Chexiya

Chex Respublikasi Česká republika
Bayroq Gerb
Shior: Pravda vítězí! (Haqiqat g’alaba qozonadi!)
Madhiya: Kde domov můj? (Mening vatanim qayer?)
Poytaxt	Praga
Eng katta shahar	Praga
Rasmiy til(lar)	Chex tili
Hukumat	Parlamentlik Respublika
• Prezident	Milosh Zeman
• Bosh Vazir	Petr Nečas
Mustaqillik (Chexoslovakiya bo`linishida)
• Sana	1-yanvar 1993
Maydon
• Butun	78,866 km2 (116-oʻrin)
• Suv (%)	2.0
Aholi
• 2011-yilgi roʻyxat	10,532,770 (78-oʻrin)
• Zichlik	133/km2
YIM (XQT)	2009-yil roʻyxati
• Butun	AQSh$ 190,264 mil. (42-oʻrin)
• Jon boshiga	AQSh$ 18 135
Pul birligi	Chex Koruna (CZK)
Vaqt mintaqasi	UTC+1
• Yoz (DST)	UTC+2
Qisqartma	EZ
Telefon prefiksi	420
Internet domeni	.cz

Chexiya (chex. Česko / Chex Respublikasi (Česká republika) — Markaziy Yevropadagi davlat. Mayd. 78,9 ming km2. Axrlisi 10,51 mln. kishi (2012). Poytaxti — Praga sh. Maʼmuriy jihatdan 14 obl. (viloyat)ga boʻlinadi.

Davlat tuzumi

Chexiya. — suveren, demokratik davlat. Amalddagi konstitutsiyasi 1992 yil 16-dekabrda qabul qilingan va 1993 yil 1-yanvardan kuchga kirgan, 1997 yil. 23 oktabrda tuzatishlar kiritilgan. [4Davlat]] boshligʻi — prezident (2013 yildan Milosh Zeman), u parlamentning ikkala palatasi tomonidan 5 yil. muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi organi — deputatlar palatasi va Senatdan iborat parlament. Ijrochi hokimiyat organi prezident tomonidan tayinlanadigan hukumat.

Tabiati

Ch. hududining katta qismi Chexiya togʻlarida joylashgan. Uning atrofida oʻrtacha balandlikdagi Shumova, Chexiya oʻrmoni, Rudali togʻlar (KrushneGori), Krkonoshe togʻlari (eng baland joyi 1602 m, Snejka togʻi) bor. Chexiya togʻlarining ichki qismi — Chexiya soyligi tepaliklar va ularni ajratib turuvchi past toglardan iborat. Moraviyada ham tepalik va past togʻlar koʻp. Ch.ning jan. va markaziy kismida ChexiyaMoraviya qirlari bor. Ch.da kumir, temir rudasi, grafit, kaolin konlari mavjud.

Iklimi moʻʼtadil iklim. Gʻarbdan sharqqa va ichki soyliklarda kontinentallashib boradi. Tekisliklarda oʻrtacha tra yanvarda —2° dan —4° gacha, togʻlarda —8° dan — 10° gacha, iyulda 19—20°, togʻlarda 4—8°. Yillik yogʻin tekisliklarda oʻrtacha 500—700 mm, togʻlarda 1600—2100 mm. Mamlakatjan. va gʻarbida uncha katta boʻlmagan koʻllar bor. Asosiy daryolari — Laba (Elba), Vltava. Togʻ yon bagʻirlari aralash va igna bargli oʻrmonlar bilan qoplangan. Hayvonlardan togʻlarda qoʻngʻir ayiq, tulki, kiyik, yovvoyi echki, tekisliklarda kemiruvchilar, kaltakesak va qushlarning koʻp turlari bor.

Aholisining koʻpchiligi — chexlar (81,3%); slovak, polyak va b. ham yashaydi. Shahar aholisi 70%. Rasmiy til — chex tili. Dindorlarning aksariyati katoliklar. Iirik shaharlari: Praga, Brno, Plzen, Ostrava.

Tarixi

Ch. hududida odam paleolit davridan boshlab yashaydi. Mil. av. taxm. 400-y.larda bu yerda keltlar, mil. av. 1-a.da kelt qabilalarining boyi guruhi yashagan (Ch.ning lot. Bohemia, nem. Bohmen nomi ham shundan). 1ming yillik oʻrtalarida Ch.da slavyan qabilalari koʻpchilikni tashkil etdi. 7-a.da Ch. xududi Samo davlati, 9—10-a. boshlarida Buyuk Moraviya davlati tarkibiga kirdi. 10-a.da paydo boʻlgan Praga knyazligi ilk chex davlatining oʻzagi boʻlib qoldi. 1198 y.dan qirollikka aylandi. 1310—1437 y.larda chex yerlari Lyuksemburglar sulolasi mulki tarkibida boʻldi. 15-a.ning 1yarmida Ch.da kuchli ijtimoiyinqilobiy, milliy ozodlik harakatlari boʻlib oʻtdi (q. Guschilar harakati). 1526 y. Ch. Gabsburglar imperiyasi tarkibiga muxtoriyat huquqi bilan qoʻshib olindi. 1618—20 y.larda chex qoʻzgʻolonining magʻlubiyatidan soʻng , uning provinsiyasiga aylandi. 18-a. oxiri — 19-a. 1yarmida chex tili, milliy madaniyatini saqlash va rivojlantirish uchun milliy harakat avj oldi. 19-a.ning 30—40-y.larida u siyosiy tus ola boshladi. 1848 y. Pragadagi Svyatovatslav yigʻini Gabsburglar imperiyasida 1848—49 y. inqilobi boshlanishiga olib keldi. 1867 y. Ch. AvstriyaVengriyaning Avstriya qismi tarkibiga kirdi. 1878 y. Ch.da Chexoslavyan sotsialdemokratik ishchi partiyasi tuzildi. 1918 y. AvstriyaVengriya parchalangach, Ch. Slovakiya bilan birlashib mustaqil Chexoslovakiya Respublikasini tashkil etdilar. 1938 y. okt. boshlarida Germaniya Ch.ning Sudet viloyati deb nomlangan hududini, 1939 y. martda barcha chex yerlarini bosib oldi va uni "Bogemiya va Moraviya protektorati" deb eʼlon qildi. Chex xalqining 1945 y. maydagi qoʻzgʻoloni natijasida 1945 y. 9 mayda Praga sh. ozod qilindi; chex yerlari va Slovakiya Chexoslovakiya Respublikasi doirasida qayta birlashtirildi. Ch. 1948 y. 9 maydan Chexoslovakiya Xalq Demokratik Respublikasi, 1960 y. 11 iyuldan Chexoslovakiya Sotsialistik Respublikasi, 1990 y. 29 martdan Chexoslovakiya Federativ Respublikasi, 1990 y. 20 apreldan 1992 y.

31 dek.gacha Chexiya va Slovakiya Federativ Respublikasi tarkibida boʻldi. Chexiya va Slovakiya Federatsiyasining 1992 y. 25 noyab.dagi Chexiya va Slovakiya Federatsiyasining tugatilishi toʻgʻrisidagi federal qonuniga binoan Ch. 1993 y. 1 yanvardan suveren davlatga aylandi. Ch. 1993 y.dan BMT aʼzosi. 1992 y. 24 yanvarda OʻzR suverenitetini tan olgan va 1993 y. 1 yanvardan diplomatiya munosabatlari oʻrnatgan. Milliy bayrami — 28 okt. — Mustaqil Chexoslovakiya tashkil boʻlgan kun (1918).

Asosiy siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari. Fuqarolar demokratik partiyasi, 1991 y. 23 fevralda tashkil etilgan; Fuqarolar demokratik alyansi, 1989 y. tuzilgan; Demokratik ittifoq partiyasi, 1994 y. asos solingan; Ch. va Moraviya kommunistik partiyasi, 1990 y. tashkil etilgan; Ozodlik ittifoqi partiyasi, 1998 y. tuzilgan; Chexiya sotsialdemokratik partiyasi, avvalgi nomi Chexoslovakiya sotsialdemokratik partiyasi, 1989 y.dan mustaqil partiya sifatida faoliyat yuritadi. ChexMoraviya kasaba uyushmalari konfederatsiyasi, 1990 y. tashkil etilgan, 31 tarmoq kasaba uyushmasini birlashtiradi.

Xoʻjaligi

Ch. — industrialagrar mamlakat. Milliy daromadda q.x. 5%, sanoat 33%, xizmat koʻrsatish tarmogʻi 61,2% ni tashkil etadi.

Sanoatida yoqilgʻienergetika va qora metallurgiya (Ostrava rni), kimyo, mashinasozlik, yengil va oziq-ovqat sanoati rivojlangan. Qoʻngʻir kumir va toshkoʻmir qazib olinadi. OstravaKarvina toshkoʻmir, Shim. Chexiya va Sokolov qoʻngʻir koʻmir havzalari, temir ruda konlari mavjud. Yiliga oʻrtacha 58,7 mlrd. kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi. Asosiy sanoat markazlari — Praga, Plzen, Ostrava, Brno.

Qishloq xoʻjaligida, asosan, qand lavlagi, bugʻdoy, javdar, arpa, yemxashak ekinlari, kartoshka va b. ekiladi. Bogʻdorchilik va sabzavotchilik rivojlangan, koʻp miqdorda qulmoq (xmel) yetishtiriladi. Goʻshtsut chorvachiligiga asosiy eʼtibor beriladi (choʻchqa, qoʻy, qoramol, parranda boqiladi). Suv havzalarvda baliq yetishtiriladi.

T.y. uzunligi 9,4 ming km, avtomobil yoʻllari uz. 124,8 ming km. Vltava va Laba daryolarida kema qatnaydi. Asosiy dare portlari — Praga va Dechin. Pragada xalqaro aeroport bor. Ch. chetga mashina va jihozlar, yengil, shishakeramika sanoati mahsulotlari, kumir chiqaradi. Chetdan neft, gaz, kora metall, isteʼmol mollari oladi. Xorijiy sayyoxlik rivojlangan. Germaniya, Slovakiya, Avstriya, Rossiya bilan savdo kiladi. Pul birligi — chex kronasi.

