Qora dengiz

Qora dengiz
Koordinatalari	44°N 35°E
Eng katta uzunligi	1 175 km
Yuzasi	436 402 km2
Eng katta chuqurligi	2 206 m
Suv hajmi	547 000 km3

Qora dengiz — Atlantika okeanining materiklararo dengizi, Yevropa bilan Kichik Osiyo ya.o. oraligʻida joylashgan. Kerch boʻgʻozi orqali Azov, Bosfor boʻgʻozi orqali Marmar, Dardanell boʻgʻozi orqali Egey va Oʻrta dengizlari bilan tutashgan. Rossiya, Ukraina, Moldova, Gruziya, Turkiya, Bolgariya va Ruminiya qirgʻoqlarini yuvib turadi. Mayd. 422 ming km². Dengiz gʻarbdan sharqqa 1130 km, shim.dan janubga 260 km gacha choʻzilgan. Eng chuqur joyi 2210 m. Qirgʻoqlarining umumiy uz. 4090 km, kam parchalangan. Gʻarbiy va shim.-gʻarbiy qirgʻoqlari past, sharqi va jan. da Katta va Kichik Kavkaz hamda Pontiya togʻlari dengizga tik tushgan. Qrim ya.o.ning janubiy sohili togʻli. Orol kam. Yirik qoʻltiqlari: Karkinit, Kalamit va Feodosiya. Q.d.ga Dunay, Dnestr, Inguri, Rioni, Chorux, sakar va b. daryolar quyiladi.

Q.d. tubi geologik jihatdan bir xil emas. Shim.-gʻarbiy qismi materik sayozligidan iborat. Chuqur choʻkmalari Alp burmalanishi natijasida hosil boʻlgan. Sharqiy qirgʻoqlardagi materik yon bagʻirlarida yoriq va kanʼonlar uchraydi. Ayrim suv osti togʻlari 400 m balandlikkacha koʻtarilib turadi. Dengizning chuqur botiqlari hoz. ham choʻkmoqda.

Q.d.ning shim. qismi moʻʼtadil zonada joylashganligi uchun qishi iliq, yozi esa issiq, jan. qismi subtropik va oʻrta dengizboʻyi subtropik iqlim zonasida boʻlib, eng issiq va sovuq oylarning trasida farq kam. Qishda dengizning shim.gʻarbiy qismi quruqlikdan esadigan shamollar taʼsirida sovuqroq. Bu yerda yanv.

ning oʻrtacha t-rasi —2.6°, —3". Yoz faslida dengiz Azor antitsikloni taʼsiri ostida boʻlgani sababli yilning boshqa fasllariga nisbatan quyoshli kunlar koʻp boʻladi. Iyulning oʻrtacha t-rasi dengizning deyarli barcha qismida bir xil, 25° gacha. Yillik yogʻin notekis taqsimlangan, dengizning jan.-gʻarbida eng koʻp — 2450 mm. Dengiz suv balansida bugʻlanishga nisbatan yoqqan yomgʻir va daryo suvlarining kirimi koʻproq, shu sababli suv sathi Oʻrta va Marmar dengizlari suvi sathiga nisbatan 9—12 sm balandroq. Bu esa Q.d.dan Marmar dengizi tomon suvning doimiy oqib turishini taʼminlaydi. Dengizda suv koʻtarilishi kam kuzatiladi. Shoʻrligi yuza qismida 18°/^^, qirgʻoqlari yaqinida 16°/0(|, 150–200 m chuqurlikda 22°/00gacha. Oʻrta dengizning shoʻr suv osti oqimlari Bosfor boʻgʻozi orqali Q.d.ga oʻtib turadi.

Yozda dengizning yuza qatlamidagi suvining t-rasi 25", qirgʻoq yaqinidagi sayozliklarda 28° gacha. 150–200 m chuqurliklarda suvning t-rasi kam oʻzgaruvchan, 8—9°. Qishda suvning t-rasi 8-—9°, dengizning shim.-sharqiy va shim.-gʻarbiy qirgʻoqqa yaqin sayoz qismlari hatto muzlaydi.

Q.d.ning 150–200 m chuqurlikkacha boʻlgan qismi hayot mavjud boʻlishi uchun yetarli kislorodga ega. Undan chuqurdagi suvda oltingugurt boʻlib, uning miqdori dengiz tubida 11 — 14 ml/l ga yetadi. Bu zonada faqat bakteriyalar yashaydi. Dengiz suvi ancha tiniq, ichkari qismida tiniqlik 18– 21 m dan 30 m gacha, qirgʻoqlar yaqinida esa tiniqlik kamayadi.

Oʻsimlik va hayvonot dunyosi oʻziga xos. Ular dengizning yuza qismida (50 m chuqurlikkacha), qirgʻoq boʻyida va qoʻltiqlarda ochiq dengiz hamda dengizning chuqur qismiga qaraganda qoʻproq uchraydi. Q.d. fitobentosi, asosan, yashil, qoʻngʻir va qizil suvoʻtlardan, zoobentos esa turli qisqichbaqasimoi, mollyuskalardan iborat. Dengizda baliqning 180 turi, delfinning 3 turi yashaydi. Stavrida, skumbriya, skat, seld, sazan, sudak, kefal, taran, leshch, beluga, laqqa baliq, choʻrtan baliqva b. ovlanadi. Q.d. transport nuqtai nazaridan ham katta ahamiyatga ega: jahonning muhim transport yoʻllaridan biri. Dengiz orqali sanoat, q.x. mahsulotlari, yoʻlovchilar tashiladi. Iirik portlari: Odessa, Yalta, Kerch, Novorossiysk, Tuapse, Sochi, Suxumi, batumi, Konstansa, Varna, Bugras, Samsun, Trabzon va b. Q.d. boʻyi yirik rekreatsion resurslarga ham ega. Kurort koʻp.

Qora dengiz Turkiya, Gurjiston, Rossiya, Ukraina, Ruminiya va Bolgariya orasidagi dengizdir.