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 1 dek. — Respublika eʼlon qilingan kun (1958).


Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. Markaziy Afrika xalqi ozodligi uchun harakat partiyasi, 1979 y.da tuzilgan; Markaziy Afrika demokratik uyushmasi partiyasi, 1987 y.da tashkil etilgan; Demokratiya va tarak,qiyot uchun ittifoq partiyasi, 1991 y.da asos solingan; Demokratiya va rivojlanish uchun harakat partiyasi, 1993 y.da barpo etilgan; Markaziy Afrika Res-publikasi ozodligi uchun harakat partiyasi. Markaziy Afrika mehnatkashlari kasaba uyushmasi 1981 y.da tuzilgan.
Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. Markaziy Afrika xalqi ozodligi uchun harakat partiyasi, 1979 yilda tuzilgan; Markaziy Afrika demokratik uyushmasi partiyasi, 1987 yilda tashkil etilgan; Demokratiya va tarak,qiyot uchun ittifoq partiyasi, 1991 yilda asos solingan; Demokratiya va rivojlanish uchun harakat partiyasi, 1993 yilda barpo etilgan; Markaziy Afrika Res-publikasi ozodligi uchun harakat partiyasi. Markaziy Afrika mehnatkashlari kasaba uyushmasi 1981 yilda tuzilgan.


Xoʻjaligi. MAP — iqtisodiy jihatdan zaif agrar mamlakat. Yal pi ichki mahsulotda q.x., oʻrmon xoʻjaligi va baliqchilikning ulushi 41,6%, ishlab chiqaradigan sanoat ulushi 8,8%, kon sanoati ulushi 2,9%ni tashkil etadi. Iqtisodiy faol aholining 85% q.x.da band. Q.x. mahsulotining asosiy qismini mayda dehqon xoʻjaliklari beradi. Asosiy oziq-ovqat ekinlari: maniok, tariq, oq joʻxori, makkajoʻxori, sholi, banan, dukkaklilar. Eksport uchun paxta, kofe, shuningdek yer yongʻoq, kunjut, moyli palma, geveya, tamaki ekiladi. Chor-vachilikda qoramol, qoʻy, echki boqiladi. Daryolardan baliq ovlanadi. Mamlakatning jan.-gʻarbiy qismidagi oʻrmonlarda eksport uchun qimmatbaho yogʻoch tayyorlanadi.
Xoʻjaligi. MAP — iqtisodiy jihatdan zaif agrar mamlakat. Yal pi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligi, oʻrmon xoʻjaligi va baliqchilikning ulushi 41,6%, ishlab chiqaradigan sanoat ulushi 8,8%, kon sanoati ulushi 2,9%ni tashkil etadi. Iqtisodiy faol aholining 85% qishloq xoʻjaligida band. Qishloq xoʻjaligi mahsulotining asosiy qismini mayda dehqon xoʻjaliklari beradi. Asosiy oziq-ovqat ekinlari: maniok, tariq, oq joʻxori, makkajoʻxori, sholi, banan, dukkaklilar. Eksport uchun paxta, kofe, shuningdek yer yongʻoq, kunjut, moyli palma, geveya, tamaki ekiladi. Chor-vachilikda qoramol, qoʻy, echki boqiladi. Daryolardan baliq ovlanadi. Mamlakatning jan.-gʻarbiy qismidagi oʻrmonlarda eksport uchun qimmatbaho yogʻoch tayyorlanadi.


Sanoatida konchilik asosiy oʻrinni oladi: olmos va uran qazib olinadi. I.ch. sanoati q.x. mahsulotlarini qayta ishlaydigan mayda korxonalar (paxta va kofe tozalash, yogʻmoy, un, sut-pishlok, zavodlari va b.)dan iborat. Toʻqimachilik, koʻn-poyabzal, boʻyoq f-kalari, gʻishtfayans, kislorod-atsetilen, taxta tilish zavodlari va b. korxonalar bor. Yiliga 96 mln. kVtsoatdan koʻproq elektr energiyasi ishlab chiqariladi.
Sanoatida konchilik asosiy oʻrinni oladi: olmos va uran qazib olinadi. Markaziy Afrika Respublikasi sanoati qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini qayta ishlaydigan mayda korxonalar (paxta va kofe tozalash, yogʻmoy, un, sut-pishlok, zavodlari va boshqalar)dan iborat. Toʻqimachilik, koʻn-poyabzal, boʻyoq f-kalari, gʻishtfayans, kislorod-atsetilen, taxta tilish zavodlari va boshqa korxonalar bor. Yiliga 96 mln. kVtsoatdan koʻproq elektr energiyasi ishlab chiqariladi.