Maorifi, ilmiy va madaniymaʼrifiy muassasalari. Ch.da 6 yoshdan 14 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun 8 y.lik majburiy taʼlim joriy etilgan (asosiy maktab). 8 y.lik maktab negizida toʻliq oʻrta maktab, gimnaziya, oʻrta kasbhunar bilim yurtlari va maktablari faoliyat yuritadi; ular malakali ishchilarni tayyorlaydi. Ch.da 23 oliy oʻquv yurti bor. Yiriklari: Praga universiteti, Politexnika inti, Iqtisodiyot inti, Tasviriy sanʼat akademiyasi, Musiqa sanʼati akademiyasi (hammasi Praga sh.da), Brno, Olomouts sh.laridagi universitetlar, Ostravadagi konchilik inti. Oliy ilmiy muassasasi — Chexiya FA. Vazirlik va muassasalarning geol., gidrometeorologiya, suv xoʻjaligi markaziy i.t. institutlari bor. Yirik kutubxonalari: Praga universiteti kutubxonasi, davlat kutubxonasi, Chexiya FA asosiy kutubxonasi, Ya.A. Komenskiy nomidagi ped. davlat kutubxonasi, Brnodagi universitet kutubxonasi, davlat ilmiy kutubxonasi. Ostrava, Olomouts, Plzen va b. shaharlarda ham ilmiy kutubxonalar bor. Ch.da bir qancha muzey va galereyalar mavjud. Yiriklari: Pragadagi Milliy muzey va Milliy galereya, Naprstak nomidagi etn. muzeyi, A. Dvorjak muzeyi, B. Smetana muzeyi, planetariy, chex milliy yozuvi muzeyi va b.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Ch. bir qancha gaz. va jur. nashr etiladi. Asosiylari: "Vechernik Praga" ("Praga oqshomi", chex tilidagi kundalik gaz., 1955 y.dan), "Vlasta" (Vlasta — ayol ismi; chex tilidagi haftalik jur., 1947 y.dan), "Zrsadlo" ("Oyna", yoshlarning oylik jur., 1990 y.dan), "Lidova demokratsiya" ("Xalq demokratiyasi", chex tilidagi kundalik gaz., 1945 y.dan), "Pravo" ("Huquq", chet tilidagi kundalik mustaqil gaz., 1991 y.dan), "Pravo lidu" ("Xalq huquqi", chex tilidagi kundalik gaz., 1989 y.dan), "Pratse" ("Mehnat", kasaba uyushmalarining chet tilidagi kundalik gaz., 1945 y.dan). Ch. telegraf agentligi axborot agentligi boʻlib, 1918 y. Chexoslovakiya telegraf agentligi sifatida tashkil topgan; 1992 y.dan hozirgi nomda. Ch. radiosi va televideniyesi (1992 y.dan) faoliyat yuritadi.

Adabiyoti

9-a.da paydo boʻlgan chex yozuvi dastlabki eski slavyan tilida rivojlandi. Bunda akauka Kirill va Mefodiylarning maʼrifatparvarlik faoliyatlari muhim rol oʻynadi. Buyuk Moraviya davlati agʻdarilgach (906), lotin tili yoyiddi. Pragalik Kozmaning "Chex xronikasi" asari (1125) lotin tilida yaratilgan yirik asar xisoblanadi. Dalimil Mezirjitsskiyning 14-a. boshlarida yaratgan "Dalimil xronikasi" asari chex tilidagi kad. adabiy yodgorlikdir. Ch.ning birinchi mashhur yozuvchisi hajvchi S.Flyashka (14-a. — 1403) dir. 15-a.da Yan Gus, Yan Jelinskiy, P. Xelchitskiy antikatolik ruhda asarlar yozdilar. AvstriyaVengriya hukmronligi davrida chex adabiyoti taʼqibgauchradi. 17-a.dagi yirik adabiy yodgorlik — Ya.A. Komenskiy asarlari boʻldi. Y. Dobrovskiy, Y. Yungman, P.Y.Shafarik, F. Palatskiy, A.Ya. Puxmayer, V. Ganka, Ya. Kollar, F.K. Chelakovskiy kabi olim va yozuvchilar chex milliy Uygʻonish davri (18-a. oxiri — 19-a. 1yarmi)ning buyuk arboblari hisoblanadi. Bu davr adabiyotda slavyan xalqlarining birligi, chex xalqining huquqi, slavyanlar xalq ogʻzaki ijodiga murojaat, milliy madaniyatni yaratish uchun kurash gʻoyalari aks etdi. 1848—49 y. inqilobi taʼsiri natijasida adabiyotda milliy ozodlik gʻoyalari kuchaydi, ijtimoiy masalalarga eʼtibor oshdi. K. GavlichekBorovskiy va B. Nemsova Avstriya monarxiyasidagi ijtimoiy munosabatlarni tanqid qilib chiqdilar. Tanqidiy realizmning paydo boʻlishi, asosan, Ya. Neruda ijodi bilan bogʻliq. A. Stashek asarlari, A. Irasek, V.B. Trshebizskiy tarixiy nasri ijtimoiy romanning shakllanishida asos boʻldi. Sheʼriyatning ijtimoiy ahamiyati oshdi (S. Chex, Ya. Vrxlitskiy, Y.V. Sladek). 19a. oxiri va 20-a. boshlarida modernistik va dekadentlik oqimlari paydo boʻldi. 1920—30 y.larda yozuvchi Karel Chepek, 1940-y.larda shoir Yaroslav Zeyfert samarali ijod qildi. Urushdan keyingi davr adabiyotda antifashistik mavzu keng oʻrin egalladi. Bu sohada yozuvchilardan V. Rjezach, V. Nezval ijodi muhim oʻrin tutadi. 1960—80-y.larda Vatslav Gavelning Chexoslovakiya hayotini aks ettirgan dramalari, Milan Kunder, Bogumir Grabal kabi yezuvchilarning asarlari paydo boʻldi. Ammo adabiyotning asosiy gʻoyaviy yoʻnalishini ijtimoiy va milliy ozodlik kurashi masalalari belgilab berdi (A. Matsek, P. Bezruch, A. Sova, Y.S. Maxar sheʼriyati, I. Olbraxt, Ya. Gashek, M. Mayerovalar ilk nasri).

Meʼmorligi va tasviriy sanʼati

Ch.da paleolit davri haykalchalari, neolit davriga oid keramika va b. saqlanib qolgan. Katolitsizm qabul qilingach (865), Vizantiya, Gʻarbiy Yevropadagi kabi toshdan cherkovlar qurildi (StareMesto yaqinidagi ibodatxona xarobalari, 9-a., Pragadagi avliyo Vita ibodatxonarotondasi, taxm. 930). 11 —13-a.larda roman uslubi shakllandi. 13-a. oʻrtalari — 15-a. 1yarmida meʼmorlikda gotika sanʼati ravnaq topdi (Krshivoklatdagi qasr, 13—16-a.lar, Pragadagi avliyo Vita sobori sharqiy qismi). 16-a. 1yarmida Ch. meʼmorligida Uygʻonish davri uslubi unsurlari paydo boʻldi (Pragadagi Belveder saroyi, taxm. 1536—36), 17-a.ning 2yarmidan barokko uslubidagi saroylar kurila boshladi (KlamGallasov saroyi, taxm. 1713—25, meʼmor Y.B. Fisher fon Erlax). 18-a. oxiri — 19-a. boshlari meʼmorlikda klassitsizmdan soʻng eklektika ruhidagi "milliy romantika" yoʻnalishi qaror topdi (Pragadagi Milliy muzey, 1884—90, meʼmor Y.Shchults). 19-a. oxiri — 20-a. boshlari modern uslubi oʻrnini ratsionalizm egalladi. 1920— 30-a.lar meʼmorlikda funksionalizm milliy maktabi shakllandi (GradetsKralove sh.dagi Y. Gocher inshootlari). Haykaltaroshlikda ham kjsak yutuklarga erishidpi. 1950-y.lar Pragada yaratilgan chex xalkining milliy qahramoni Yan Jijka, rassom Y. Manes (ikkalasining haykaltaroshi B. Kaofka), Yan Gus (haykaltarosh K. Liditskiy), yovuzchi B. Nemsova (haykaltarosh K. Pokorniy) haykallari, V. Makovskiyning "Yangi asr" kompozitsiyasi diqqatga sazovor. 1945 y.dan keyin turar joylar, jamoat markazlari, yangi maʼmuriy va madaniymaishiy binolar kurish avj oldi. Jumladan, Brno sh.dagi xalqaro mashinasozlik yarmarkasi majmui (meʼmorlar 3. Aleks, F. Lederer), Yeshted togʻidagi teleminora va mehmonxona (meʼmorlar K. Gubachek, 3. Patrmak) va b.ni koʻrsatish mumkin. 1970—80-y.larda Pragada "Internatsional" mexmonxonasi (meʼmorlar K. Filsak, I. Shvets), "Kotva" univermagi (meʼmorlar V. va V. Maxoninlar) va Madaniyat saroyi (meʼmorlar Ya. Mayer, A. Marek, Ya. Kralik, V. Ustogal), Pragadagi uz. 485 m boʻlgan osma koʻprik (meʼmorlar V. Mixalek, S. Gubechka) yaratildi.

