Oʻzbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi: Versiyalar orasidagi farq

	Oʻzbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi; Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси ; {{{conventional long name}}}
[[Fayl:\|130px]]	[[Fayl:\|90px]]
	Shior:; Бутун дунё пролетарлари, бирлашингиз! Butun dunyo proletarlari, birlashingiz!
	[[Fayl:\|270px]]
Poytaxti	Samarqand (1924–1930);; Toshkent (1930–1991)
Tashkil topdi	27-oktabr 1924
SSSR tarkibida: dan; gacha;	; 13-may 1925; 26-dekabr 1991;
Maydoni	447,4 ming km²; SSSR-da 5-oʻrinda
Aholisi	19,906,000 kishi (1989); SSSR-da 3-oʻrinda
Zichligi	44,5 kishi/km² (1989); SSSR-da 3-oʻrinda
Madhiyasi	Oʻzbekiston SSR davlat madhiyasi

Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish

← Avvalgi tahrir Keyingi tahrir →

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi

VizualVikimatn

Inline

18-Noyabr 2014, 22:08 dagi koʻrinishi

Oʻzbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi — Sovet Ittifoqi tarkibidagi mamlakatlardan biri boʻlgan. Oʻzbek SSJ-i 1924-yilning 27-oktyabrida tashkil topdi. Maydoni 447,4 ming km². Aholisi 19,906,000 kishi (1989-yilga ko'ra). Qirgʻiz SSJ, Turkman SSJ, Qozoq SSJ, Tojik SSJ va Afgʻoniston bilan chegaradosh bo'lgan. Tarkibiga Qoraqalpoq ASSJ-i va 11 viloyat kirgan. Poytaxti — Toshkent shahri. Hozirda Oʻzbek SSJ 1991-yil mustaqillikka erishib, Oʻzbekiston Respublikasiga aylangan.

Oʻzbekiston sovet sotsialistik respublikasi (OʻzSSR), Oʻzbekiston SSR — Oʻrta Osiyoda milliyhududiy chegaralanish oʻtkazilishi natijasida tashkil topgan va SSSR tarkibiga kirgan milliy respublika (1925—91). Turkiston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi, Buxoro Xalk Sovet Respublikasi va Xorazm Xalk Sovet Respublikasi hududlarining , asosan, oʻzbeklar va qoraqalpoqlar yashaydigan qismlarida vujudga kelgan. Oʻrta Osiyoning markaziy qismida joylashgan. Mayd. 447 400 km2. Aholisi 5 mlndan ortiq (1926), 6,4 mln. (1939), 8,3 mln. (1959), 11,8 mln. (1970), 15,4 mln. (1979), 20 mln.ga yaqin (1989) kishi. OʻzSSRda oʻzbeklar (14 mln.

dan oshiq), qoraqalpoqlar (411 900), tojiklar (933 600), qozoqlar (808 200), qirgʻizlar (174 900), turkmanlar (121 600) yashagan (1989). Poytaxti 1925 yil fevral dan to may oyigacha Buxoro, 1925 yil maydan to 1930 yil dek.gacha Samarqand, 1930 yil oxiridan Toshkent. OʻzSSR hududi shim. va shim.gʻarbda Qozogʻiston SSR, jan.gʻarbda Turkmaniston SSR, jan.

sharqda Tojikiston SSR, shim.sharqda Qirgʻiziston SSR, jan.da Afgʻoniston bilan chegaradosh boʻlgan.

Siyosiy tarixi va davlat boshqaruvi. Oʻrta Osiyoda milliyhududiy chegaralanish oʻtkazilishi natijasida Turkiston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi tugatilib, uning hududi yangi tuzilgan OʻzSSR, Turkmaniston SSR, Tojikiston ASSR (OʻzSSR tarkibida, 1929 yildan Tojikiston SSR), shuningdek, Qoraqirgʻiz (Qirgʻiziston) muxtor viloyati (RSFSR tarkibida; Qirgʻiziston SSR), Qoraqalpoq muxtor viloyati (Qozogʻiston ASSR tarkibida; keyinchalik Qoraqalpogʻiston ASSR, 1936 yildan OʻzSSR tarkibida) tarkibiga kiritildi.

Umumoʻzbek sovetlarining Buxoroda boʻlgan 1qurultoyi (1925 yil 13—17 fevral)da "Oʻzbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasini tashkil etish toʻgʻrisida deklaratsiya" qabul qilindi. Qurultoyda respublikaning oliy organlari: OʻzSSR Markaziy Ijroiya Qoʻmitasi OʻzSSR MIK va OʻzSSR Xalq Komissarlari Soveti — OʻzSSR XKS tuzilgan. OʻzSSR maʼmuriy jihatdan 1925 yilda dastlab 8 ta viloyat (Samarqand, Toshkent, Fargʻona, Xoʻjand, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo, Xorazm) va Tojikiston ASSR (1929 yilgacha OʻzSSR tarkibida boʻlgan), 22 uyezd va 241 volostga boʻlingan. 1926 yilda maʼmuriy-iqtisodiy r-nlashtirish amalga oshirilgan. 1987 yil da OʻzSSR tarkibiga Qoraqalpogʻiston ASSR (1936 yildan u OʻzSSR tarkibida boʻlgan), 12 ta oblast (Andijon, Buxoro, Jizzax, Navoiy, Namangan, Samarqand, Sirdaryo, Surxondaryo, Toshkent, Fargʻona, Xorazm, Qashqadaryo), 155 r-n, 123 shahar, 95 ta posyolka hamda Toshkent shahri kirgan. OʻzSSR Butunittifoq sovetlarining 3sʼyezdi (1925 yil 13 may)da SSSR tarkibiga kiritilgan. 1927, 1937, 1978 yillarda OʻzSSR Konstitutsiyalari qabul qilingan.