Mamlakatda t.y. yoʻq. Avtomobil yoʻllarining uz. 23,7 mingkm. Xalqaro yuklarning 95% dare orqali tashiladi. Okeanga chiqiladigan suv yoʻllari eng muximidir. Kongo-Ubangi, Kongo-Sanga daryolari havzalari katta ahamiyatga ega. Bangi, Zinga, Salo va Nola portlari, Bangida xalqaro aeroport bor.
Mamlakatda t.y. yoʻq. Avtomobil yoʻllarining uz. 23,7 mingkm. Xalqaro yuklarning 95% dare orqali tashiladi. Okeanga chiqiladigan suv yoʻllari eng muximidir. Kongo-Ubangi, Kongo-Sanga daryolari havzalari katta ahamiyatga ega. Bangi, Zinga, Salo va Nola portlari, Bangida xalqaro aeroport bor.
Qator 27: Qator 27:
Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari. 1962 y. mamlakatda 6 yoshdan 14 yoshgacha boʻlgan bolalarga majburiy taʼlim joriy qilingan. Davlat maktablari bilan bir qatorda xususiy maktablar ham bor. Barcha maktablarda bolalar fransuz tilida oʻqitiladi. Boshlangʻich maktablarda oʻqish muddati 6 y. 4 y.lik umumiy taʼlim kollejlari toʻliqsiz oʻrta, 7 y.lik litseylar toʻliq oʻrta maʼlumot beradi. Hunar maktablari, kasb-hunar texnika bilim yurtlari, texnika kollejlari va litseylari ham mavjud.
Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari. 1962 y. mamlakatda 6 yoshdan 14 yoshgacha boʻlgan bolalarga majburiy taʼlim joriy qilingan. Davlat maktablari bilan bir qatorda xususiy maktablar ham bor. Barcha maktablarda bolalar fransuz tilida oʻqitiladi. Boshlangʻich maktablarda oʻqish muddati 6 y. 4 y.lik umumiy taʼlim kollejlari toʻliqsiz oʻrta, 7 y.lik litseylar toʻliq oʻrta maʼlumot beradi. Hunar maktablari, kasb-hunar texnika bilim yurtlari, texnika kollejlari va litseylari ham mavjud.


Bangida universitet (1969 y.da tashkil etilgan) va Oliy normal (ped.) maktab, toʻliq oliy maʼlumot bermaydigan bir qancha oliy maktablar bor. Ilmiy muassasalari: Bangida ilmiytexnika tadqiqot byurosi (1948), Demografiya tadqiqot markazi, Paster instituti (1961), Paxta va toʻqimachilik sanoati i.t. instituti, Markaziy Afrika Agronomiya tadqiqot instituti (1948, Bukokoda). Bangi unti, Bukokodagi Agronomiya tadqiqot instituti va Bangidagi ilmiytexnika tadqiqotlari byurosi kutubxonalari mavjud. Bangida mamlakat tarixiy yodgorliklari, cholgʻu asboblari muzeyi, Bartelemi Bogenda muzey, sanʼat va hunarmandchilik milliy markazi bor.
Bangida universitet (1969 yilda tashkil etilgan) va Oliy normal (ped.) maktab, toʻliq oliy maʼlumot bermaydigan bir qancha oliy maktablar bor. Ilmiy muassasalari: Bangida ilmiytexnika tadqiqot byurosi (1948), Demografiya tadqiqot markazi, Paster instituti (1961), Paxta va toʻqimachilik sanoati i.t. instituti, Markaziy Afrika Agronomiya tadqiqot instituti (1948, Bukokoda). Bangi unti, Bukokodagi Agronomiya tadqiqot instituti va Bangidagi ilmiytexnika tadqiqotlari byurosi kutubxonalari mavjud. Bangida mamlakat tarixiy yodgorliklari, cholgʻu asboblari muzeyi, Bartelemi Bogenda muzey, sanʼat va hunarmandchilik milliy markazi bor.


