Chad

Chad (Tchad), Chad Respublikasi (Republique du Tchad) — Markaziy Afrikadagi davlat. Mayd. 1284 ming km². Aholisi 9 mln.ga yaqin kishi (2002). Poytaxti — Njamena sh. Maʼmuriy jihatdan 28 prefekturaga bulinadi.

Davlat tuzumi

Ch. — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1996 y. 31 martda kabul kilingan. Davlat boshligʻi prezident (1991 y.dan Idriss Debi), u umumiy tugʻri va yashirin ovoz berish yuli bilan 5 y. muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni 2 palatali (Milliy majlis va Senat) parlament, ijrochi hokimiyatni prezident va hukumat amalga oshiradi. Prezident bosh vazirni tayinlaydi.

Tabiati

Ch. hududining koʻp qismi bal. 250–400 m bulgan yassi tekislikdan iborat. Mamlakat shim. qismi Sahroi Kabir choʻlida joylashgan, jan. Sohil deb ataluvchi chul va chala chul landshaftli savanna va Sudan tabiiy oblastining bir qismini egallaydi. Chekka shim.da Tibasti togʻligi bor (eng bal. joyi 3415 m, Emi-Kusi togʻi). Mamlakat shim.sharqida Ennedi va Erdi platolari, jan.sharqiy qismida Vadai massivi joylashgan. Ch.da boksit, diatomit, kaolin, neft, qalay, uran, oltin konlari bor; Chad kulidan soda va tuz olinadi.

Iqlimi shim.da tropik choʻl iqlimi. Yanv.ning oʻrtacha trasi 15°, iyulniki 30° gacha (ayrim hollarda 50° gacha borishi mumkin). Oʻrtacha yillik yogʻin 100–250 mm. Jan.da ekvatorial mussonli iklim. Qish mavsumi (okt.— noyab.

dan aprel—maygacha) quruq. Oʻrtacha tra eng sovuq oyda 21°, eng issiq oyda 33°, oʻrtacha yillik yogʻin (250–1000 mm) shim.

dan jan.ga tomon ortib boradi. Shim.

dadoimiy oqar daryolar yoʻq. Jan.da kema qatnaydigan yirik daryosi — Shari. Mamlakatning gʻarbiy chegarasida Chad koʻli joylashgan. Shim. dagi toshloq choʻllarda tikanakli yarim buta va butalar, vohalarda tok, xurmo oʻstiriladi. Chekka jan.da qizilqoʻngʻir tuproqlarda savannalar mavjud, baobab daraxti ham uchraydi. Savannalarda yirik sut emizuvchi hayvonlar — fil, jirafa, kiyik, buyvol, karkidon; yirtqichlardan — arslon, leopard, sirtlon, chiyaboʻri bor. Shari daryosining yuqori oqimida maymunlar uchraydi. Qushlardan tuyaqush, saqoqush, qizilgʻoz bor. Ilon, kaltakesak va hasharot koʻp. Hayvonlarni muhofaza qilish va oʻrganish uchun Zakuma milliy bogʻi tashkil etilgan. Aholisining 1/3 qismidan koʻprogʻini sharinil tillarida soʻzlashuvchi xalqlar, 1/3 qismini arablar tashkil etadi. Chad koʻlining jan.da chad tillarida soʻzlashuvchi mubi, xausa, massa xalqlari, Kamerun bilan chegaraga yaqin joylarda mbum xalqi yashaydi. Rasmiy tillar — fransuz va arab tillari. Aholining yarmidan kupi mahalliy dinlarga eʼtiqod qiladi, qolganlari musulmon sunniylar; xristianlar ham bor. Yirik shaharlari — Njamena, Mundu, Abeshe.