Resggublika siyosiy hayotida Oʻzkompartiya (1925 yil fevralda Buxoroda tuzilgan) yetakchi rol oʻynagan. OʻzSSR da hokimiyatning qonun chiqaruvchi oliy organi — OʻzSSR Oliy Soveti (1937 yildan) hamda ijro qiluvchi va boshqaruvchi oliy organi — OʻzSSR Ministrlar Soveti (1946 yildan) hisoblangan. Davlat hokimiyatining mahalliy organlari — 2,5 yilga saylanadigan xalq deputatlarining oblast, r-n, shahar, posyolka, qishloq va ovul sovetlari boʻlgan. Biroq amalda hokimiyat Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi (KPSS)ning respublikadagi boʻlimi — Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qo'mitasi va markaz gumashtalari qoʻlida boʻlgan. OʻzKP(b) eʼtiborini sovet hokimiyatini mustahkamlashga, bosmachilik va mahalliy mulkdorlarga qarshi kurashga, sotsialistik industrlashtirishni amalga oshirishga, q.x.ni kollektivlashtirishga, madaniy inqilobni oʻtkazishga qaratgan.

Oʻzbekiston SSR tashkil qilinganidan soʻng respublika davlat boshqaruvi organlari Ittifoq organlari tartibida va ulardan andoza olingan holda tuzilgan. Bu ittifoqdosh respublikalarning markazdan turib boshqarishning eng oson va oddiy, shu bilan birga mustahkam shakli edi.

Mehnat ahlining eng ommaviy tashkiloti — kasaba uyushmalari ham partiya qoʻmitalariga toʻlatoʻkis qaram boʻlib qolgan.

Mustabid tuzum yosh avlodni kommunistyk ruhda tarbiyalashga muntazam eʼtibor qaratgan. Bu ishlar bilan Butunittifoq leninchi kommunistik yoshlar soyuzi (VLKSM) ning Oʻzbekistondagi organi — Oʻzbekiston leninchi kommunistik yoshlar soyuzi (OʻzLKSM) shugʻullangan.

Respublikadagi dehqonlarni gʻoyaviy jihatdan birlashtirib turgan tashkilotlardan biri "Qoʻshchi" ittifoqi boʻlgan (1920—33 yillarda faoliyat koʻrsatgan). 1924 yilda 200 ming kishini oʻziga birlashtirgan bu ittifoq ham asta-sekin bolsheviklarning qishloqdagi mustabid siyosati targʻibotchisiga aylangan. Qishloq kambagʻallarining eng qashshoq qismini oʻzida birlashtirgan bu tashkilot kollektivlashtirish (jamoalashtirish) va "quloqlashtirish" davrida salbiy rol oʻynadi.

OʻzSSRda bolsheviklar tomonidan amalga oshirilgan "sotsialistik tajriba" mahalliy xalq tomonidan norozilik bilan qarshi olindi. Sovet hokimiyatining dastlabki 10 yilliklarida milliy rahbar xodimlar va ziyolilar tomonidan markazning zoʻravonligiga qarshi ochiq tanqidiy fikrlar aytilgan. Muxolifat ayrim davlat va jamoat arboblari, yozuvchilar, shoirlar, maorif xodimlari va huquqshunoslarni oʻzaro birlashtirgan edi.

Sovet rejimi dastavval mavjud tuzumga muxolifatda turganlarga qarshi repressiya siyosatini amalga oshirgan boʻlsa, 30-y.lardan boshlab oʻz xalqiga nisbatan ommaviy terrorni qoʻlladi.

20-asr 20-y.larining 2-yarmi va 30-y. lar boshida OʻzSSRda "Oʻn sakkizlar guruhi", "inogʻomovchilik", "qosimovchilik", "badriddinovchilik", "milliy ittihodchilar", "narkompros ishi" kabi siyosiy ishlar toʻqilishi va Munavvarqori boshchiligidagi milliy ziyolilarning qamoqqa olinishi natijasida oʻzbek xalqining koʻplab asl farzandlari qatagʻon qilindi. Moskvada boʻlib oʻtgan sud majlisidan keyin Munavvarqori boshchiligidagi 15 kishi otib tashlandi, qolgan 70 kishi esa uzoq muddatli qamoq jazosiga hukm qilindi (1931 yil aprel).

30-y.lar oʻrtasiga kelganda butun mamlakatda boʻlgani singari OʻzSSRda ham ommaviy qatagʻonlar avj oldi.

Respublikadagi aksariyat siyosiy rahbarlar 1937—38 yillarda "millatchilik va sovet hokimiyatiga qarshi kurash olib borish"da, shuningdek, qurolli qoʻzgʻolon koʻtarishni tayyorlashda ayblandi. F.Xoʻjayev, A.Ikromov, S.Segizboyev, A.Karimov kabi siyosiy rahbarlar qatl etildi.

OʻzSSR jamiyatning barcha tabaqalariga yoyilgan hibsga olish toʻlqini ostida qoldi. Davlat va jamiyat arboblari, xoʻjalik rahbarlari va oddiy kishilar bilan bir qatorda milliy ziyolilar ommaviy ravishda qatagʻon qilindi. 20-asr oʻzbek adabiyotining arboblari; Fitrat, Chulpon va Abdulla Krdiriy va boshqalar otib tashlandi.