CH.da 7-a.da keramika, zargarlik buyumlari tayyorlangan. 11—13-a.larda devoriy rasmlar, miniatyuralar paydo boʻldi. 13-a. oʻrtalari — 15-a. 1yarmida gotika uslubi ravnaq topdi. 14-a. 2yarmida portret yaratish sanʼati rivojlandi. 14a. oxiri — 15-a. boshlaridanCh. tasviriy sanʼatida amaliybezak sanʼati (badiiy shisha, vitraj, mozaika, zargarlik buyumlari) keng yoyiddi. 17—18-a. tasviriy sanʼati barokko uslubida rivojlanishi bilan birga, unda realistik va demokratik yoʻnalishlar namoyon boʻldi. Bu davrda haykaltaroshlardan M.B.Braun va F. M. Brokof mashhur boʻlgan. 18-a. oʻrtalarida haykaltaroshlik va rassomlikda rokoko va klassitsizm unsurlari paydo boʻddi. 18-a. oxiri — 19-a. boshlarida Ch. sanʼatida klassitsizm va romantizm bilan birga realistik tendensiyalar yoyildi. Rassomlar milliy tarix, oʻlka tabiatini tasvirlash mavzuida asarlar yaratdilar. 19-a. oxirgi choragida rassom M. Alesh, haykaltarosh Y.V. Mislbek ijodi rivojlandi. Bu davrda grafika modern uslubida taraqkiy etdi, haykaltaroshlikda Ya. Shtursa asarlari ajralib turdi. 20-a. boshida avangardizm vakillari B. Kubishta, E. Filla, A. Proxaziya, Ya. Zrzaviy, R. Kremlichka ijod qildilar. 1918 y. mustaqil Chexoslovakiya respublikasi tashkil boʻlgach, milliy madaniyatni rivojlantirish imkoniyati paydo boʻldi. Koʻp avangardchi rassomlar oʻz asarlarida real voqelikni aks ettirdilar (V. Novak, O Kubin, Y. Chapek, V. Rabas). Ayrim rassomlar ishchilar sinfi kurashini haqqoniy tasvirladilar (K. Golan, K. Shtika rang-tasvir asarlari, K. Pokorniy, Lauda haykallari, F. Bidlo, V. Silovskiyning grafik asarlari). 20-a.ning 20—30-y.larida chex sanʼatida ijtimoiytanqidiy yoʻnalish shakllandi. 1945 y. Chexoslovakiya nemisfashistlardan ozod etilgach, rassomlar E. Filla, A. Paderlik, V. Sedlichek, haykaltaroshlar V. Makovskiy, K. Liditskiy, K. Pokorniy samarali ijod qildilar. Bu davrda monumentalbezak sanʼati turlari rivojlandi. 1970—80y.lar sanʼatkorlari orasidan A. Zabravskiy, R. Kolarj, Y. Broj kabi rassom va grafiklarni, I. Maleyovskiy, M. Aksman kabi haykaltaroshlarni koʻrsatish mumkin. Bu davrda amaliybezak sanʼati turlari keng yoyildi (badiiy oyna, toʻquvchilik va h.k.).

Musiqasi

Ch. musiqa madaniyati boy xalq ijodi — maishiy, mehnat, marosim qoʻshiq va raqslari asosida rivojlanib keldi. Cholgʻu asboblari — fuyar, volinka, nay, truba, sitra, arfa va b. 9-a.dan professional — diniy (cherkov) hamda dunyoviy musiqa ijodi taraqqiy etdi. 15-a.da bir ovozli "guschilar qoʻshigʻi", 16-a.dan polifoniya musiqasi rivojlandi (A. Mixna, Y. Rixnovskiy, Ya. Turnovskiy va b.). 17—19-a.larda koʻpgina chex kompozitor va sozandalari oʻz Vatanini tark etib boshqa mamlakatlarda samarali ijod kilishdi: Venada F. Tuma, Ya. Vanxel, V. Yirovets va b., Parijda A. Reyxa, Italiyada B. Chernogorskiy, Y. Mislivichek, Germaniyada Ya. Zelenka, Mangeym maktabi vakillari va h.k. 1737 y. Pragada opera teatri, 1783 y. Nostitskiy milliy teatri, 1811 y. Pragada konservatoriya, 1831 y. organ maktabi, 1881 y. Milliy teatr ochildi. 1891 y. Chex kvarteti, 1901 y. Chex filarmoniyasi, 1920 y. Praga kvarteti, 1928 y. Praga puflama soz kvintetiga asos solindi. F. Shkroup chex tilidagi birinchi operani yaratdi (1826). B. Smetana va A. Dvorjak chex mumtoz musiqa maktabi asoschilaridir. 3. Fibix va L. Yanachek ularning izdoshlaridir. 19-a. oxiri — 20-a. 1yarmida I. B. Fyorster, V. Novak, Y. Suk, B. Martinu, V. VLeysek, O. Ostrchil kabi kompozitorlar samarali ijod qiddilar. Ijrochilar orasida dirijyor V. Talix, skripkachilar F. Laub, O. Shevchik, Ya. Kubelik, xonandalar V. Gesh, B. Benoni, K. Burian, E. Destinovalar ajralib turadi. 1930-y.larning oʻrtalaridan ilgʻor musikachilar antifashistik mavzuda asarlar yaratdilar. 2-jahon urushidan keyin kompozitorlar jamiyatdagi oʻzgarishlarni aks ettirishga intildilar (V. Dobiash, E. Akeman, B. Martinu, K. Burian va b.). 1960—80-y.larda kompozitorlardan Y. Pauer, V. Sommer, L. Jelezni, S. Gavelka, V. Kalabis mashhur boʻlgan. Smetana, Yanachek nomidagi torli kvartetlar, Y. Suk nomidagi torli trio shuhrat qozongan.

Teatri

16—17-a.larda maktab teatri, ayniqsa, havaskorlik teatri koʻplab paydo boʻldi. 1737 y. Pragada birinchi doimiy teatr binosi — "Teatr u Kotsu" quriddi. 1786—89 y.lar "Bouda" teatrida chex tilidagi truppa ishlay boshladi. 19-a. 1yarmida chex dramaturgiyasida Ya.N.Shtepanek (rej. ham boʻlgan), V. Klitsper, Y.K. Til (professional teatrning rivojlanishida xizmati katta boʻlgan)ning asarlari paydo boʻldi. Y. Til 1824—34 y.larda chex truppasini, 1835—37 y.larda "Teatr u Kaetana" nomidagi havaskorlar jamoasiga rahbarlik qildi. 1862—83 y.lar Pragada Muvaqqat teatr faoliyat koʻrsatdi. Bu teatrda aktyorlardan Y. Moshna (chex realistik aktyorlar maktabi asoschilaridan), Y. Bitner, Ye. Peshkova, K. Shimanovskiy, F. Kolar, rej. lardan Y. Kolar, E. Xvalovskiy ishlagan. 1881 y.dan "Teatr u Libushe" teatri ishlay boshladi. 1883 y. Pragada Chex milliy teatriga asos solindi (20-a.ning 70—80-y.larida mamlakat teatr hayotining markaziga aylandi). 19-a. oxiri — 20-a. boshlari Lirik teatr (1911 y. asos solingan), Sanʼat teatri (1912—13) faoliyat koʻrsatdi, havaskorlik teatrlari koʻpaydi. Plzen, Brno va b. shaharlarda teatrlar paydo boʻldi. 1919 y.dan Brno, 1920 y.dan Olomouts shahar teatrlari, 1933 y.dan Pragada "D34" teatri ishlay boshladi. Bu davr teatr arboblaridan aktyorlar — V. Vidra, Ya. Shkoda mashhur boʻlgan. 2-jahon urushidan keyin Pragada Realistik teatr, Satira teatri tashkil etildi; 60—70-y.

larda kichik tajriba teatrlari faoliyat koʻrsatdi. 1970—80 y.lardagi aktyorlardan O. Kreycha, F. Smolik, Ya. Pruxa, 3. Shtepanek, B. Zagorskiy, rej.lardan M. Mixachek, K. Paloush, K. Novak, hozirgi kompozitorlardan P. Eben, S. Gavelka, opera ijrochilari G. Benyachkova, E. Gruberova, P. Dvorskiy va b.ni koʻrsatish mumkin.

Oʻzbekiston — Ch. munosabatlari. 1993 y. imzolangan "Savdoiqtisodiy va ilmiy texnikaviy hamkorlik toʻgʻrisida"gi hukumatlararo bitim ikki tomonlama savdoiqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish uchun huquqiy asos yaratdi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimovning 1997 y. yanvarda Ch.ga qilgan tashrifi ikki tomonlama munosabatlarni rivojlantirishda muhim voqea boʻldi. Tashrif chogʻida bir qancha hujjatlar imzolandi. Bu hujjatlar orasida sarmoyalarni oʻzaro himoyalash va ragʻbatlantirish, tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqaruvchi muassasalar va milliy banklarning hamkorligi toʻgʻrisidagi hujjatlar alohida oʻrin oladi. 1999 y.da esa, birdek manfaatdor hamkorlikni yanada rivojlantirish toʻgʻrisida qoʻshma deklaratsiya, avtomobil transportida yoʻlovchi va yuklarni tashish toʻgʻrisida, 2000 y.da ikki tomonlama soliq solish va mulkdan keladigan daromaddan soliq toʻlashdan bosh tortishning oldini olish toʻgʻrisida bitim imzolandi. 2004 y. 1 maydan Ch. Yevropa Ittifoqiga qoʻshilganidan keyin 1993 y.da imzolangan savdoiqtisodiy va ilmiytexnikaviy hamkorlik toʻgʻrisidagi hukumatlararo bitim oʻz kuchini yoʻqotdi. Shu munosabat bilan tomonlar 2004 y. 28 iyunda iqtisodiyot, sanoat va ilmiytexnikaviy sohalarda hamkorlik boʻyicha yangi bitimni imzoladilar. 2003 y. ikki tomonlama tovar aylanmasi 20,9 mln. AQSH dollarini tashkil etdi. Oʻzbekiston Ch.ga gazlama, yigirilgan ip, paxta momigʻi, jun, oshlovchi va boʻyovchi ekstraktlar, sut mahsulotlari chiqaradi. Ch.dan mexanika va elektr jihozlar, doridarmon, qora metall va undan tayyorlangan buyumlar, qogʻoz va karton, kauchuk va rezina buyumlari va b. oladi. Oʻzbekistonda chexiyalik ishbilarmonlar sarmoyasi ishtirokida tuzilgan 30 korxona mavjud. Ular orasida Ch. sarmoyasi 100% boʻlgan 2 korxona bor. Ular q.x. mahsulotlarini qayta ishlash, xalq isteʼmol mollari, oziq-ovqat mahsulotlari, qurilish materiallari, doridarmon i.ch. sohalarida faoliyat koʻrsatadi. Tashqi iqgisodiy aloqalar agentligida Ch.ning "Eri ell Korporeshn", "Mars SZ", "Tomas Praga", "CHKD Nove Energo", "AyveksChR", "Yason Travel", "Yansen" kabi kompaniyalari roʻyxatdan oʻtgan. Ikki davlat oʻrtasida materialshunoslik, mikroelektronika, yadro fizikasi, priborsozlik, mashinasozlik, tibbiyot va farmakologiya, shuningdek, intellektual mulkni muhofaza qilish huquqi boʻyicha ilmiytexnikaviy aloqalar rivojlanmoqda. 1994 y.dan Liditse sh.da oʻtkaziladigan Jahon bolalar ijodi koʻrgazmasida Oʻzbekistondan ham bolalar ishtirok etadi. 1994— 2001 y.larda ular 41 ta mukofotga sazovor boʻldilar. UzR Sogʻliqni saqlash vazirligi Ch.ning "Xemapol", "Kovo", "Loxema" farmatsevtika firmalari bilan hamkorlik qiladi.