Tarixi

Ch. hududida odam qadimdan yashab kelgan. 9-a.da Chad koʻli havzasida Kanem davlati paydo boʻlgan. Kanem davlati tanazzulga uchragach, 14-a. oxirida Bornu davlati tashkil topdi. 19a. oxirigacha hozirgi Chad hududining turli qismlarida Vadai (14-a.), Bagirmi (16a.), Rabbah (19-a.) davlatlari vujudga keddi. 19-a. oxiri — 20-a. boshlarida Chad koʻli havzasini Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya egallab olishga intildilar. 1900 y. Ch. Fransiyaning harbiy hududi deb eʼlon qilindi. Uning ayrim qismlarini bosib olish 1914 y.gacha davom etdi. 1904 y. Chad hududi UbangiShari — Chad mustamlakalari federatsiyasi (1910 y.dan Fransiya Ekvatorial Afrikasi) (FEA) tarkibiga kirgan. 1914 y. Chad Ubangi-Sharidan ajratib olinib, FEAning alohida mustamlakasiga aylantirildi. 2-jahon urushi yillari (1939—45) Ch. "Ozod Fransiya" harbiy qismlari tuziladigan hududga aylandi. Urushdan keyingi yillarda Ch.da milliy ozodlik harakati avj oldi. 1946 y. Chad FEA tarkibida Fransiyaning "dengiz ortidagi hududi"ga aylandi. 1947 y. tuzilgan Ch. ilgʻor partiyasi Ch. mustaqilligi uchun olib borilgan kurashga rahbarlik qildi. 1957 y. Chadda afrikaliklardan iborat hukumat kengashi tuzildi. 1958 y. 28 noyab.da Ch. Fransiya Hamjamiyati tarkibidagi respublika deb eʼlon kshshndi. Milliy ozodlik harakati avj olishi natijasida Fransiya hukumati Ch.ga mustaqillik berdi. 1960 y. 11 avg . da Ch. mustaqil davlat deb eʼlon qilindi. 1975 y. harbiy toʻntarish boʻlib, hukumat tarqatib yuborildi. Shu paytdan boshlab mamlakatdagi turli harbiysiyosiy guruhlar oʻrtasida bir necha bor qurolli toʻqnashuvlar boʻlib oʻtdi. 1990 y. dek.da hokimiyat tepasiga Idriss Debi boshchiligidagi Milliy qutqarish vatanparvarlik harakati keldi va u koʻp partiyaviylik demokratik tuzumni joriy etish yoʻlini tanladi. Ch. 1960 y.dan BMT aʼzosi. OʻzR suverenitetini 1993 y.12 yanvarda tan olgan, 1994 y. 16 sent.dan diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayrami — 11 avg . — Mustaqillik kuni (1960).

Siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. Demokratiya va taraqqiyot uchun milliy uyushma, 1992 y. tuzilgan; Taraqqiyot va yangilanish milliy ittifoqi; Milliy qutqarish vatanparvarlik harakati, 1990 y. tuzilgan; Yangilanish va demokratiya uchun ittifoq, 1992 y. asos solingan; Ch. milliy ozodlik fronta, 1965 y. tashkil etilgan. Ch. kasaba uyushmalari birlashmasi, 1988 y. tuzilgan.

Xoʻjaligi

Ch. — iktisodiy jihatdan zaif rivojlangan mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda q.x.ning ulushi 39%, sanoat va qurilishniki 15%, xizmat koʻrsatish sohasiniki 46% ni tashkil etadi.

Qishloq xoʻjaligi — iqtisodiyotning asosi. Q.x.ning asosiy tarmogʻi — dehqonchilik. Mahsuloti chetga chiqariladigan asosiy ekini paxta. Shuningdek, yer yongʻoq, sholi, bugʻdoy, tariq, joʻxori ekiladi; xurmo oʻstiriladi. Aholining 1/3 Qismi koʻchmanchi va yarim koʻchmanchi chorvadorlik bilan shugʻullanadi. Chorvachiligida qoramol, qoʻy va echki boqiladi. Daryolari hamda Chad va b. koʻllarda baliq ovlanadi.

Sanoati yaxshi rivojlanmagan. Uning asosiy tarmogʻi — toʻqimachilik. Oziqovqat sanoatida goʻsht, un, sholi oqlash, yogʻ, shakarqand, pivo pishirish zdlari bor. Chad koʻlidan osh tuzi va soda qazib olinadi. Yiliga oʻrtacha 92 mln. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi.

Avtomobil yoʻllari uz. — 32,7 ming km, t.y. yoʻq. Logone va Shari daryolarida 1 y.da 3 oy kema qatnaydi. Njamenada xalqaro aeroport bor. Ch. chetga paxta, qoramol, goʻsht, teri chiqaradi; chetdan neft mahsulotlari, oziq-ovqat, transport vositalari oladi.

Tashqi savdoda Portugaliya, Fransiya, AQSH, Germaniya, Yaponiya bilan hamkorlik qiladi. Maorifi va ilmiy muassasalari.