1937—39 yillarda toʻqib chiqarilgan soxta ayblovlar boʻyicha Oʻzbekistonda 41 mingdan ortiq kishi hibsga olinib, ulardan 37 mingdan ortigʻi jazolandi, 6 920 kishi esa otib oʻdsirishga hukm qilindi. Umuman olganda, 1937—53 yillarda OʻzSSR Ichki ishlar xalq komissarligi (NKVD) troykasi (uchligi) tomonidan 100 mingdan ortiq kishi qatagʻon qilindi, ulardan 15 ming nafari otib tashlandi. 1936—40 yillarda faqat davlat va jamoat arboblari, yozuvchilar, shoirlar va olimlardan 5 758 kishi qamoqqa olinib, ulardan 4 811 kishi otib oʻldirishga hukm qilingan edi.

1925—29 yillarda Oʻzbekistonda yersuv islohoti amalga oshirildi. Bu islohot joylarda shartsharoitlar va tayyorgarlik darajasiga qarab 3 bosqichda oʻtkazildi (q. Oʻrta Osiyoda yersuv islohoti). Keyinchalik q.x.ni kollektivlashtirish amalga oshirilib, kz va szlar tuzildi. Biroq shoʻrolar hokimiyati oʻziga toʻq dehqon xoʻjaliklarini "quloq" ("mushtumzoʻr") sifatida tugatish siyosatini olib borgan (q. Quloqlashtirish).

Ikkinchi jahon urushi yillarida OʻzSSRdan 1,5 mln. kishi frontga ketgan, ulardan 450 mingdan ortiq kishi jang maydonlarida halok boʻlgan. Fashistlar bosib olgan hududlardan Oʻzbekistonga 1 mln.dan ortiq kishi, jumladan, 200 ming bola evakuatsiya qilindi. Oʻzbek xalqi yana bir bor oʻzining gumanizmi va bagʻri kengligini koʻrsatdi.

Oʻrush yillarida milliy siyosatda kechirib boʻlmas zoʻravonlikka yoʻl qoʻyildi. 1943—44 yillarda qalmoqlar, qrimtatarlar, chechenlar, ingushlar, olmonlar, qorachoylar, yunonlar, mesxeti turklari, bolqorlar oʻz tarixiy vatani yoki doimiy yashash joylaridan mamlakatning sharqiy hududlariga koʻchirib yuborildi. Qrimdan 151 604 qrim tatarlari, Gurjistondan 110 ming mesxeti turklari, Shim. Kavkazdan 175 ming chechen, 20 mingdan ortiq ingush, 4 500 bolqor, armani va yunonlar OʻzSSRga koʻchirildi. Koʻchirib keltirilganlar orasida boshqa xalqlarning vakillari ham oz emas edi. Ularga mahalliy hokimiyat va oʻzbek xalqi tomonidan katta yordam koʻrsatildi. Jumladan, uyjoy va yer sotib olish uchun tegishli miqdorda qarz ajratildi, oziqovqat bilan yordam koʻrsatildi. Maxsus koʻchirib keltirilganlarning koʻpchiligi kz va szlarga ishga joylashdilar, keyinchalik Mirzachoʻlni oʻzlashtirishda ishtirok etdilar. Urush yillarida OʻzSSR q.x. ahli eng murakkab va ogʻir sharoitlarda mehnat qilib, davlatga 4 148 000 t paxta, 82 mln. pud gʻalla, 54 067 t pilla, 195 ming t sholi, 57 444 t hoʻl meva, 36 ming t quruq meva, 159 300 t goʻsht, 22 300 t jun va boshqalar mahsulotlarni yetkazib berdilar. Bu fashizm ustidan qozonilgan gʻalabaga qoʻshilgan munosib hissa edi. Urushda vayron boʻlgan xalq xoʻjaligini tiklashga yordam berish uchun koʻplab oʻzbekistonliklar RSFSR, Ukraina SSR, Belorussiya SSR va boshqalar respublikalarga joʻnatildi.

Urush tugagach, oradan koʻp oʻtmay OʻzSSR boʻylab yana bir yalpi qirgʻin toʻlqini yelib oʻtdi. 20-asrning 40-y.lari oxiri va 50-y.lari boshidagi qatagʻonlar, asosan, madaniyat va fan arboblariga qarshi qaratiddi. Oʻzbekiston Kompartiyasi MK markazning yoʻlyoʻriklariga tayangan holda dunyoqarashi va ijodi partiya mafkurasidan farq qiladigan ijodiy ziyolilar vakillariga qarshi hujum boshladi. Yozuvchi va shoirlardan Said Ahmad, Shukrullo, Mirzakalon Ismoiliy, Shuhrat, Maqsud Shayxzoda, Mirkarim Osim, Hamid Sulaymonov, shuningdek, Muhiddin Qoriyoqubov 1951 yilda "sovetlarga qarshi millatchshgik faoliyati" olib borganlikda ayblanib qamoqqa olindilar va 25 yil ozodlikdan mahrum etiddilar. Oʻzbek xalqining faxri xisoblangan Oybek badnom qilindi.

20-asrning 50—80-y.larida OʻzSSRda turli sanoat korxonalari qurilgan, yangi shahar va posyolkalarga asos solingan. Mirzachoʻl, SurxonSherobod va boshqalar choʻllarning oʻzlashtirilishi natijasida ekin maydonlari kengaygan. Xalqning turmush darajasi muayyan darajada yaxshilangan, biroq maʼnaviyatga kuchli zarar yetkazilgan. Ayniqsa, Oʻzbekiston iqtisodiyoti markaz manfaatlariga boʻysundirilgan. SSSRning agrar respublikalaridan biriga aylangan OʻzSSRda paxta yakkahokimligi oʻrnatilgan. 20-asrning 60-y.larida Orol dengizining qurishi boshlandi va u mintaqadagi ekologik muhitga jiddiy zarar yetkazdi.