Matbuoti, radioeshittirishi, telekoʻrsatuvi. Asosiy gaz.lari: "Jurnal ofisel de la Repyublik Santrafri-ken" ("Markaziy Afrika Respublikasining rasmiy gaz.", fransuz tilida chiqadigan hukumat xabarnomasi, 1974 y.dan), "Songo" (sango xalqi tilida chiqadigan kundalik gaz., 1986 y.dan). Markaziy Afrika axborot agentligi hukumat axborot agentligi boʻlib, 1974 y.da tashkil etilgan; Markaziy Afrika radioeshittirish va televideniye xizmati, 1958 y.da tuzilgan, telekoʻrsa-tuvlar 1974 y.da boshlangan.
Matbuoti, radioeshittirishi, telekoʻrsatuvi. Asosiy gaz.lari: "Jurnal ofisel de la Repyublik Santrafri-ken" ("Markaziy Afrika Respublikasining rasmiy gaz.", fransuz tilida chiqadigan hukumat xabarnomasi, 1974 yildan), "Songo" (sango xalqi tilida chiqadigan kundalik gaz., 1986 yildan). Markaziy Afrika axborot agentligi hukumat axborot agentligi boʻlib, 1974 yilda tashkil etilgan; Markaziy Afrika radioeshittirish va televideniye xizmati, 1958 yilda tuzilgan, telekoʻrsa-tuvlar 1974 yilda boshlangan.


Adabiyoti ilk rivojlanish bosqichida. Asosan, folklor shakllari: ishqiy koʻshiqlar, yor-yorlar, ovchi qoʻshiqlari urf boʻlgan. Eng tanikli yozuvchisi Pyer Maxombo Bambote — "Afrika qahramoni sharafiga marsiya" (Patris Lumumbaga bagʻishlangan) va "Ikki to-gʻam qoʻshigʻi" dostonlarining muallifi. Bu yozuvchi bir necha hikoya va bir pardali pyesalar ham yozgan.
Adabiyoti ilk rivojlanish bosqichida. Asosan, folklor shakllari: ishqiy koʻshiqlar, yor-yorlar, ovchi qoʻshiqlari urf boʻlgan. Eng tanikli yozuvchisi Pyer Maxombo Bambote — "Afrika qahramoni sharafiga marsiya" (Patris Lumumbaga bagʻishlangan) va "Ikki to-gʻam qoʻshigʻi" dostonlarining muallifi. Bu yozuvchi bir necha hikoya va bir pardali pyesalar ham yozgan.


Meʼmorligi, tasviriy sanʼati, musiqasi. MAP hududida qad. masjidlar va arabcha uslubdagi uylar saqlanib qolgan. Odatda, xalqning turar joylari — doirasimon yoki toʻrtburchak shaklida guvaladan va sinchli qilib, tomi juda tik nishabli tarzda qurilgan. 19-a.dan yevropacha imoratlar kurila boshladi. Keyingi vaktda Bangi, Berberati, Bangasu va b. shaharlarda zamonaviy meʼmorlik usullarida koʻp qavatli maʼmuriy binolar va turar joylar qurildi.
Meʼmorligi, tasviriy sanʼati, musiqasi. MAP hududida qad. masjidlar va arabcha uslubdagi uylar saqlanib qolgan. Odatda, xalqning turar joylari — doirasimon yoki toʻrtburchak shaklida guvaladan va sinchli qilib, tomi juda tik nishabli tarzda qurilgan. 19-a.dan yevropacha imoratlar kurila boshladi. Keyingi vaqtda Bangi, Berberati, Bangasu va boshqa shaharlarda zamonaviy meʼmorlik usullarida koʻp qavatli maʼmuriy binolar va turar joylar qurildi.