CH.da 8 yoshdan 14 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun boshlangʻich taʼlim majburiy. Taʼlim fransuz tilida olib boriladi. Boshlangʻich maktabga bolalar 6 yoshdan qabul qilinadi. Boshlangʻich maktab 6 y.lik. Oʻrta maktabda oʻqish 7 y. Oʻrta texnika taʼlimi toʻliqsiz oʻrta maktab negizida maktab va intlarda amalga oshiriladi. Oliy taʼlimni Njamenadagi Chad universiteti beradi. I.t. muassasalari: Paxta va toʻqish inti, Milliy gumanitar fanlar inti, planetariy, q.x. byurosi, ilmiy texnika byurosi, geogr. tadqiqot styasi va b.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Ch.da fransuz tilida "InfoChad" ("Chad axboroti") kundalik byulleten chikadi (1964 y.dan). Ch. axborot agentligi 1964 y.da tashkil etilgan. Ch. milliy radiosi hukumat radiostyasi hisoblanadi; 1955 y. tuzilgan. Ch. televideniyesi, hukumat xizmati.

Meʼmorligi va tasviriy sanʼati

Ch. xududidan paleolit va neolit davriga oid kryatoshlarga ishlangan rasmlar topilgan. Ch.ning oʻtroq aholisi Logone va Shari daryolari vodiylaridagi kichikroq shaharchalarda istiqomat qiladi. Aholi qishloklarda tomi choʻqqisimon, devorlari loy bilan suvalgan doirasimon va toʻgʻriburchakli kulbalar quradilar. Shaharlarda ichki hovlili, yassi tomli, atrofi kungurador devor bilan oʻralgan uylar barpo etadilar. Ch. janubida 8—10-a.larga oid qad. madaniyat yodgorliklari (keramika buyumlari, odam va hayvon tasvirlari tushirilgan sopol va bronza haykalchalar, odamning loydan tayyorlangan boshlari) topilgan. Ch.da qadimdan amaliybezak sanʼatining toʻquvchilik, kashtachilik, kandakorlik, kulolchilik kabi turlari rivojlangan.

Musiqasi

Ch. xalqlarining xalq qoʻshiqlari pentatonikaga asoslanadi; raqslardan mdomlang (ovchilar raqsi), ndon mbessi, bayyan, nʼdason (marosim raqsi), sai, basaka (bayram raqsi) turlari keng tarqalgan. Cholgʻu asboblari: zarbli — baraban (3 barabandan iborat ansambl mashhur), shaqildoq, koʻngʻiroqcha, ksilofonlar; puflama sozlar — algaita (goboy turi), kamigsdan yasalgan klarnet va b. Professional ansambllarda puflama sozlar barabanlar bilan birga ishlagiladi. 1970 y. Milliy rake ansambli tashkil etilgan.

Chad Respublikasi
Bayroq Gerb
Shior: Unité, Travail, Progrès (Fransuzcha: Ittifoq, Mehnat, Taraqqiyot)
Madhiya: La Tchadienne نشيد تشاد الوطني
Poytaxt	N'Jamena
Rasmiy til(lar)	Fransuz tili Arab tili
Hukumat	Prezidentlik Respublika
• Prezident	Muhammad Debi
• Bosh Vazir	Solih Kabzabo
Mustaqillik (Fransiyadan)
• Sana	11-avgust 1960
Maydon
• Butun	1,284,000 km2 (21-oʻrin)
• Suv (%)	1.9
Aholi
• 2002-yilgi roʻyxat	9,826,419 (81-oʻrin)
• Zichlik	7/km2
YIM (XQT)	2005-yil roʻyxati
• Butun	AQSh$17,730 mil. (116-oʻrin)
• Jon boshiga	AQSh$1,804
Pul birligi	CFA Franc (XAF)
Vaqt mintaqasi	UTC+1
• Yoz (DST)	UTC+1
Qisqartma	CD
Telefon prefiksi	235
Internet domeni	.td

Chad (Chad Respublikasi) - Markaziy Afrikadagi davlat. BMT a'zosi. Poytaxti - Njamena.

Ma`muriy bo`linishi

Mamlakat 14 ta prefekturaga bo`lingan. Eng katta shaharlari:

• Njamena (687000 odam)
• Sarh (129600 odam)
• Mundu (117500 odam)
• Abeshe (95800 odam).