OʻzSSR Konstitutsiyasida OʻzSSR Sovet Ittifoqi tarkibidagi teng huquqli suveren respublika sifatida oʻz hududida davlat hokimiyatini mustaqil ravishda amalga oshiradi, chet davlatlar bilan aloqa bogʻlash, ular bilan shartnomalar tuzish hamda diplomatik va konsullik vakillari ayirboshlash, xalqaro tashkilotlar faoliyatida ishtirok etish huquqiga ega deb belgilab qoʻyilgan boʻlsa ham, amalda Oʻzbekistonning huquqi RSFSR tarkibidagi oblastlar yoki avtonom respublikalar huquqi bilan tenglashtirilib qoʻyilgan edi. Yuqori lavozimdagi kadrlarni tayinlash yoki olib tashlash markazdan turib hal qilinar edi.

20-asrning 80-y.lari boshlariga kelganda sovet rejimi, uning siyosiy tizimi va xoʻjalik yuritish usullari oʻzining rivojlanish imkoniyatlarini tugata boshlaydi. OʻzSSR iqtisodiyoti ham, katta xom ashyo va tabiiy boyliklar zaxirasiga ega boʻlishiga qaramasdan, SSSRning markaziy hududlaridan juda tez ortda qola boshlagan.

OʻzSSRning ijtimoiy-siyosiy hayotida 1984 yil 23 iyunda boʻlgan Oʻzbekiston Kompartiyasi MK 16plenumi mashʼum rol oʻynagan. Moskva tashabbusi va koʻrsatmasi bilan tashqil qilingan bu plenumda qabul qilingan hujjatlar OʻzSSRda oʻzbek xalqini asossiz badnom etish kompaniyasini boshlab berdi.

SSSR Bosh proqurori huzurida alohida muhim ishlar boʻyicha maxsus 12 kishilik tergovchilar guruhi tuzilib, 1983 yildayoq OʻzSSRga yuborilgan edi. Ular keyinchalik markazdan respublikaga kelgan "desantchilar"ga tayanib, Oʻzbekistonda navbatdagi qatagʻonni amalga oshirdi.

OʻzSSRda paxta tayyorlash va uni qayta ishlash bilan bogʻliq jarayonlardagi "qoʻshib yozish", "oʻgʻrilik", "koʻzboʻyamachilik", "poraxoʻrlik" va h.k.ni (aslida bunday moliyaviy jinoyatlar va qingʻirliklar butun SSSR hududidagi iqtisodiyotda chuqur ildiz otib kelgan edi) tergov qiluvchi Gdlyan va Ivanov guruhining talabi bilan respublikadagi jamoa xoʻjaliklari raislari va sz direktorlarining 60%, q.x. yetakchi mutaxassislarining 45%, paxtachilik brigada boshliqlarining 35%, shuningdek, koʻplab rahbarlar, viloyatlar va tumanlar partiya qo'mitasi kotiblari, respublika miqyosidagi partiya, sovet va xoʻjalik rahbarlari oʻz vazifalaridan olib tashlandi va ularga nisbatan jinoiy ish qoʻzgʻatildi.

1983—90 yillarda OʻzSSRda "paxta ishi" degan uydirma boʻyicha jami 40 ming kishi tergov qilindi, 5 ming kishi esa soxta ayblar bilan jinoiy javobgarlikka tortildi. Tergov jarayonida inson huquqlari toptalib, tutqunlarga jismoniy va ruhiy tazyiq oʻtkazildi. Ularning oila aʼzolari va qarindoshurugʻlari ham qamoqqa tashlandi.

OʻzSSR va oʻzbek xalqiga nisbatan qilingan ushbu qatagʻon va yovuzliklar xalq ommasini sovet rejimiga nisbatan nafratini oshirdi, tuzumga boʻlgan munosabatini keskin oʻzgartirdi. Ana shunday murakkab bir vaziyatda respublikada mustaqillik uchun kurash kuchaydi. Oʻzbek xalqi oʻzining milliy ruhi, ozodlik va kelajakka boʻlgan ishonchini yoʻqotmay, mustaqillik poydevorini qiyinchilik bilan boʻlsada, asta-sekin qoʻyib bordi. Mustaqillikka ishonch 1990 yil 20 iyunda OʻzSSR Oliy Soveti "Mustaqillik deklaratsiyasi"ni qabul qilganida yaqqol namoyon boʻldi. 1991 yil 31 avg .da "Oʻzbekiston Respublikasining davlat mustaqilligini eʼlon qilish toʻgʻrisida" qonun qabul qilinib, Oʻzbekiston mustaqillikka erishdi.

Iqtisodiy va madaniy hayot. Oʻzbekistonning sovet davri tarixi muayyan yoʻqotishlar va fojialar bilan birgalikda katta qurilishlar va sanoat korxonalari bunyod etilgan davr hamdir. Aynan shu davrda oʻzbek xalqi oʻzining fidokorona mehnati bilan OʻzSSRni Sharkdagi zamonaviy q.x. respublikasiga aylantirgan edi. Bu yillarda iqtisodiyot, madaniyat, maorif, sogʻliqni saqlash va ijtimoiy taʼminot sohalarida muayyan yutuklarga erishildi.