Amaliy va tasviriy sanʼat turlaridan yogʻoch oʻymakorligi, toʻquvchilik, kulollik, metall va fil suyagidan uzuk, marjon shodalari, bilaguzuklar yasash rivojlangan. Palma yaproklari, poxol va oʻtdan savat, bordon, qalpoq, sumkalar toʻqiladi. Buyvol va timsoh terisidan xaltacha, kartmon, kitob muqovalari yasaladi. Hunarmandlar maktabi tashkil topgan.
Amaliy va tasviriy sanʼat turlaridan yogʻoch oʻymakorligi, toʻquvchilik, kulollik, metall va fil suyagidan uzuk, marjon shodalari, bilaguzuklar yasash rivojlangan. Palma yaproklari, poxol va oʻtdan savat, bordon, qalpoq, sumkalar toʻqiladi. Buyvol va timsoh terisidan xaltacha, kartmon, kitob muqovalari yasaladi. Hunarmandlar maktabi tashkil topgan.

25-Noyabr 2015, 20:48 dagi koʻrinishi


Markaziy Afrika Respublikasi
République Centrafricaine
Ködörösêse tî Bêafrîka
ShiorUnité, Dignité, Travail
(Fransuzcha: Ittifoq, Qadr-qimmat, Mehnat)
Madhiya: La Renaissance
(The Rebirth)
Location of Markaziy Afrika Respublikasi
Poytaxt Bangi
Rasmiy til(lar) Fransuzcha
Sangocha
Hukumat Prezidentlik Respublika
• Prezident
Fransua Bozize
Élie Doté
Mustaqillik (Fransiyadan)
• Sana
13-avgust 1960
Maydon
• Butun
622,984 km2 (43-oʻrin)
• Suv (%)
<1
Aholi
• 2002-yilgi roʻyxat
3,799,897 (126-oʻrin)
• Zichlik 6/km2
YIM (XQT) 2005-yil roʻyxati
• Butun
AQSh$4,479 mil. (163-oʻrin)
• Jon boshiga
AQSh$1,179
Pul birligi CFA Franc (BTC)
Vaqt mintaqasi UTC+1
• Yoz (DST)
UTC+1
Qisqartma CT
Telefon prefiksi 236
Internet domeni .cf

Markaziy Afrika Respublikasi (Markaziy Afrika Respublikasi) poytaxti — Bangui shahri. BMT aʼzosi Markaziy afrika respublikasi (MAP) (Republigue Centrafricaine) — Markaziy Afrikada joylashgan davlat. Maydoni 623 ming km². Aholisi 3,5 mln. kishi (2001). Poytaxti — Bangi sh. Maʼmuriy jihatdan 16 prefekturaga boʻlinadi.

Davlat tuzumi. MAP — respublika. Amaddagi konstitutsiyasi 1994 y. 28 dek.da umumxalq referendumida maʼqullangan va 1995 y. 7 yanvardan kuchga kirgan. Davlat boshligʻi — prezident. U umumiy toʻgʻri ovoz berish yoʻli bilan 6 y. muddatga saylanadi va yana bir marta qayta saylanishi mumkin. Qonun chiqaruvchi hokimiyat Milliy majlis (bir palatali parlament), ijroiya hokimiyatni prezident bilan hukumat amalga oshiradi. Vazirlar Kengashini boshqaruvchi bosh vazirni prezident tayinlaydi.

Tabiati. Mamlakat hududining katta qismini Azande qiri (bal. 600–900 m) egallagan. Qirda keng vodiylar va bal. 1300–1400 m li gumbazsimon togʻlar koʻp. Olmos, uran rudasi, lignit, temirli kvarsit konlari bor. Iklimi ekvatorial mussonli iqlim; issiq, yozi seryomgʻir. Eng issyak, oyi (mart)ning oʻrtacha temperaturasi 26—ZG, eng salq-in oyi (shim.da dek. yoki yanvar, jan.da iyul yoki avg .)niki 21—25°. Yillik yogʻin shim.dan jan.ga tomon 1000–1200 mm dan 1600–1800 mm gacha ortib boradi. Mamlakat jan. chegaralari boʻylab MARning asosiy daryosi — Ubangi (Kongo daryosining oʻng irmogi), shim. qismidan Chad koʻliga quyiluvchi Shari daryosi irmoqlari oqib oʻtadi. Daryolar toʻlib oqqan davrda kema qatnaydi.