Chexiya (chex.: Česko, talaffuzi: Chesko), Chex Respublikasi (chex.: Česká republika (ČR), talaffuzi: Cheska republika) markaziy Yevropadagi davlat. Poytaxti Praga shahri. Chexiya gʻarbdan Germaniya (810 km.), shimoldan Polsha (762 km.), sharqdan Slovakiya (252 km.) va janubdan Avstriya (466 km.) davlatlari bilan chegaraga ega. Chexiya 3 ta yirik tarixiy viloyatlarga boʻlinadi — Chex, Morava va Slezska. Chexiya 10 milliondan ortiq (2008) aholiga ega. Barchamizga maʼlumki, Chexiya Respublikasi Markaziy Yevropada joylashgan, rivojlanib kelayotgan yosh mamlakatlardan biri hisoblanadi. Mazkur maqolada ushbu davlatning bu kunga qadar bosib oʻtgan yoʻllari va bugungi kundagi istiqbollari haqida gap boradi. Bunda Chexiyaning qanday mustaqil davlatga aylangani, sobiq Chexoslovakiya tarkibida boʻlganda qanday amaliy kasb etganligi koʻzda tutilgan. Ushbu maqolada bundan tashqari, Chexiyaning xalqaro munosabatlar sub’yekti sifatida namoyon boʻlishi, boshqa davlatlar, xususan Oʻzbekiston bilan diplomatik aloqalari toʻgʻrisida soʻz yuritilgan. Maqolaning maqsadi shundan iboratki, u Markaziy Yevropa mintaqasiga kiruvchi kichik davlat-Chexiya Respublikasi tashqi siyosatining yangi yoʻnalishlarini tahlil qiladi. Postsovet hamjamiyati davlatlari, jumladan Chexiya bilan bevosita bogʻliq XX asr oxirlaridagi oʻzgarishlardan keyin bu davlatlarning Yevropa va transatlantika strukturalariga integratsiyalashuv jarayoni boshlandi. Xullas, Chexiya Respublikasining bugungi kunga qadar bosib oʻtgan barcha rivojlanish yoʻnalishlari yoritib berilgan. Shu oʻrinda men Chexiya Respublikasining 1- Prezidentining quyidagi soʻzlarini keltirib oʻtmoqchiman: „Har bir koʻchada ikkitadan non doʻkoni, bir juft shirinliklar doʻkoni, ikkita pivo bari va koʻplab magazinlar boʻlishi lozim, asosiysi ularning hammasi xususiy boʻlishi kerak.“

Tarixi

Chexiya Respublikasi tarixiga nazar tashlaydigan boʻlsak, chex yerlari dastlab IX asr oxirida, bu yerlar birlashgan vaqtdan beri maʼlum. Oʻsha davrlarda Chexiya qirolligi sezilarli darajada kuchga ega edi, lekin diniy konfliktlar (XV asrdagi gusit urushlari va XVII asrdagi oʻttiz yillik urush kabilar) qirollikni barbod qildi. Keyinchalik u Gabsburglar taʼsiriga tushadi va Avstriya-Vengriyaning bir qismiga aylanadi.

Chexiyaning davlat sifatida shakllanishi 9-asr ikkinchi yarmiga borib taqaladi. 1526—1918 yillarda Chexiya Avstriya monarxiyasi. I — Jahon Urushidan keyin bu davlatning barbod boʻlishi natijasida Chexiya, Slovakiya va Karpat rusi birlashdilar va mustaqil Chexoslovakiya Respublikasini tuzdilar. Bu voqea Antanta davlatlarining aktiv qoʻllab — quvvatlashi bilan 1918-yil noyabrda yuz berdi. Chexiya Respublikasining 1 — Prezidenti etib Tomash Garrig Masarik saylandi. Bu davlatda yetarli darajada nemis millatiga mansub kishilar istiqomat qilishgan va bu narsa Chexoslovakiyaning qaytadan shakllanishiga sabab boʻldi. Oʻshanda Germaniya 1938-yil Myunxen bitimiga binoan Sudet viloyatini anneksiya qilishga erishdi va bu Slovakiyaning ajralishiga olib keldi. Chexiya hududi esa Germaniya tomonidan 1939-yil okkupatsiya zonasiga aylantirildi(Bogemiya va Moraviya protektoratlari). II — Jahon Urushidan Chexoslovakiya Sovet ittifoqi taʼsiriga tushadi. 1968-yilda Aleksandr Dubchek boshchiligidagi mamlakat liderlarining partiya boshqaruvini liberallashtirishga va " Praga bahori " inqilobi paytida „insoniy shaxs sotsializmini“ qurishga urinishlari Varshava Shartnomasiga binoan armiya hujumlari bilan tugadi. 1989-yili Chexoslovakiya “ Baxmal “ revolyutsiyasi oqibatida rivojlanishning sotsializm yoʻnalishidan voz kechdi. 1993-yil 1- yanvarda mamlakat tinch yoʻl bilan 2 qismga boʻlindi va Chexiya va Slovakiya mustaqil Respublikalari tashkil topdi. 1918 — 1992-(ikkinchi jahon urushi davridan tashqari) yillarda esa Chexoslovakiya davlati tarkibida boʻlgan. 1969 yil 1-yanvarda rasman suveren davlat sifatida Chexoslovakiya sotsialistik respublikasi tarkibida federativ Chexiya sotsialistik respublikasi (1990 yildan boshlab Chexiya respublikasi) tashkil topgan. 1993-yil 1-yanvardan boshlab Chexiya mustaqil davlat deb eʼlon qilindi; shuningdek shu kundan boshlab Chexiya respublikasi konstitutsiyasi kuchga kirdi.

Chexiya suveren, demokratik va parlamentli respublikadir. Davlat boshligʻi prezident. Ikki palatali qonun chiqaruvchi davlat organiga ega. Chexiya NATO va Yevropa Ittifoqi aʼzosi.

Maʼmuriy boʻlinishi

Chexiya 13 ta (kraj) viloyatga boʻlinadi:

Maʼmuriy boʻlinishi

Ahol. = Aholisi; Ahol.zich. = Aholi zichligi;
YaIM = Yalpi Ichki Maxsulot (million CZK); YaIM  / kishi = YaIM / kishi boshiga (CZK da)

	Viloyatlar	Markazi	Ahol.	Maydoni (km²)	Ahol.zich. (/km²)	YaIM	YaIM /kishi
A	Praga (poytaxt)		1,170,571	496	2,360	637,704	547,096
S	Markaziy Bohemiya	Praga	1,144,071	11,015	104	288,888	253,912
C	Janubiy Bohemiya	České Budějovice	625,712	10,057	62	150,970	251,106
P	Plzeň	Plzeň	549,618	7,561	73	137,911	216,639
K	Karlovy Vary	Karlovy Vary	304,588	3,315	92	65,789	216,639
U	Ústí nad Labem	Ústí nad Labem	822,133	5,335	154	188,041	229,146
L	Liberec	Liberec	427,563	3,163	135	94,451	229,146
H	Hradec Králové	Hradec Králové	547,296	4,758	115	133,767	244,549
E	Pardubice	Pardubice	505,285	4,519	112	116,639	230,880
M	Olomouc	Olomouc	635,126	5,159	123	134,376	211,467
T	Moraviya-Sileziya	Ostrava	1,257,554	5,535	227	280,210	222,638
B	Janubiy Moraviya	Brno	1,123,201	7,067	159	285,855	254,684
Z	Zlín	Zlín	590,706	3,964	149	131,789	222,885
J	Vysočina	Jihlava	517,153	6,926	75	121,318	234,530

CZ	Chexiya	Praga	10,220,577	78,868	130	2,767,717	271,161

Geografiyasi

Chexiya Respublikasi Markaziy Yevropada joylashgan davlat hisoblanadi. Shimolda Polsha, shimoli-gʻarb va gʻarbda Germaniya bilan, janubda Avstriya bilan, va sharqda Slovakiya bilan chegaradosh. Chegaralarining umumiy uzunligi — 1880 kmga teng. Mamlakatning nomlanishi chex qabilalari nomidan kelib chiqqan. Poytaxti boʻlmish Praga shahri turistlar tashrif buyuradigan va mamlakatning eng katta shaharlaridan biridir. Chexiya 2 ta tarixiy hudud — Sileziya va Moraviya hududlarining qoʻshilishidan tashkil topgan. Chexiya 13 ta oʻlka (viloyatdan) iborat. Maydoni 78,9 ming km² ni tashkil qiladi. Landshaftlari turli xil koʻrinishga ega. Gʻarbiy qismida (Bogemiya) mamlakatning eng baland nuqtasi 1602 m balandlikdagi Snejka togʻi joylashgan. Sharqiy qismi — Moraviya ham anchagina adirlarda va asosan Marx daryosi qoʻynida joylashgan hamda Oder daryosi irmoqlarini oʻz ichiga oladi. Dengizga chiqa olmaydigan Chexiya hududidan daryolar 3 ta dengizga borib quyiladi: Shimoliy, Boltiq va Qora dengizlar. Chexiya aholisining asosini etnik chexlar va gʻarbiy slavyan tillari guruhiga mansub chex tilida gaplashuvchilar tashkil qiladi. Chet ellik fuqarolar mamlakat aholisining 4 % ini tashkil qiladi. Chexiyada immigrantlar orasida eng koʻp diasporani ukrainlar tashkil qiladi. Undan keyingi oʻrinlarda slovaklar, Vetnam, Rossiya va Polsha fuqarolari turadi. Boshqa etnik guruhlarga esa nemis, sigan, vengr va yahudiylar kiradi. Chexiya va Slovakiya oʻrtasidagi chegara sobiq Chexoslovakiya fuqarolari uchun ochiq. Mamlakatdagi yagona megapolis shahar Praga hisoblanadi. U yerda 1,118 ming aholi yashaydi. 2008-2009-yilgi iqtisodiy inqiroz munosabati bilan Chexiya xorijlik ishchilari sonini kamaytirishga yoʻnaltirilgan chora- tadbirlar koʻrmoqda. Shunisi maʼlumki, Chexiya fuqarolarining 59 % Xudoga ishonmaydi, yaʼni ular ateistdir. Eng koʻp dinga sigʻinuvchilar katolik oqimini(26,8 %) va protestantlik oqimini (2,5 %) tashkil qiladi. Pravoslavlik oqimiga sigʻinuvchilar esa 3 %.

Oʻziga xos ustun tomonlari

Chexiya Respublikasi — industrial mamlakat hisoblanadi. Mamlakatdagi asosiy yetakchi tarmoqlar — yonilgʻi-energetika, metallurgiya, mashinasozlik, kimyoviy, yengil va oziq — ovqat sanoati hisoblanadi. Postkommunistik davlatlar orasida Chexiya eng barqaror va muvaffaqiyatli iqtisodiy tizimga ega davlatdir. Aholi fon boshiga Yalpi Ichki Mahsulot tayyorlash boʻyicha Sharqiy Yevropa mamlakatlari ichida 1 — oʻrinda turadi. 1995-yilda Chexiya sobiq kommunistik davlatlar orasida birinchi boʻlib “ Iqtisodiy hamkorlik va Rivojlanish tashkilotiga ” aʼzo boʻldi. Chexiya pul birligi krona hisoblanadi. U 1995 — yilda muomalaga kiritilgan. 2004-yil 1- mayda Yevropa Ittifoqiga aʼzo mamlakatlar qatoridan joy oladi va unga aʼzo boʻlgan kundan boshlab uning iqtisodiy oʻsish su’rati ancha koʻtarildi. Bugungi kunda Chexiya YIMi 211,698 mlrd.ni tashkil qiladi. Qora metallurgiya va harbiy sanoat avtomobil va elektrotexnika sanoati hisobidan oʻz ahamiyatini yoʻqotdi. Tashqi savdo saldosi boʻyicha mamlakat aholi jon boshiga dunyoda Yaponiya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya va Italiyadan keyingi oʻrindi turadi. Chexiya Respublikasi Sharqiy Yevropa mamlakatlari orasida birinchilardan boʻlib keng koʻlamli siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni amalga oshirgan, iqtisodiy oʻsish koʻrsatkichlari boʻyicha oʻz mintaqasida etakchi oʻrin egallab turgan davlatdir. Chexiyaning [["Eriell Korporeshn", „Marts TsZ“, „Tomas Praga“, „ChKD Nove Energo“, „Ayveks-ChR“, „Yason Trevel“, „Yantsen“]] kabi kompaniyalari hozirgi kunda jahonning eng samarali va kuchli kompaniyalaridandir. Chexiyaning "Cheshka Sporitelna", "Investichni a postovni bank", "Komerchni bank", "Chek eksport bank" kabi banklari butun dunyoda mashhur va deyarli barcha davlatlaridagi banklar bilan oʻzaro aloqa oʻrnatgan, xususan Oʻzbekiston Respublikasi banklari bilan ham.

Tashqi siyosatining asosiy yoʻnalishlari

Konstitutsiyaga muvofiq Chexiya parlamentar Respublika hisoblanadi. Davlat boshligʻi (Prezident) bilvosita parlament tomonidan 5 yilga saylanadi. U ichki va tashqi siyosat yoʻnalishlarini aniqlaydigan bosh vazirni tayinlaydi. Chexiya parlamenti 2 palatali: deputatlar palatasi va senatdan iborat. Chexiya Respublikasi xalqaro munosabatlarda Markaziy Yevropada demokratik va siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, barqaror davlat pozitsiyasidan maydonga chiqadi. U nafaqat oʻzining uzoq muddatli manfaatlarini himoya qiladi, balki Yevropa va butun jahon hamjamiyati rivoji uchun javobgarlik hissini oʻziga oladi. Chexiya Respublikasi sobiq Chexoslovakiya xalqaro ahvollarining barcha ijobiy tomonlariga tayanadi. Bunda unga federatsiyaning tinchlik yoʻli bilan boʻlinishi yordam berdi. Chexiya Respublikasi oʻzining tashqi siyosatini olib boradigan xalqaro hamjamiyat xalqaro tashkilotlarga integratsiyaning turli darajasi bilan davlatlar birlashuvini, suveren davlatlar oʻzaro hamkorligi natijasi hisoblanadi. Sovuq urush tugaganidan va ikki qutblik dunyoning barbod boʻlishidan soʻng xavfsizlik bilan bogʻliq holatlar, jahon iqtisodiyotining globalizatsiya va liberalizatsiya jarayonlari, davlatlarning bir-biri bilan oʻzaro bogʻliqligining yuksalishi, fan va texnika rivojlanishi natijasida xalqaro tashkilotlar va integratsion birlashmalar doirasida koʻp tomonlama hamkorlikni yoʻlga qoʻyish ahamiyati sezilarli darajada oʻsdi. Asrlar davomida Markaziy Yevropa mamlakatlari global jahon siyosati sub’yekti emas, balki ob’yekti boʻlishgan. Bunga sabab bu mintaqa mamlakatlari qulay geografik mintaqada joylashgan. Ikkala Jahon urushlari ham ushbu mintaqada boshlandi, chunki unda jahonning eng yirik davlatlari oʻrtasidagi ziddiyatlarning liniyasi aks etadi. Chexoslovakiya Federativ Respublikasi qulaganidan soʻng (1993-yil 1- yanvar) Chexiya va Slovakiya jahon siyosiy xaritasidan yangi davlatlar qatoridan oʻrin oldi. Asosiy geografik xarakteristikasini hisobga oladigan boʻlsak, ikkala davlat ham Kichik Yevropa davlatlari kategoriyasiga mansub. Kichik davlatda kuch ishlatish pozitsiyasi nuqtai nazaridan katta salohiyati boʻlmaydi, shuning uchun u koʻproq asoslangan va oʻylangan tashqi siyosiy va geopolitik strategiya qoʻllashi lozim. Chexiya Respublikasining zamonaviy tashqi siyosati bir necha faktorlar taʼsiri ostida shakllandi. Ulardan eng muhimi Yevroatlantika integratsiyasi hisoblanadi. Bu oʻrinda 3 ta katta bosqichni aytib oʻtish lozim: Birinchi bosqich (1993 — 1997 — yillar). Xalqaro munosabatlarning sub’yekti sifatida yangi Chexiya mamlakatinig paydo boʻlishi bilan bogʻliq. Bu davrda boshqaruvchi siyosiy elitalarning ideologik qarashlari asosan tashqi siyosat kurslariga taʼsir koʻrsatdi. Ikkinchi bosqich (1997 — 2003 — yillar). Bunga Yevroatlantika integratsiyasi boʻyicha rivojlanishning jadallashuvi xosdir. Chexiya Respublikasi tashqi siyosat kursiga taʼsir ancha susaydi. Chexiya xalqaro aloqalarining bayon etilgan koʻp tomonlama ekanligiga qaramasdan, Yevroatlantik strategiyasi bugun ham ustun kelmoqda. Uchinchi zamonaviy bosqich (2003 — yildan buyon). Chexiya tashqi siyosatini konsepsiyalashni, uzoq muddatli istiqbollar va qisqa muddatli rejalar qatori qurishni koʻzda tutadi. Tashqi siyosatni olib borishda asosiy oʻrinni bosh vazir va tashqi ishlar vaziri egallaydi. Rasman oxirgi qaror Prezidentga tegishli boʻlsada, boshqaruv shakli nuqtaʼI nazaridan toʻgʻri kelmaydigan davlat boshligʻining qarashlari koʻpincha inobatga olinmaydi. Aynan shuning uchun ikkala Chexiya Respublikasi Prezidentlari Vatslav Gavel (1993-2003) va Vatslav Klaus (2003-yildan buyon) kamdan — kam muhim tashqi siyosiy masalalar boʻyicha umumiylikka murojaat qilishgan. Bundan tashqari Chexiya tashqi siyosatida yana bir oʻziga xos tomon bor : U nihoyat darajada jonlantirib koʻrsatiladi. Chexiya Respublikasi Tashqi ishlar vazirining dasturiy bayonotiga muvofiq tashqi siyosatning ustuvor yoʻnalishlari belgilab olingan:

• Yevropa Ittifoqi doirasida integratsiyani rivojlantirish;
• NATO, YI va BMT strukturalarida faol qatnashish;
• Mintaqaviy hamkorlikning rivojlanishi uchun chegaradosh mamlakatlar bilan yaqin qoʻshnichilik munosabatlarini qoʻllab — quvvatlash;
• Xalqaro iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish maqsadida ikki tomonlama va koʻp tomonlamalik asosida boshqa davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan aloqalarni rivojlantirish.

Bu kabi ustuvor yoʻnalishlarga muvofiq tashqi siyosatning bir necha geostrategik yoʻnalishlari ham belgilangan:

• Yevropa siyosati;
• Xavfsizlik sohasidagi siyosat;
• Mintaqaviy hamkorlik;
• Transatlanti mamlakatlaridan tashqaridagi mamlakatlar bilan munosabatlaridagi siyosat;
• Xalqaro tashkilotlar doirasidagi hamkorlik.

Chexiya Respublikasi Markaziy Yevropada oʻzini oʻnglab olishi uchun unga YI, AQSH va Rossiya bilan mustahkam aloqalar zarur. Chexiya Respublikasi tashqi siyosatining muhim aspektlari boʻlib iqtisodiy diplomatiya va xorijda mamlakatni shunday ataladigan namoyishi ataladi. 2003 — yilgi konsepsiyaga muvofiq ikki tomonlama va koʻp tomonlama munosabatlarda iqtisodiy diplomatiyanig parametrlari biroz cheklanadi. Biroq mamlakatni namoyish etishning istiqbolli metodi sifatida nohukumat darajada xalqaro hamkorlik ajralib turadi. 2005 — yilgi konsepsiya Chexiya Respublikasini xorijda yanada toʻliqroq namoyish etish masalalarini ochib beradi. Bunda chet el investitsiyalarini jalb etishni oshirish 1-navbatda turizm sektorini koʻzda tutadi. Chexiya Respublikasi tashqi siyosatining yangi bosqichida bir necha ichki ziddiyatlarni qayd etish mumkin. „Markaziy Yevropada“ tashqi siyosiy "Vertikal qurishga " urinish hozircha ancha muvaffaqiyatsiz. AQSH tomonidan Chexiya va Polsha hududida raketa hujumidan mudofaa tizimi qurilishi toʻgʻrisida xabarlar tarqalgan ilk paytlardayoq ushbu tashabbus qizgʻin munozaralarga sabab boʻlmoqda. Rossiya ushbu harakat ortida mintaqa xavfsizligi uchun katta bir xatarni ko‘rdi. Rasmiy Vashington esa bu bor-yo‘g‘i raketa hujumi ehtimolida qo‘llanadigan tizim ekanini bildirdi. Oxir-oqibat, ushbu tashabbus har ikki davlat — Polsha va Chexiya tomonidan ham qo‘llab-quvvatlandi. Ayni paytda mudofaa borasida ko‘p tomonlama siyosat olib borishga urinayotgan Chexiya rahbariyati oldida ana shu muhim masalada qatʼiy to‘xtamga kelish, milliy mustaqillik va xavfsizlik o‘rtasidagi oltin o‘rtaliqni topish vazifasi ko‘ndalang turibdi.

Xalqaro tashkilotga aʼzoligi

Chexiya Respublikasi siyosiy, gumanitar iqtisodiy rivojlanishni taʼminlashga qaratilgan barcha muhim regional tashkilotlar aʼzosi hisoblanadi. 90 — yillar boshlarida Varshava Shartnomasi va Oʻzaro Iqtisodiy Yordam Kengashi qulaganidan soʻng Markaziy Yevropa mamlakatlari oʻz mintaqasi doirasida Yevropa Ittifoqiga keyingi integratsiyalar maqsadida ichki integratsiyalarni oʻtash zarurligini yaxshi angladilar. Aniq siyosiy xarakterga ega "Vishegrad gruppasi" ga 1991 — yil 15 — fevralda Polsha, Vengriya va sobiq Chexoslovakiya Respublikasi tomonidan tashkil qilindi. Bu umumiy manfaatlar sohasidagi hamkorlik boʻyicha mintaqaviy tashkilot hisoblanadi. Asosiy maqsad Markaziy Yevropaning erkin savdo hududini yaratish. Bundan tashqari bu tashkilot madaniyat, sanʼat, taʼlim va texnik sohalarni ham qamrab oladi. 1992-yilda Erkin savdo toʻgʻrisidagi Markaziy Yevropa shartnomasi ( CEFTA ) tuzildi. Maqsad — shu mamlakatlar oʻrtasida oʻzaro iqrisodiy munosabatlarni liberalizatsiyalashdan iborat. Bugungi kunda asoschi davlatlardan tashqari (Vishegrad guruhi) Sloveniya, Bolgariya va Ruminiya kiradi. Bu shartnoma ochiq hisoblanadi unga aʼzo boʻlish uchun belgilangan shartlarni bajargan har qanday xohlagan davlatga imkon beradi. Markaziy va umumyevropa integratsiya yoʻnalishidagi bu davlatlar faolligiga qaramasdan ulardan har biri oʻzining milliy manfaati yoʻlida mustahkam turadi. Baʼzida ular oʻrtasida qandaydir raqobatni sezish mumkinki, ularning Gʻarbiy Yevropa strukturasiga integratsiya jarayoning 1-davrlarida aks etdi. Yevropa Ittifoqiga aʼzolik 1993-yilda Chexiya Respublikasi Yevropa Ittifoqiga aʼzo boʻlish istagini bildirgan. Aʼzolikka rasmiy arizasi 3 yildan keyin taqdim etildi. 2004 yil 1 — mayda Chexiya Respublikasi 9 ta nomzod mamlakatlar qatori Yevropa Ittifoqiga aʼzo boʻlishga muyassar boʻldi va bu bilan aʼzo mamlakatlar soni 15 tadan 25 taga koʻpaydi. Yevropa Ittifoqiga aʼzo boʻlish bilan bir vaqtda Chexiya Respublikasi Shengen bitimini ham imzoladi va 2007-yil 21-dekabrdan Chexiyaning quruqlikdagi hamda 2008-yil mart oyi oxirlaridan xalqaro aeroportlarda ham chegara nazorati bekor qilindi. Chexiya Respublikasi uchun Yevropacha yoʻnalish 1-darajada turadi. U oʻz oldiga YI ga toʻla huquqli aʼzolikka erishish vazifasini qoʻygan. Mirek Topolanek hukumati Shengen zonasiga kirgandan soʻng, qisqa muddat ichida Chexiya Respublikasi maʼmuriy amoliyotini muvofiqlashtirish majburiyatini olgan edi. Chexiya Respublikasining Yevropa siyosatini bugungi kunda 2006-2007-yillar Tashqi Ishlar Vaziri boʻlgan Vitsepreizdent — Aleksandr Vondra oʻtamoqda. Chexiya Respublikasi 2009-yil boshidan 6 oy muddatga YI kengashi rais davlati boʻldi. Chexiya Respublikasi, Yevropa ittifoqi davr rahbarligini Fransiyadan davr oldi. Chexiya Respublikasi davlat rahbari Vatslav Klus, 6 oy mudatlik Yevropa ittifoqi davr rahbarligini yuritadi. Chexiya Respublikasi, vazifani 7-Yanvar kuni rasmiy marosim bilan Fransiyadan davr oladi. Yevropa ittifoqi davr rahbarligini Fransiyadan davr oladigan Praga boshqaruvi, davr rahbarligi boʻyicha, „kurraviy moliyaviy inqiroz“, „energiya“ va „tashqi aloqalar“ mavzulari ustida toʻxtalishi kutilmoqda. Chexiya Respublikasi raislik vazifalari hukumat dasturida toʻliq va aniq koʻrsatilgan:

• Tashqi siyosatning uzoq vaqtli tamoyillaridan kelib chiqish;
• Chexiya Respublikasi pozitsiyasi YI ning boshqa aʼzolari pozitsiyasi bilan taqqoslaganda ancha kuchli koʻrinadigan masalalarni muhokama qilish uchun olgʻa surish;
• YI va jahonda Chexiya Respublikasi obroʻsini oshirish;
• Oʻz mamlakatida umumiy fikrga tayanish;
• Siyosiy faoliyatning shaffofligini qoʻllab-quvvatlash.

Yevropa İttifoqi Davr Raisi Chexiya Respublikasi Tashqi İshlar Vaziri, Karel Schwarzenberg, Turkiya Yevropa İttifoqi aʼzoligini qoʻllab- quvatlaganligini bildirdi. France 24 Kanalining savollariga javob bergan Schwarzenberg, Fransiya Prezidenti Nicolas Sarkozyning nazariyalariga qoʻshilmaganliklarini bildirib, "Chexiya Respublikasi sifatida bizning rasmiy uslubimiz, Turkiyani Yevropa İttifoqiga aʼzo boʻlishi deb " aytganligini yozmoqda. Chexiya Tashqi İshlar Vaziri, AQSH Prezidentining Turkiyani Yevropa İttifoqi aʼzoligiga bergan himoyasi mavzusida esa, „ Yevropa İttifoqi bilan tegishli qarorlar Yevropa İttifoqi ichida olinadi. Baʼzan tashqaridan qilingan ijobiy talqinlar ham aksi jihatdan natija berishi mumkin“ dedi. Chexiya Respublikasi raisligi uchun " Yevropa toʻsiqlarsiz " shiori tanlandi. Biroq Lissabon strategiyasini amalga oshirish aniq muammoga aylandi. Prezident Vatslav Klaus Lissabon shartnomasiga qarshi parlamentda uni rad etishni va konstitutsion sudga yoʻnaltirishni bildirdi. Aslida Yevropa umumiy konstitutsiyasi proekti 2005-yil fransiya va Niderlandiyadagi umumiy saylovlarda muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Undan soʻng 2008-yilda Irlandiyada shunday ahvol kuzatildi. 2009-yilfa esa Irlandiya bunga roziligini berdi. Keyingi yillarda chexiya ham oʻz noroziligini bildirdi va nihoyat 2009-yilning noyabr oyi boshida Chexiya Respublikasi Prezidenti V. Klaus Lissabon Shartnomasini oxirgi boʻlib ratifikatsiya qildi va u 1-dekabrdan kuchga kirdi. Chexiyaning Yevropa valyutasiga oʻtish masalasini koʻradigan boʻlsak, Chexiya prezidenti Vaslav Klaus 2007-yil 27-aprelda bu masala yuzasidan referendum oʻtkazishga chaqirdi. Klausning fikricha, referendumda Chexiya aholisining koʻpchiligi milliy valyuta — kronadan voz kechishga xohish bildirgan taqdirda mamlakat yevro hududiga kirishi kerak. Chexiyada chiqadigan qator gazeta va jurnallar sahifalarida Klausning shu mavzudagi maqolasi chop etildi. Unda, jumladan, shunday deyiladi: „Har qanday milliy valyuta davlatning muhim ramzidir. Mazkur ramzdan voz kechish masalasini faqat mamlakat fuqarolari hal qiladi“.

Xabarlarga koʻra, Chexiya moliya vazirligi mamlakatning yevro hududiga oʻtish muddatini 2012 yilga belgilamoqda. BMT ga aʼzoligi Bizga maʼlumki, BMT I-Jahon Urushidan keyin tasdiqlangan Millatlar Ligasi faoliyatini davom ettirdi. 1945-yil 24-oktabrda San-Fransiskodagi Chexoslovakiya vakolatxonasi 49 davlat bilan birgalikda BMT ning Nizomini imzoladi. Iqtisodiy Hamkorlik va Rivojlanish Tashkiloti (OECD)ga aʼzoligi 1995-yil 21-dekabr, Chexiya Respublikasi rasman bu tashkilotga aʼzo boʻldi, biroq unga aʼzo boʻlish harakati bir necha yil avval boshlangan edi.

NATO ga aʼzoligi

1999-yil 12-mart Chexiya Respublikasi NATO xavfsizlik tizimiga aʼzo boʻldi. Unga aʼzo boʻlishga qadar davlat birlashgan delegat maqomiga erishgan edi va tashkilotning „Tinchlik uchun sherikchilik“ dasturiga qoʻshildi. AQSH bilan bir necha harbiy-siyosiy oʻzaro faoliyat chizigʻiga ega munosabatlar asosiy oʻrinni egallaydi: NATO doirasida sherikchilik Afgʻoniston va Iroq missiyalarida ishtirok etish va terrorizmga qarshi kurash. NATO ga aʼzo boʻlgach Chexiya Respublikasi Ittifoq bayrogʻi ostida xorijiy harbiy va insonparvarlik missiyalariga qatnashib kelmoqda. Chexiya askarlari bugungi kunda NATO buyrugʻi ostida Kosova va Afgʻonistonda ish yuritmoqda. Chexiya harbiy missiyasi Afgʻonistonfa 2002-yildan amalga oshirilmoqda. Ularning asosiy vazifalari radio-kimyoviy himoya bilan bogʻliq. Iroqda ham 2003 — yil mart oyidan chex askarlari harbiy ob’yektlarni himoyalash funksiyasini oʻtamoqda. Vashington bilan iki tomonlama munosabatlar oxirga paytda ikki muhim mavzuda namoyon boʻlmoqda: AQSH ning raketa hujumidan mudofaa tizimini joylashtirish va Chexiya fuqarolarinign AQSH ga chqishda viza tartibining bekor qilinishi bilan bogʻliq. Viza muammosi yetarli darajada muvaffaqiyatga erishdi. Lekin Yevropaning koʻpgina siyosatshunos olimlari Chexiya Respublikasi tashabbusini umumyevropa birdamligini buzish deb qaramoqda. 2008 — yil noyabr oyidan boshlab Chexiya Respublikasi fuqarolarida AQSH ga chiqish uchun viza olishga hojat qolmadi. Vashington 2007 — yil yanvarda rasman mamlakatda raketa hujumidan mudofaa tizimini joylashtirish taklifi bilan Chexiya Respublikasi hukumatiga murojaat qilgan edi. Muzokaralar jarayonida shu narsa aʼyon boʻldiki Chexiya Respublikasi fuqarolarining katta qismi bu gʻoyani qoʻllamasligiga qaramasdan, Chexiya Respublikasi hukumati Vashingtonga yon berishga intilmoqda. Chexiya hududida AQSH harbiy bazasini bunyod etilishi mamlakatning milly suverenitetiga daxldor boʻlgan masaladir. Bu muhim savollarga esa odatda referendum yoʻli bilan javob topilishi lozim. Rossiya va boshqa MDH mamlakatlari bilan munosabatlar „muhim“ deb qaraladi, lekin ular ustuvor deb eʼtirof etilmaydi. Rossiya, Ukraina va boshqa MDH davlatlari bilan harbiy — strategik masalalarni Chexiya NATO va OSCE (Yevropa Xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti) doirasida muhokama qiladi. Rossiya bilan munosabatlardagi eng muhim masalalar keyingi kelajakda " Radar muammosi " dagi qarama-qarshiliklar va Kavkazdagi mojarolarni hal qilish boʻlib turibdi. AQSh prezidenti Barak Obama Jorj Bush davrida ishlab chiqilgan reja — Yevropada raketa hujumiga qarshi mudofaa tizimi oʻrnatish qarorini oʻzgartirib, Chexiya va Polshada bunday yirik qurilmalar oʻrnatilmaydi demoqda. Amerika muqobil usullar ustida oʻylanmoqda. Obamaning aytishicha, AQSh va Yevropa birinchi navbatda qisqa va oʻrta masofaga uchadigan raketadan himoyalanishi kerak. Eron aynan shu xildagi qurolni sinovdan oʻtkazgan. Bush paytidan qolgan loyihaga qarshilik bildirib kelgan Rossiya Obamaning qaroridan mamnun. AQSh Mudofaa vaziri Robert Geytsning aytishicha, Yevropa shimoli va janubida (Polsha va Chexiyada) sensor va raketani nishonga oluvchi qurilmalar joylash, shuningdek dengiz kuchlarini ishga solish muhokamada. Oʻz navbatida AQSh va Rossiya generallari Vashingtonning Yevropada raketa hujumiga qarshi mudofaa tizimini joylashtirish rejasini muhokama qilishda davom etmoqda. Rossiya tizim unga qarshi qaratilgan degan fikrda. Amerika esa tizimdan maqsad Erondan Yevropaga chiqarilishi mumkin boʻlgan raketa hujumi ehtimolining oldini olishdan iborat, deydi. AQSh taklif qilayotgan raketa hujumiga qarshi mudofaa tizimi Polsha va Chexiyada oʻrnatiladi. Tizim sobiq Sovet Ittifoqi chegaralari yaqinida joylashadi. Rossiya strategik raketa kuchlari qoʻmondoni general Nikolay Solovsov tizimni Rossiyaga tahdid deb biladi. Agar Polsha va Chexiya hukumatlari AQSh tizimining oʻz hududida joylashtirilishiga ijozat bersa, Rossiya mazkur davlatlarni potensial nishon sifatida koʻradi, deydi general. AQSh Davlat kotibi Kondoliza Rays general Solovsovning mulohazalarini „nooʻrin“ deb atadi. „Menimcha, Eron yadro dasturi kasb etgan xavf barchaga ravshan. Shunga yarasha chora koʻrilishi tabiiy. Biz oʻz xavfsizligimizni taʼminlamoqchimiz“, dedi Kondoliza Rays. Agar Eron Amerikaga qitʼalararo raketa hujumini amalga oshiradigan boʻlsa, Polsha va Chexiya raketani urib tushirish uchun eng qulay joy hisoblanadi. AQSh raketa mudofaasi agentligi direktori general-leytenant Genri Oberingning soʻzlariga qaraganda, mudofaa tizimi oʻz ichiga Yevropada 10 ta, Alyaskada 40 ta va Kaliforniyada 4 ta raketa urib tushirish moslamalarini oladi. „Qurilish ishlari taxminan 3-4 yil oladi“, deydi AQSh generali. AQSh rasmiylarining taʼkidlashicha, Rossiya Qoʻshma Shtatlarning bu rejalaridan ancha avval xabardor qilingan va Vashington bu masalada Moskva bilan muzokara qilishda davom etadi. Qoʻshma Shtatlar Rossiyaning Polsha yaqinida qisqa masofali ballistik raketalar oʻrnatish rejasiga norozilik bildirmoqda. Rossiya prezidenti Dmitriy Medvedevning aytishicha, Rossiyaning bu harakati AQShning Polsha va Chexiyada raketa hujumiga qarshi mudofaa tizimini oʻrnatish rejasiga javobdir. Dmitriy Medvedev Rossiya raketalarini Kaliningradda, Polsha va Litva chegarasiga yaqin joyda oʻrnatmoqchi. Nishonni 300 kilometrgacha boʻlgan masofadan turib urib tushiradigan „Iskandar“ deb nomlanuvchi bu raketalar AQSh mudofaa tizimiga qarama-qarshi qoʻyilmoqda. Bundan tashqari, deydi Medvedev, AQShning Chexiya va Polshadagi tizimiga Rossiya elektron toʻsiq qoʻyishga harakat qiladi. Davlat departamenti soʻzlovchisi Shon Makkormakning aytishicha, AQSh tizimi Rossiyaga qarshi qaratilgan emas va Kreml buni tushunishi kerak. "Rossiya qaroridan norozimiz. Chunki Chexiya va Polshadagi mudofaa tizimi Eron kabi davlatlar hujumidan himoya qilishga qaratilgan. Rossiya tizimdan xavotirlanmasa ham boʻladi, chunki u Polshaga qoʻyiladigan oz sonli raketalarni bemalol urib tushira oladi, " deydi Makkormak. Pentagon rasmiylari Kremlni tinchlantirishga urinib, Rossiyaga oʻz mudofaa tizimini nazorat qilishni taklif qilganini taʼkidlaydi.

Oʻzbekiston bilan diplomatik aloqalari

Chexiya Respublikasi va Oʻzbekiston Respublikasi oʻrtasidagi diplomatik aloqalar 1993 — yil 1 — yanvarda oʻrnatilgan. 2004 — yil oktabr oyida Chexiya Respublikasining Oʻzbekiston Respublikasidagi elchixonasi ochilishi bilan ikki mamlakat oʻrtasidagi diplomatik munosabatlar yangi bosqichga koʻtarildi. Chexiya Respublikasi Ozbekiston Respublikasining mustaqilligini 1992 — yil 24 — yanvarda tan oldi. Ikkala davlat oʻrtasidagi siyosiy muloqot asoslari 1997-yil 14-16-yanvardagi Ozbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Chexiya Respublikasiga rasmiy tashrifi chogʻidan boshlangan. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov taklifiga binoan Chexiya Respublikasi Prezidenti Vatslav Klaus 2004 — yil 12 — 15 — sentabrda rasmiy tashrif bilan Oʻzbekistonda boʻldi. Chexiya Respublikasi Sharqiy Evropa mamlakatlari orasida birinchilardan boʻlib keng koʻlamli siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni amalga oshirgan, iqtisodiy oʻsish koʻrsatkichlari boʻyicha oʻz mintaqasida etakchi oʻrin egallab turgan davlatdir. Oʻzbekistonning ushbu mamlakat bilan munosabatlari doʻstlik va hamkorlik, oʻzaro ishonch va hurmat tamoyillariga asoslanadi. Mamlakatlarimiz ikki tomonlama munosabatlarni rivojlantirishdan birdek manfaatdor, hamkorlikni kengaytirish borasida muntazam muloqot yoʻlga qoʻyilgan. Xalqaro muammolarga nisbatan qarashlarimiz ham mushtarak. Prezident Vatslav Klausning tashrifi — Chexiya davlat rahbarining Oʻzbekistonga ilk rasmiy tashrifi. 13-sentyabr' kuni Doʻrmon qarorgohida rasmiy kutib olish marosimi boʻldi. Oliy martabali mehmon sharafiga faxriy qorovul saf tortdi. Islom Karimov va Vatslav Klaus shohsupaga koʻtarildilar. Ikki mamlakatning davlat madhiyalari yangradi. Prezidentlar faxriy qorovul safi oldidan oʻtdilar. Yakkama-yakka suhbat chogʻida Prezidentlar oʻzaro munosabatlarning bugungi ahvolini tahlil etib, istiqbollarini muhokama qildilar, tomonlarni qiziqtirgan xalqaro muammolar yuzasidan fikr almashdilar. Ushbu tashrif ikki tomonlama aloqalar tarixidagi muhim voqea ekanligi qayd etildi. Oliy darajadagi Oʻzbekiston-Chexiya muloqoti oʻzaro hamkorlikni yangi bosqichga koʻtarishi taʼkidlandi. Prezident Islom Karimov qayd etganidek, Oʻzbekiston uchun Chexiya bilan siyosiy muloqot, iqtisodiy hamkorlik va boshqa sohalardagi aloqalar muhim ahamiyatga ega. Oʻzbekiston Chexiyani ishonchli sherik deb biladi va uning mintaqamizdagi siyosiy va iqtisodiy manfaatlarini roʻyobga chiqarish uchun bu davlatni har tomonlama qoʻllab-quvvatlaydi. Chexiya ham Oʻzbekistonni Markaziy Osiyodagi oʻzining ishonchli hamkori hisoblaydi. Oʻzbekiston Prezidentining Markaziy Osiyo umumiy bozorini barpo etish tashabbusini qoʻllab-quvvatlaydi. Chexiya Oʻzbekistonning mintaqada integratsiyani rivojlantirish, xavfsizlikni taʼminlash borasidagi saʼy-harakatlarini yuqori baholaydi. Mamlakatlarimiz Savdo-iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy hamkorlik boʻyicha hukumatlararo komissiyaning faoliyatiga, terrorchilik va diniy ekstremizmga, noqonuniy muhojirlik va qurol-yarogʻ savdosiga, uyushgan jinoyatchilik va narkobiznesga qarshi kurashda hamkorlikni yanada kuchaytirish masalalariga alohida eʼtibor beradi. Prezidentlarning muloqoti ikki mamlakat rasmiy delegatsiyalarining kengaytirilgan tartibdagi muzokarasida davom etdi. Muzokarada savdo-iqtisodiy hamkorlikni yanada rivojlantirish va ijtimoiy sohadagi aloqalarni faollashtirishga oid masalalar asosiy oʻrin egalladi. 2004 yilning 1 mayidan — Chexiya Evropa Ittifoqiga qoʻshilganidan keyin 1993 yilda imzolangan savdo-iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy hamkorlik toʻgʻrisidagi hukumatlaro bitim oʻz kuchini yoʻqotdi. Shu munosabat bilan tomonlar iqtisodiyot, sanoat va ilmiy-texnikaviy sohalarda hamkorlik boʻyicha yangi bitimni ishlab chiqdi va u 2004 yil 28 iyunʼ kuni imzolandi. Bu hujjatga muvofiq ikki mamlakat oʻrtasida eng koʻp qulaylik yaratish tartibi joriy qilingan. Iqtisodiy munosabatlarimiz Prezident Islom Karimovning 1997 yilning yanvarida Chexiyaga rasmiy tashrifi chogʻida imzolangan sarmoyalarni oʻzaro ragʻbatlantirish va himoyalash, tashqi iqtisodiy faoliyatni boshqaruvchi muassasalar va milliy banklarning hamkorligi toʻgʻrisidagi qator muhim hujjatlar bilan tartibga solinadi. Mamlakatimizda chexiyalik ishbilarmonlar sarmoyasi ishtirokida tuzilgan 30 korxona mavjud. Ular xalq isteʼmoli mollari, oziq-ovqat mahsulotlari, qurilish materiallari, dori-darmon ishlab chiqarish, qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini qayta ishlash sohalarida faoliyat koʻrsatmoqda. Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligida Chexiyaning „Eriell Korporeshn“, „Marts TsZ“, „Tomas Praga“, „ChKD Nove Energo“, „Ayveks-ChR“, „Yason Trevel“, „Yantsen“ kabi kompaniyalari roʻyxatdan oʻtgan. Oʻzbekiston Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki Chexiyaning „Cheshka Sporitelna“, „Investichni a postovni bank“, „Komerchni bank“, „Chek eksport bank“ kabi banklari bilan aloqa oʻrnatgan. „Asaka“ banki „Obxodni bank“ bilan hamkorlik qilmoqda. Oʻzbekiston va Chexiya savdo-sanoat palatalari oʻrtasidagi hamkorlik ishbilarmonlar kengroq faoliyat koʻrsatishiga xizmat qilmoqda. Bulardan tashqari sayyohlik, sugʻurta, farmatsevtika, neft-gaz, kimyo sanoati korxonalari yaqindan hamkorlik qilyapti. Oʻzbekistonga Chexiyaning tramvay va trolleybuslari keltirilmoqda. „V.P.Chkalov nomidagi Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi“ davlat aktsiyadorlik jamiyati bilan Chexiya mudofaa vazirligi oʻrtasida harbiy-transport samolyotlarini etkazib berish borasida muzokara olib borilmoqda. Ayni paytda Oʻzbekiston-Chexiya hamkorligida 16 loyiha ishlab chiqilmoqda. Hamkorlik koʻlami keng. Lekin muzokaralarda mustahkam huquqiy asos mavjudligiga qaramay, oʻzaro savdo hajmi tomonlarni qoniqtiradigan darajada emasligi taʼkidlandi. Bu boradagi koʻrsatkich oʻtgan yili 39,4 million, joriy yilning yanvar'-iyunʼ oylarida esa 16 million AQSh dollarini tashkil etdi. Oʻzbekiston Chexiyaga asosan paxta tolasi, matolar, ayrim rangli metallarni sotadi, Chexiyadan esa uskunalar, rezina buyumlar va dori-darmon oladi. Ishbilarmonlar yanada faolroq ishlasa, hamkorlikni kuchaytirsa, bu roʻyxatni ancha kengaytirish mumkin boʻlur edi. Buning uchun imkoniyatlar mavjud. Binobarin, Oʻzbekistonda Chexiya mahsulotlariga, Chexiyada Oʻzbekiston mahsulotlariga talab va ehtiyoj bor. Ikki mamlakat iqtisodiyotida bir-biriga toʻgʻri kelmaydigan tarmoqlar deyarli yoʻq, aksincha, koʻpgina sohalarda ular bir-birini toʻldira oladi. Prezident Islom Karimovning taʼkidlashicha, Oʻzbekiston va Chexiya ishbilarmonlarini bir-biriga tanishtirishning hojati yoʻq. Mamlakatimizda „Tatra“, „Shkoda“ kabi kompaniyalarni yaxshi tanishadi. Ikki tomonlama manfaatli sohalarda hamkorlikni kuchaytirish uchun yanada kengroq qulaylik yaratish kerak. Oʻzbekiston bu yoʻnalishda hamkorlikkka tayyor. Ayniqsa, qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini qayta ishlash, toʻqimachilik va oziq-ovqat sanoatidagi hamkorlik istiqbolli. Lekin ishga solinmagan imkoniyatlar ham koʻp. Masalan, Chexiya Oʻzbekiston paxtasini uchinchi davlat orqali sotib oladi. Mevalar va poliz ekinlarini qayta ishlash borasidagi aloqalar ham talab darajasida emas. Taʼkidlash joizki, savdo-iqtisodiy munosabatlar xususida ikki tomon hamfikr. Prezident Vatslav Klaus Chexiya ishbilarmonlarining katta delegatsiyasi bilan kelganining boisi ham shunda. Ijtimoiy-madaniy hamkorlik doirasida Oʻzbekistonning yosh isteʼdodlari 1994 yildan buyon Chexiyaning Liditsa shahrida oʻtadigan anʼanaviy Jahon bolalar ijodiyoti koʻrgazmasida qatnashib keladi. Chexiya hukumati oʻzbekistonlik talaba va tadqiqotchilar uchun har yili grantlar ajratmoqda. Fanlar akademiyalari, Qishloq va suv xoʻjaligi, Xalq taʼlimi, Sogʻliqni saqlash vazirliklarining ilmiy muassasalari oʻrtasida materialshunoslik, tibbiyot, mikroelektronika, yadro fizikasi, mashinasozlik, farmakologiya kabi sohalarda yaqin hamkorlik qaror topgan. Muloqot chogʻida bu yoʻnalishlardagi hamkorlikni ham yanada kengaytirishga kelishib olindi. Muzokara yakunida Islom Karimov va Vatslav Klaus Oʻzbekiston va Chexiya Prezidentlarining qoʻshma bayonotiga imzo chekdilar. Oʻzbekiston Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki bilan „Chexoslovenska obxodni banka A.S.“ oʻrtasida kredit bitimi imzolandi. Jurnalistlar bilan uchrashuvda Islom Karimov va Vatslav Klaus muzokara natijalari haqida soʻzlab, muloqot oʻzaro ishonch ruhida oʻtganini taʼkidladilar. Muhokama etilgan barcha masalalar boʻyicha fikrlar bir joydan chiqqani qayd etildi. Muzokaralar, imzolangan hujjatlar oʻz samarasini berishiga, yaʼni oʻzaro hamkorlik barcha sohalarda yangi pogʻonaga koʻtarilishiga ishonch bildirildi. Chexiya Prezidenti Vatslav Klaus Oʻzbekiston Bosh vaziri Shavkat Mirziyoev hamrohligida „Interkontinental“ mehmonxonasiga tashrif buyurdi. Oliy martabali mehmon ikki mamlakat ishbilarmonlarining anjumanida nutq soʻzlab, ularni hamkorlikni yanada kengaytirishga chaqirdi. Vatslav Klaus Mirzo Ulugʻbek nomidagi Oʻzbekiston Milliy universitetining talabalari, professor va oʻqituvchilari bilan uchrashdi. Mehmon fan-taʼlim sohasidagi hamkorlik umumiy hamkorlikda muhim ahamiyat kasb etishini qayd etdi. Chexiya Prezidentiga Milliy universitetning Faxriy doktori unvoni berildi. Oliy martabali mehmon Xotira va qadrlash maydonidagi „Motamsaro ona“ haykali poyiga gulchambar qoʻydi. Oliy martabali mehmon Oʻzbekiston tarixi davlat muzeyini ziyorat qildi. Uzoq oʻtmishimizga, madaniy-maʼnaviy merosimiz nihoyatda boy va qadimiy ekaniga alohida eʼtibor qaratdi. Yaqin tariximiz — mustaqillikning qoʻlga kiritilishi, istiqlol yillarida amalga oshirilgan oʻzgarishlar bilan tanishar ekan, mamlakatimizdagi ijtimoiy-iqtisodiy va demokratik islohotlarga yuksak baho berdi.

Havolalar

• CZECH.CZ
• Prezident rasmiy sayti
• http://www.ct24.cz/ Chexiya televideniyesi (Online)
• Xarita
• Chet ellik studentlarga INTERSTUD grand loyihasi (inglizcha)
• Taʼlim dasturlar (ruscha)