Aholi

Eng katta xalqlari: saralar va arablar (jami 200 etnik guruh istiqomat qiladi). Aholining 50%i musulmon, 30%i xristian, 20%i - butparast.

• 1977 — 4,16 mln. odam
• 2003 — 9,25 mln. odam

Tarix

O`rta asrlarda hozirgi Chad hududida Kanem davlati mavjud bo`lgan, unda musulmon tujjorlari o`z tadbirkorliklarini yuritishgan.

• XIX asr Rabbaxa mamlakati.
• 1900-1960 - fransuz mustamlakasi. 1900da Chad fransuz harbiy hududi, deb e`lon qilingan. 1910da Fransuz Ekvatorial Afrikasiga kirdi. 1914da Chad yana alohida mustamlakaga aylandi.
• 1958-1960 - mustaqillikka erishish. 1958 noyabrida mamlakat Fransuz hamkorligi doirasida cheklangan avtonomiyali respublikaga aylandi. Mustaqillik 1960 11 avgustda e`lon qilindi.
• 1960da mustaqillikka erishilgandan so`ng Chadda keyinchalik fuqarolik urushlarini keltirib chiqargan shimoliy arab musulmonlari va janubdagi afroxristianlar orasida qarama-qarshiliklar yuzaga keldi. Mamlakatning birinchi prezidenti Fransua Tombalbay bo`ldi (1975da harbiy to`ntarish paytida o`ldirilgan).
• 1960-1979 - hokimiyat tepasida janubliklar turishdi (keyinchalik esa - shimolliklar).
• 1990 - Liviya ko`magiga tayanuvchi Idris Debi diktaturasi.
• 2005 - Sudan bilan urush holati.
• 2006 13 aprel - O`zgarishlar uchun Birlashgan Front a`zolari poytaxtni shturm qilishga urinishdi. Inqilobchilar Sudan yordamida diktatorni ag`darib, demokratik saylovlar o`tkazishmoqchi edilar. Hukumat shturmni bosishga muvaffaq bo`ldi.

Jo`g`rofiya

Mamlakat hududida yirik Chad ko`li mavjud.

Siyosat

Ichki siyosat

Davlat boshlig`i - prezident, shuningdek qurolli kuchlar oliy bosh qo`mondoni vazifasini olgan. 2005 yil 6 iyundagi referendumda qabul qilingan Konstituciyaviy o`zgarishlarga ko`ra, prezident to`g`ri va yashirin ovoz berish orqali 5 yilga saylanadi va cheksiz marta qayta saylanashi mumkin.

Qonun chiqaruvchi organ - Milliy qurultoy. Tarkibi - 155 deputat, ular to`g`ri va yashirin ovoz berish orqali 4 yil mudddatga saylanadi. Bu saylovlar so`nggi marta 2002 yilda o`tkazilgandi. 2005 yilda qabul qilingan Konstituciyaviy o`zgartirishlar yuqori palata - Senatni bekor qildi.

Chadning ichki siyosiy hayoti afrikalik va arab etnik guruhlari orasidagi to`qnashuvlar bilan xarakterlanadi, respublikada bir necha aksilhukumat guruhlar mavjud. Mamlakat sharqida Sudanning Darfur viloyatidagi vaziyat ahvolni beqarorlashtiradi, natijada Chadga 200 ming darfurlik qochqinlar ko`chib kelishdi, bundan tashqari, Chad hududini darfurlik qo`zg`olonchilar o`zlarining bazasi,deb qabul qilishadi. Darfurda esa anchagina chadlik inqilobchilar yashirinishadi.

Tashqi siyosat

Chad xaritasi

Chad xaritasi

Iqtisodiyot

Chad Afrikaning eng qashshoq mamlakatlari sirasiga kiradi. Iqtisodiyot asosi - qishloq xo`jaligi (YaIM 40%i), yetakchi sohalar paxtachilik va qoramolchilik hisoblanadi. Boksitlar, uran, qo`rg`oshin konlari bor, neft topilgan.

2003da Doba neft konini Kamerunning Atlantika okeani bo`yidagi Kribi porti bilan bog`lovchi neft tarmog`i rasman ishga tushdi. Bu tarmoq xalqaro byudjet evaziga qurilib, tushajak daromadni faqatgina ijtimoiy sohaga sarfash majburiyati berilgan.