Oʻsimliklar qoplami, asosan, savanna, ayrim joylari esa yilning quruq faslida bargini toʻkuvchi siyrak daraxtli tropik oʻrmonlardan iborat. Mamlakatning jan. qismida daryo sohillari boʻylab doim yashil oʻrmonlar, eng chekka jan.dagi qizilsariq laterit tuproqlarda sernam ekvatorial oʻrmonlar oʻsadi. Hayvonot dunyosi boy va xilmaxil. Yirik hayvonlardan fil, karkidon, buyvol, kiyik, jirafa, yirtqichlardan arslon, qoplon, qashqir, sirtlon yashaydi. Oʻrmonlarda maymun koʻp. Daryolarda timsoh uchraydi. Har xil qushlar, ilonlar, kalta-kesaklar, hasharotlar, jan.da setse pashshasi bor. Andre-Feliks, Bamingi-Bangoran, Sen-Floris milliy boglari barpo etilgan.

Aholisining aksari qismini sango tili shevalarida soʻzlashuvchi banda, gbayya, ngbandi, zande xalqlari tashkil etadi. Mamlakat jan.da bantu tili oilasiga mansub xalqlar (azande, ngiri, maka va boshqalar) yashaydi. Pigmey kabilalari, shim.da Sudan arablari ham bor. Rasmiy tili — fransuz tili. Aholining aksariyati mahalliy anʼanaviy dinlarga eʼtiqod qiladi, xri-stianlar, musulmonlar ham bor. Aholining 47% shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Bangi, Berberati, Bosan-goa, Bambari.

Tarixi. MARning eng qad. tarixi yetarlicha oʻrganilmagan. Bir vaqtlar bu yerda pigmeylar yashaganligi haqida rivoyatlar bor, keyinroq boshqa negroid qabilalar ham paydo boʻlgan. 19-a.da hozirgi MAP hududining shim.-gʻarbiy qismi Bagirma va Vadai davlatlari, 90-yillarda esa Rabbax davlati tarkibiga kirgan. 1900 yilga kelib Fransiyaning Ubangi-ShariChad mustamlakasi tarkibiga, keyinroq boshqa fransuz mustamlakalari bilan Fransiya Ekvatorial Afrikasi tarkibiga kiritilgan. 1914 yilda Ubangi-Shari (hozirgi MAP) Chaddan ajratildi. 1958 y. Ubangi-Shari Fransiya Hamjamiyati tarkibidagi muxtor respublika deb eʼlon qilindi va MAP deb atala boshladi. 1960 y. 13 avg .dan mustaqil davlat. MARda 1966 y. harbiy toʻntarish sodir boʻlib, polkovnik J. Bokassa prezident lavozimini egalladi. 1976 yilda MAP konsti-tutsiyali monarxiyaga aylantirildi va Markaziy Afrika imperiyasi nomini oldi. Bokassa I imperator boʻldi. 1979 y. yana bir toʻntarish natijasida imperator agʻdarib tashlandi, mamlakat yana respublika deb eʼlon kdlindi. 1981 y. MARda navbatdagi harbiy toʻntarish roʻy berdi. Hokimiyat Milliy tiklanish harbiy qoʻmitasi qoʻliga oʻtdi. Kon-stitutsiyaning amal qilishi toʻxtatildi. 1993 y. 22 avg . va 19 sent.da boʻlib oʻtgan umumiy saylovda Markaziy Afrika xalqi ozodligi uchun harakat parti-yasining rahbari Anj-Feliks Patasse 6 y. muddatga prezident etib saylandi. Yangi konstitutsiya qabul etildi, fuqaro hukumati faoliyat koʻrsata boshladi. MAP 1960 y. sent.dan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 1 dek. — Respublika eʼlon qilingan kun (1958).

Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. Markaziy Afrika xalqi ozodligi uchun harakat partiyasi, 1979 yilda tuzilgan; Markaziy Afrika demokratik uyushmasi partiyasi, 1987 yilda tashkil etilgan; Demokratiya va tarak,qiyot uchun ittifoq partiyasi, 1991 yilda asos solingan; Demokratiya va rivojlanish uchun harakat partiyasi, 1993 yilda barpo etilgan; Markaziy Afrika Res-publikasi ozodligi uchun harakat partiyasi. Markaziy Afrika mehnatkashlari kasaba uyushmasi 1981 yilda tuzilgan.

Xoʻjaligi. MAP — iqtisodiy jihatdan zaif agrar mamlakat. Yal pi ichki mahsulotda qishloq xoʻjaligi, oʻrmon xoʻjaligi va baliqchilikning ulushi 41,6%, ishlab chiqaradigan sanoat ulushi 8,8%, kon sanoati ulushi 2,9%ni tashkil etadi. Iqtisodiy faol aholining 85% qishloq xoʻjaligida band. Qishloq xoʻjaligi mahsulotining asosiy qismini mayda dehqon xoʻjaliklari beradi. Asosiy oziq-ovqat ekinlari: maniok, tariq, oq joʻxori, makkajoʻxori, sholi, banan, dukkaklilar. Eksport uchun paxta, kofe, shuningdek yer yongʻoq, kunjut, moyli palma, geveya, tamaki ekiladi. Chor-vachilikda qoramol, qoʻy, echki boqiladi. Daryolardan baliq ovlanadi. Mamlakatning jan.-gʻarbiy qismidagi oʻrmonlarda eksport uchun qimmatbaho yogʻoch tayyorlanadi.

Sanoatida konchilik asosiy oʻrinni oladi: olmos va uran qazib olinadi. Markaziy Afrika Respublikasi sanoati qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini qayta ishlaydigan mayda korxonalar (paxta va kofe tozalash, yogʻmoy, un, sut-pishlok, zavodlari va boshqalar)dan iborat. Toʻqimachilik, koʻn-poyabzal, boʻyoq f-kalari, gʻishtfayans, kislorod-atsetilen, taxta tilish zavodlari va boshqa korxonalar bor. Yiliga 96 mln. kVtsoatdan koʻproq elektr energiyasi ishlab chiqariladi.

Mamlakatda t.y. yoʻq. Avtomobil yoʻllarining uz. 23,7 mingkm. Xalqaro yuklarning 95% dare orqali tashiladi. Okeanga chiqiladigan suv yoʻllari eng muximidir. Kongo-Ubangi, Kongo-Sanga daryolari havzalari katta ahamiyatga ega. Bangi, Zinga, Salo va Nola portlari, Bangida xalqaro aeroport bor.

.MAP chetga olmos, paxta, kofe, yogʻoch chiqaradi. Chetdan mashina va asbob-uskuna, transport vositalari, oziq-ovqat mahsulotlari, doridarmon, yoni-lgʻi keltiradi. Savdo-sotiqdagi asosiy mijozlari: Fransiya, Benilyuks mamlakatlari, Yaponiya, Germaniya, Italiya, Ispaniya. Pul birligi — afrika franki.

Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari. 1962 y. mamlakatda 6 yoshdan 14 yoshgacha boʻlgan bolalarga majburiy taʼlim joriy qilingan. Davlat maktablari bilan bir qatorda xususiy maktablar ham bor. Barcha maktablarda bolalar fransuz tilida oʻqitiladi. Boshlangʻich maktablarda oʻqish muddati 6 y. 4 y.lik umumiy taʼlim kollejlari toʻliqsiz oʻrta, 7 y.lik litseylar toʻliq oʻrta maʼlumot beradi. Hunar maktablari, kasb-hunar texnika bilim yurtlari, texnika kollejlari va litseylari ham mavjud.