OʻzSSRda 1925—26 yillarda ishchilar soni 11 900 kishiga yetdi. Ularning 29,3% ni mahalliy millat vakillari tashkil etardi. Oʻzbekiston uchun sanoat qurilishini keng surʼatda jadallashtirish nihoyatda zarur edi. Chunki respublika iqtisodiyoti 20-asrning 30-y.lari boʻsagʻasida ham agrar xususiyatga egaligicha qolayotgan edi. 1927 yilda OʻzSSR xalq xoʻjaligida q.x.ning salmogʻi 62,6%, sanoatning salmogʻi 37,4% ni tashkil etar, shu bilan birga sanoat ishlab chiqarishning 90% q.x. xom ashyosini qayta ishlashga asoslangan edi. Iqtisodiyot xom ashyo yoʻnalishida boʻlganligi sababli OʻzSSR sanoati faqat bir tomonlama ixtisoslashtirilayotgan edi: uning 2/3 qismiga yaqini paxta tozalash sanoati hissasiga toʻgʻri kelardi, u butunlay metropoliya ehtiyojlarini qondirishga xizmat qilardi, uning boshqa tarmoqlari oʻz holicha rivojlanib, umuman, SSSR iqtisodiyoti bilan zaif bogʻlangan edi.

Birinchi 5 yillik davri (1928— 32)da OʻzSSRda 289 ta sanoat korxonasi qurildi va ishga tushirildi, 79 ta korxona qayta tashkil etildi, sanoatning asosiy ishlab chiqarish fondlari 3 baravar, neft qazib chiqarish 2,5 baravar, metall ishlash sanoati mahsulotlari 6 baravar, sement ishlab chiqarish 3,5 baravar ortdi. Yengil sanoatning koʻnchilik, poyabzal ishlab chiqarish, tikuvchilik sohalari va ipgazlama ishlab chiqarish surʼatlari oshib bordi. Ana shu davrda Oʻrta Osiyoda paxtachilik mashinasozlik sanoatining toʻngʻichi boʻlgan "Tashselmash" va Quvasoy sement zavodi barpo etildi. "Chirchiqqurilish", Toshkent toʻqimachilik kombinati qurilishi tez surʼatlar bilan olib borildi. Fargʻona toʻqimachilik f-kasi va yogʻ zavodi, Buxoro, Toshkent va boshqalar shaharlarda tikuvchilik fkalari ishga tushirildi.

Sanoatning rivojlantirilishi energetika bazasini kengaytirishni talab qilardi. Fargʻona, Samarqand, Toshkent va boshqalar joylarda yangi elektr styalari qurildi. 1932 yilda barcha elektr st-yalarining soni 1928 yildagi 16 ta oʻrniga 49 taga yetdi, elektr quvvati ishlab chiqarish esa 7 baravardan ziyodroq oshdi.

Ikkinchi 5 yillik davri (1933— 37)da OʻzSSRda barpo qilinadigan sanoat korxonalari mahalliy sharoit va milliy manfaatlarni emas, balki markaz ehtiyojlarini hisobga olib rejalashtirilgan edi. Mas, Chirchiqdagi azotli oʻgʻitlar zavodi va Toshkent toʻqimachilik ktini barpo etishdan maqsad Oʻrta Osiyo mintaqasida paxtachilikni rivojlantirishdan iborat boʻlgan. Umuman ikkinchi 5 yillik davrida 189 ta turli sanoat korxonalari va elektr st-yalari barpo etildi. Ular orasida Fargʻonadagi yigirishtoʻqish f-kasi, Xavdogʻ va Uchqizil neft konlari, Toshkent matbaa kti, Qoʻqon superfosfat zavodi, Buxorodagi issiqlik elektr st-yalari, Qodiriya va Boʻrjar st-yalari, Toshkent lokboʻyoq zavodi va boshqalar bor boʻlib, ular, asosan, Ittifoq ehtiyojlarini qondirish uchun xizmat qilgan.

Urushdan oldingi uchinchi 5 yillik davri (1938—42)da sanoat rivojlanishida siljish kuzatildi. Urushning boshlanishiga kelib, OʻzSSRda 134 ta sanoat korxonasi qoʻshimcha ravishda ishga tushirildi. Ular orasida Chirchiq elektrkimyo kti, Toshkent toʻqimachilik ktining 2 navbati, Moʻynokdagi yirik baliqkonserva zavodi bor edi. Chirchiq GES, Olmaliq mis eritish kti, Quvasoy GRESi, Tovoqsoy va Samarqand GESlarini qurish, Angrendagi koʻmir konini ishga tushirish jadal surʼatlar bilan bordi.

Urush boshlanishi vaqtiga kelib respublikaning sanoat potenniali 1445 ta yirik va oʻrta sanoat korxonalarini hamda 19 mingta mayda korxonalarni oʻz ichiga olgan. I.ch. vositalarini va isteʼmol buyumlarini ishlab chiqaradigan tarmoqlar oʻrtasidagi nisbat jiddiy ravishda oʻzgardi. Yirik sanoat salmogʻi 1928 yildagi 16,3%dan 1940 yilda 32,8% ga koʻtarildi.

Sanoatni kadrlar bilan taʼminlash jarayoni ziddiyatli xususiyatga ega boʻldi. Umuman, shiddatli industrlashtirish surʼatlari ishchilar va muhandistexnik kadrlar bilan taʼminlashning miqdor jihatidan oʻsishiga obʼyektiv sharoit yaratdi. Mas, yirik sanoatda ishchilar sinfining soni birinchi 5 yillikdagi 17,9 mingdan 62,4 ming kishiga yetdi yoki deyarli 3,5 baravar ortdi. 1937 yilga kelib sanoat ishchilarining umumiy miqdori 181 ming kishidan iborat boʻlgan. Lekin ular orasida mahalliy millat vakillari ozchilikni tashkil qilgan.

Sovet davlatining siyosiy rahbariyati, xalq xoʻjaligini boshqarishda oʻzlari yoʻl qoʻygan xato va kamchiliklar natijasida yuzaga kelgan yoʻqotishlar oʻrnini maʼmuriybuyruqbozlik orqali majburlash va yuqoridan tashkil qilingan "sotsialistik musobaqa", "zarbdorlik", "staxanovchilik" va boshqalar bir qator ishchilar harakatlari vositasida "ommaning inqilobiy gʻayratshijoati"ni avj oldirish bilan qoplashga intildi.

OʻzSSR Ittifoq paxta xom ashyosini yetkazib beruvchi asosiy respublika hisoblangan. Oʻzbekistonda yetishtirilgan paxtaning asosiy qismi Rossiyaning toʻqimachilik fabrikalariga qayta ishlash uchun yuborilgan va chet ellarga eksport qilingan. Oʻzbekiston sanoati, asosan, q.x. ehtiyojlariga xizmat qilishga yoʻnaltirilgan edi. Sanoatda q.x. mahsulotlariga dastlabki tarzda ishlov beradigan tarmoklar asosiy oʻrinni egallaydi. Respublika xom ashyosining pirovard mahsuloti Ittifoq sanoat markazlarida ishlab chiqarilar, binobarin, foydaning asosiy qismi ham oʻsha yerda qolardi. Shuningdek, Buxoro — Ural va dunyoda eng uzun Oʻrta Osiyo — Markaz gaz quvurlari orqali Oʻzbekistonning tabiiy gazi RSFSR va Sharqiy Yevropa davlatlariga joʻnatilgan. Lekin respublikadagi shahar va qishloqlarning aksariyat qismi gazlashtirilmagan edi. Oʻzbekistonda qazib olingan oltin, uran va boshqalar nodir metallarning eksportidan kelgan valyuta markazning xazinasiga tushgan. Respublikada ishlab chiqarilgan sanoat va q.x. mahsulotlari 42 ta mamlakatga eksport qilingan, lekin Oʻz SSR chet ellar bilan aloqa oʻrnatish, xorijiy firmalar va kompaniyalar bilan bevosita iqtisodiy shartnomalar tuzish huquqidan mahrum edi. Bunday vakolat faqat markazdagi Ittifoq ministrliklari va idoralari zimmasida boʻlgan.

OʻzSSRda bolsheviklar partiyasi tomonidan 20-asrning 20-y.lar oxiri — 30ylar boshida amalga oshirilgan "madaniy inqilob" milliy madaniyatga qattiq zarba berdi. Markaz tomonidan oʻzbek xalqining ming yillik urfodatlari va asriy qadriyatlari zararli deb hisoblanib, ular man etildi. 1929 yilda xalqimizning koʻp asrlik tarixi, madaniyati aks etgan arab imlosiga asoslangan oʻzbek yozuvi lotin, 1940 yilda esa kirill imlosiga almashtirildi. Islom dini va uning qadriyatlari oyoqosti qilindi. Oʻzbek tili 2darajali tilga, rus tili esa davlat va asosiy muomala tiliga aylantirildi. Biroq bunday holatlarga qaramasdan sovet davrida madaniyat sohasida muayyan yutuqlarga ham erishildi. Savodsizlikni tugatish ishlari olib borildi, pedagogik va ilmiy kadrlar tayyorlash maqsadida yangi maktablar, texnikumlar va intlar ochiddi. Mafkuraviy tazyiklarga qaramay, Oybek, Gʻafur Gʻulom, Hamid Olimjon, Zulfiya, Abdulla Qahhor, Maqsud Shayxzoda, Mirtemir kabi yozuvchi va shoirlar, Habib Abdullayev, Ibrohim Moʻminov, Obid Sodiqov, Yahyo Gʻulomov kabi olimlar, Olim Xoʻjayev, Razzoq Hamroyev, Shukur Burhonov, Lutfixonim Sarimsoqova, Halima Nosirova, Tamaraxonim kabi sanʼatkorlar yetishib chiqsi.

OʻzSSR Xalq Komissarlari Sovetining raislari: F.Xoʻjayev (1925—37), A.Karimov (1937), SSegizboyev (1937— 38), A.Abdurahmonov (1938—46 yilgacha); OʻzSSR Ministrlar Sovetining raislari: A.Abdurahmonov (1946 — 50), A.Mavlonov (1950—51), N.Muhitdinov (195153; 195455), U.Yusupov (195354), S.Kamolov (195557), M.Mirzaahmedov (195759), O.Alimov (1959— 61), R.Qurbonov (196171), N.Xudoyberdiyev (197184), Gʻ.Qodirov (198489), M.Mirqosimov (198990). OʻzSSR Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining raisi: I.Karimov (1990 yil 1 noyabrdan).

Oʻzbekiston Kompartiyasi MKning 1kotiblari: V.Ivanov (1925 — 27), N.Gikalo (1929), A.Ikromov (1929— 37), U.Yusupov (193750), A.Niyozov (195055), N.Muhitdinov (195557), S.Kamolov (195759), Sh.Rashidov (195983), N.Usmonxoʻjayev (198388), R.Nishonov (1988—89), I.Karimov (198991).

OʻzSSR Markaziy Ijroiya Qoʻmitasi raisi: yil Oxunboboyev (1925—37 yilgacha); OʻzSSR^Oliy Soveti Prezidiumi raislari: yilOxunboboyev (1937—43),A.Moʻminov (1943 — 47), A.Niyozov (194750), Sh.Rashidov (195059), Yo.Nasriddinova (1959—70), N.Matchonov (1970—78), I.Usmonxoʻjayev (197883), O.Salimov (1983—86), R.Nishonov (198688), P.Habibullayev (198889), M.Ibrohimov (1989—91), OʻzSSR Oliy Soveti raisi: Sh.Yoʻldoshev (1991 yil 12 iyundan)^[1].

Tarixi

Oʻzbekiston XX asrning 20-40-yillarida

1924-yil Oʻzbekiston, respublikalardan biri sifatida Sovet Ittifoqi tarkibiga kirdi. 1927-yilning martida Oʻzbekistonning birinchi Konstitusiyasi qabul qilindi^[2]. Oʻsha yillari xalq xoʻjaligi va madaniyatni rivolantirishda respublikalararo boshqaruv organlari — Oʻrta Osiyo iqtisodiy kengashi (jaligi zavodi, Quvasoy sement va ohak zavodi, Toshtekstilkombinati va boshqalar bor edi. 1925—1929 yillarda yer-suv islohoti amalga oshirildi.

Oʻzbekiston urush yillarida (1941-1945 yy.)

1941-yilning 22-iyunida Germaniya hujum qilmaslik toʻgʻrisidagi bitimni buzib Sovet Ittifoqiga qoʻqisdan hamla uyushtirdi. 23-iyun kuniyoq Toshkentda koʻp ming kishilik yigʻin boʻlib oʻtdi. Unda toshkentliklar front va front ortida butun say-harakatlarini fashizm ustidan gʻalaba uchun safarbar etishga tayyorliklarini bildirishdi. Urushning dastlabki oylarida Oʻzbekistonda frontga joʻnab ketish toʻgʻrisida 32 mingdan ziyod ariza berildi. 1941-yilning noyabriga qadar respublikada 14 ta milliy brigada - 9 ta alohida oʻqchi va 5 ta otliq brigada tuzildi. 1941-1943 yillari Oʻzbekiston urush tufayli Rossiya, Ukraina va Belarussiyadan evakuasiya qilingan 1 million qochoq, shu jumladan 200 ming bolani oʻz bagʻriga qabul qildi. Harbiy holat front ortini mustahkamlash uchun favqulotda choralarni koʻrishni taqozo etardi. Oʻzbekistonga yuzdan ziyod sanoat korxonalari koʻchirildi. Ular orasida Leningrad toʻqimachilik mashinalari zavodi, Rostselmash, "Krasniy Aksay", Stalingrad kimyoviy kombinati, Moskvaning "Podemnik", "Elektrostanok" zavodlari va boshqa koʻplab korxonalar bor edi. 1941 -yilning oxiriga kelib evakuasiya qilingan 50 dan ziyod korxona ishga tushirildi. 1942-yilning oʻrtalarida Oʻzbekistonga koʻchirilgan barcha korxonalar toʻla quvvatda ishlab, front uchun harbiy texnika, oʻq-dorilar, kiyim-aslahalar yetkazib bera boshladi. Respublikaning sanoat korxonalari ham urushning dastlabki kunlaridanoq mudofaa mahsulotlarini ishlab chiqarishga qayta moslashtirildi^[3]. Jumladan, Tashselmash, parovoz remont zavodi, Chirchiq elektroximiya va boshqalar. 1941-1945 urush yillari davomida Oʻzbekistonda 280 ta ishlab chiqarish korxonalari ishga tushurildi. 1943-yilda umumiy ishlab chiqarish hajmi respublikaning xalq xoʻjaligida 75% ga oshdi. 1942-yilning kuzidan Bekobod metallurgiya zavodining qurilishi boshlandi. Aniqlangan volfram, molibden va mis zahiralari asosida rangli metallurgiya sohasi tarkib topdi. Olmaliq mis konidan foydalanish yoʻlga qoʻyildi. 1940-1943 yillar davomida yangi elektrostansiyalar qurilishining hisobiga elektroenergiya ishlab chiqarish 3,5 barobarga ortdi. 1941-yildan 1945-yilgacha sanoatning hamma sohalarini qamrab oluvchi 280 ta yangi korxona qurib bitkazildi. Oʻzbekiston mamlakatning asosiy harbiy salohiyat markazidan biriga aylandi. Frontga 2000 dan ortiq samolyot, 1,7 ming dan ortiq aviamotor, shuncha minamet, 22 million minalar, 560 ming snaryad, millionga yaqin granatalar, 330 ming parashyutlar, 5 ta bronopoezd, 100 ming km dan oshiq turli xildagi simlar joʻnatildi. Oʻzbekistonga 22 ta ilmiy-tekshirish instituti, 16 ta oliy talim muassasalari, 2 ta kutubxona koʻchirib keltirildi. 1943-yilning 4-noyabrida Fanlar Akademiyasining tantanali ochilishi boʻlib o‘ʻtdi. Uning birinchi Prezidenti etib T.N. Qoriniyozov saylandi. 1944-yilning oxiriga kelib Fanlar Akademiyasining tarkibiga 22 ta ilmiy muassasalar kirar edi. 1943-yilga kelib esa respublikada 41 ta oliy talim muassasalari faoliyat yuritgan, jumladan 12 tasi koʻchirib keltirilgan, 52 tasi o‘rta mahsus bilim yurtlari edi. Urush yillari davrida ularda 20 mingdan ortiq mutahassislar tayyorlandi. Milliondan ortiq oʻzbekistonliklar urush frontlarida jang qilganlar. Oʻnlab milliy jangovor tuzilmalar tashkil etildi. Ulardan koʻpchiligi ordenlar bilan taqdirlandi va gvardiya unvonlarini oldilar. Oʻzbekistonlik jangchilar Brest qalʼasining (D.Abdullaev, T.Aliev, Isaev, Yusupov, Laenkov F, U. Ataev va boshqalar.) Kiyev, Smolensk, Odessa, Sevastopol va boshqa shaharlarning himoyasida mardonovor qatnashganlar.

Oʻzbekiston urushdan soʻnggi davrda (1945-1991 yy.)

Urushdan keyingi davrda Oʻzbekistonda rivojlangan transport va energo tizimlari bilan taʼminlangan koʻptarmoqli sanoatning yuksalish jarayoni davom etdi. Shaharlar ilmiy va madaniy markazlarga aylanib borardi. 1947-yilda Oʻzbekiston Davlat katta akademik teatri, 1964-yilda Samarqandda opera va balet teatri ochiladi. Qishloq xoʻjaligida jadal usullar qoʻllanilib mexanizasiyalashtirildi. 1984-yilga kelib 4175 ming ga ekin maydonlari oʻzlashtirildi, ulardan 2056 ming ga paxta dalalari edi. Respublikani urushdan keyingi davrlarda, turli yillarda U.Yusupov, A,Niyozov, N.Muhiddinov, Sh. Rashidov boshqardi. 80-yillarda SSSR siyosiy va mafkuraviy inqirozga duch keldi. Markazdan qochish hollari kuchayib bormoqda edi. SSSR hududida yashovchi xalqlar bu vaqtga kelib iqtisodiy va oʻz milliy anglashining shunday darajasiga yetdiki, endi ittifoqdan iqtisodiy, davlat va siyosiy qaramlik har bir respublikaning bundan keyingi ravnaqini orqaga tortuvchi holatga aylanib qolgandi. Kutilayotgan istiqbol uchun esa yangi sharoitlar kerak edi^[4].

Aholisi (1989-yil)

1989-yildagi milliy tarkibi^{manba kerak}
Viloyat	Hududi, km²	Aholisi	Oʻzbeklar	Ruslar	Tojiklar	Qozoqlar	Tatarlar	Qrim tatarlar	Qirgʻizlar	Turkmanlar	Qoraqalpoqlar	Koreyslar	Ukrainlar	Turklar
Qoraqalpogʻiston	164 900	1 212 207	397 826	19 846	128	318 739	7 769	27		60 244	389 146	9 174
Xorazm	6 300	1 012 313	957 623	12 179	255	14 155	7 829	27		5 960	910	6 434
Buxoro	142 100	1 622 484	1 226 967	133 197	50 920	91 126	36 835	9 781		8 147	15 739	3 226	12 870	1 500
Samarqand	24 500	2 281 872	1 764 872	113 522	209 161	8 185	35 044	3 368				6 504	14 226	18 495
Qashqadaryo	28 400	1 595 760	1 399 238	37 579	79 876		21 184	7 175		19 722		649
Surxondaryo	20 800	1 249 879	993 244	37 846	160 837	3 732	16 996	54			18 225	3 707
Sirdaryo	25 600	1 297 949	923 534	88 415	58 947	71 406	33 947	19 016	29 326			16 730		18 655
Toshkent shahri	400	2 060 206	910 334	701 326	14 857	30 607	129 236	13 516			3 621	43 973	59 988
Toshkent	15 200	2 143 462	1 075 486	313 855	89 625	266 365	106 160	64 880	10 086			76 178	26 558	43 168
Fargʻona	7 100	2 148 737	1 735 011	123 826	114 482		32 726	22 833	43 552			6 504	11 100	13 582
Andijon	4 200	1 721 337	1 506 993	44 658	24 509		24 870	9 781	70 446			4 707		5 000
Namangan	7 900	1 470 871	1 252 218	27 229	129 963		15 235	11 640	16 177			3 676		3 000
Jami	447 400	19 810 077	14 142 475	1 653 478	933 560	808 227	467 829	188 772	174 140	121 578	411 878	183 140	153 197	106 302

Manbalar

↑ Qahramon Rajabov, Bahodir Pasilov. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
↑ Uzbekistan Regions. Statoids.com.
↑ Uzbekistan Regions. Statoids.com.
↑ 1936 Constitution of the USSR, Part I. Departments.bucknell.edu.

Adabiyot

Oʻzbekistonning yangi tarixi, 2-kitob [Oʻzbekiston sovet mustamlakachiligi davrida], T., 2000;
Azizxoʻjayev A., Mustaqillik: kurashlar, iztiroblar, quvonchlar, T., 2001;
Alimova D. A., Golovanov A. A., Oʻzbekiston mustabid sovet tuzumi davrida: siyosiy va mafkuraviy tazyiq oqibatlari, T., 2000;
Tarix shohidligi va saboqlari, T., 2001;
Oʻzbekiston tarixi (1917—1991 yil), T., 2002;
Shamsutdinov R., Qishloq fojeasi: jamoalashtirish, quloqlashtirish, surgun, T., 2003.

Havolalar

Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib, Vikipediyaga yordam berishingiz mumkin.
Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak.

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

[1] Qahramon Rajabov, Bahodir Pasilov. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

[2] Uzbekistan Regions. Statoids.com.

[3] Uzbekistan Regions. Statoids.com.

[4] 1936 Constitution of the USSR, Part I. Departments.bucknell.edu.

[1]

[2]

[3]

[4]

k m t Sovet Ittifoqi respublikalari (1922–1991)
Asosiy	Armaniston SSR Belorussiya SSR Estoniya SSR Gruziya SSR Latviya SSR Litva SSR Moldaviya SSR Ozarbayjon SSR Qozogʻiston SSR Qirgʻiziston SSR Rossiya SFSR Tojikiston SSR Turkmaniston SSR Ukraina SSR Oʻzbekiston SSR
Qisqa yashagan	Karel-Fin SSR (1940–1956) Zakavkazye SFSR (1922–1936)
Ittifoq aʼzosi boʻlmagan respublikalar	Abxaziya SSR (1921–1931) Buxoro XSSR (1920–1925) Xorazm XSSR (1920–1925) Naxichevan ASSR (1920–1923) Pridnestroviya Moldaviya SSR (1990–1991) Janubiy Osetiya SR (1990–1991)