Bangida universitet (1969 yilda tashkil etilgan) va Oliy normal (ped.) maktab, toʻliq oliy maʼlumot bermaydigan bir qancha oliy maktablar bor. Ilmiy muassasalari: Bangida ilmiytexnika tadqiqot byurosi (1948), Demografiya tadqiqot markazi, Paster instituti (1961), Paxta va toʻqimachilik sanoati i.t. instituti, Markaziy Afrika Agronomiya tadqiqot instituti (1948, Bukokoda). Bangi unti, Bukokodagi Agronomiya tadqiqot instituti va Bangidagi ilmiytexnika tadqiqotlari byurosi kutubxonalari mavjud. Bangida mamlakat tarixiy yodgorliklari, cholgʻu asboblari muzeyi, Bartelemi Bogenda muzey, sanʼat va hunarmandchilik milliy markazi bor.

Matbuoti, radioeshittirishi, telekoʻrsatuvi. Asosiy gaz.lari: "Jurnal ofisel de la Repyublik Santrafri-ken" ("Markaziy Afrika Respublikasining rasmiy gaz.", fransuz tilida chiqadigan hukumat xabarnomasi, 1974 yildan), "Songo" (sango xalqi tilida chiqadigan kundalik gaz., 1986 yildan). Markaziy Afrika axborot agentligi hukumat axborot agentligi boʻlib, 1974 yilda tashkil etilgan; Markaziy Afrika radioeshittirish va televideniye xizmati, 1958 yilda tuzilgan, telekoʻrsa-tuvlar 1974 yilda boshlangan.

Adabiyoti ilk rivojlanish bosqichida. Asosan, folklor shakllari: ishqiy koʻshiqlar, yor-yorlar, ovchi qoʻshiqlari urf boʻlgan. Eng tanikli yozuvchisi Pyer Maxombo Bambote — "Afrika qahramoni sharafiga marsiya" (Patris Lumumbaga bagʻishlangan) va "Ikki to-gʻam qoʻshigʻi" dostonlarining muallifi. Bu yozuvchi bir necha hikoya va bir pardali pyesalar ham yozgan.

Meʼmorligi, tasviriy sanʼati, musiqasi. MAP hududida qad. masjidlar va arabcha uslubdagi uylar saqlanib qolgan. Odatda, xalqning turar joylari — doirasimon yoki toʻrtburchak shaklida guvaladan va sinchli qilib, tomi juda tik nishabli tarzda qurilgan. 19-a.dan yevropacha imoratlar kurila boshladi. Keyingi vaqtda Bangi, Berberati, Bangasu va boshqa shaharlarda zamonaviy meʼmorlik usullarida koʻp qavatli maʼmuriy binolar va turar joylar qurildi.

Amaliy va tasviriy sanʼat turlaridan yogʻoch oʻymakorligi, toʻquvchilik, kulollik, metall va fil suyagidan uzuk, marjon shodalari, bilaguzuklar yasash rivojlangan. Palma yaproklari, poxol va oʻtdan savat, bordon, qalpoq, sumkalar toʻqiladi. Buyvol va timsoh terisidan xaltacha, kartmon, kitob muqovalari yasaladi. Hunarmandlar maktabi tashkil topgan.

Xalq marosimlari xor boʻlib aytiladigan qoʻshiqlar va niqob kiyib ijro etiladigan ommaviy raqslar bilan oʻtadi. Yakkaxon baxshilar tarixiy dostonlar, masallar, rivoyatlar va ishqiy qoʻshiklarni ijro etishadi. Professional sozandaxonandalar ijodi alohida oʻrin oladi. Ndumu deb ataladigan doʻmbra, makembe deb ataladigan qoʻngʻiroq, ngombi deb ataladigan 2 torli arfa, qaqildoq kabi musiqa asboblari bor. Bangida milliy sanʼat maktabi boʻlib, unda musiqa, raqs, drama asoslari oʻrgatiladi. Milliy muzeyda xalq sanʼati va anʼanalari boʻlimi ishlaydi.[1]

Manbalar

  1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil