Almashlab ekish

Almashlab ekish - q.x. ekin-larini dalalar va yillar bo‘yicha il-miy asoslangan navbatlab ekish. Tuproq unumdorligini ta’minlash va ekin-larning hosildorligini oshirishning samarali tadbiri hisoblanadi. A.e.— dehqonchilik tizimining eng muhim qismidir. Ekinlarni tartibi bilan belgi-langan sxemada har bir dalaga ekish uchun ketgan vaqt A.e.rotatsiyasi deyiladi; A.e.ga kiritilgan ekinlarning guruhi ro‘yxati va ularni navbatlash tartibi yoki almashlab ekiladigan ekinlar bilan band bo‘ladigan dalalarning bir-biriga nisbati A.e.sxemasi deyiladi. A.e. jo-riy etilmay, bir yerning o‘ziga bir xil 359ekinlar surunkasiga eqilgan (yakka ziro-atchilik)da tuproqning fizik xususiyat-lari yomonlashadi, ekinlar hosildorligi pasayadi, har xil kasallik va zararkunan-dalar, shu sharoitga moslashgan begona o‘tlar ko‘payadi (mas, poliz ekinlarida shumg‘iya, g‘o‘zada vilt, boshoqli g‘alla ekinlarida qorakuya va b.). Ekinlar ka-salliklari, zararkunandalariga qarshi kurashda, dalalarni begona o‘t bosib ke-tishini bartaraf etishda A.e. sinalgan agrotexnik chora hisoblanadi. A.e.ni tasniflash ikki belgiga asoslanadi. Bularning biri — A.e.da yetishtirila-digan q.x. mahsuloti (paxta, don, ozuqa, sabzavot va b.)ning asosiy turi. Ikkin-chisi — biologik xususiyati, yetishti-rish texnologiyasi va tuproq unumdor-ligiga ko‘rsatadigan ta’siri jihatidan bir-biridan farq qiladigan ekinlar guruhlari nisbati (dukkakli don, don-li va texnika ekinlari, sabzavot-poliz ekinlari, ko‘p yillik o‘tlar). Birinchi belgisi jihatidan A.e. dalali, yem-xashak va maxsus A.e. bo‘linadi. Dalali A.e. da ekin maydonining yarmidan ko‘prog‘i asosiy (g‘o‘za, don ekinlari, kartoshka va b.) ekinlar yetishtirishga ajratiladi. Yem-xashak A.e.da ham ekin maydonining yarmidan ko‘prog‘ini yem-xashak ekinlari egallaydi. Maxsus A.e.da maxsus agro-texnika, alohida sug‘orish usullari va b.ni talab qiladigan ekinlar yetishtiri-ladi. Ularga sabzavotlar, poliz ekinla-ri, tamaki, sholi va b. kiradi. Ikkinchi belgisi jihatidan A.e. ekinlar guruhi, asosiy tovar mahsuloti, dalalar soni, rotatsiya muddati va b. belgilariga ko‘ra tur (tip)larga bo‘linadi. A.e.ning g‘o‘za —g‘alla — beda; don ekinlari — toza shud-gor; don ekinlari — o‘tlar — chopiqtalab ekinlar; don ekinlari — o‘tlar; o‘tlar — chopiq-talab ekinlar; chopiqtalab ekinlar — sideratli ekinlar; o‘tlar — dalali va b. tur (tip)lari bor. A.e. turi-ga qarab ekin turlari bilan band dalalar soni nisbati raqamlar bilan ifodalanadi. Mas, g‘o‘za-beda A.e. 3: 7 nisbatida birin-chi raqam bedapoya dalalarini, ikkinchi-si g‘o‘za dalalarini ko‘rsatadi (beda ekin maydonining 30,0%ni tashkil etadi). O‘zbekistonda xo‘jalikning qaysi soha bo‘yicha ixtisoslashgani va tuproq-iqlim sharoitiga kura A.e.ning har xil sxemasi qo‘llanilishi mumkin.O‘zbekistonda 1930—90-y.larda ja-moa va davlat xo‘jaliklarida 3:7 sxe-mali donga ajratilgan bir dalali g‘o‘za — beda A.e., 3:4:1:2 sxemali donga aj-ratilgan bir dalali g‘o‘za—beda A.e. va bo‘laklangan 1:2:1:2:1:3 sxemali bedasiz turli ekinlar — chopiqtalab ekinlar A.e. qo‘llanildi. A.e.ning mazkur sxema-larida g‘o‘za salmog‘i 60—70%ni tashkil etdi. 90-y.lar boshidan O‘zbekistonda don mustaqilligiga erishish uchun sug‘oriladigan maydonning katta qismi g‘alla ekinlari uchun (1997 y.da kariyb 1 mln.ga) ajratildi. Natijada g‘o‘za yakka-ziroatchiligiga barham berilib, ayrim xo‘jaliklarda g‘o‘za-g‘alla nisbati deyarli teng bo‘lib qoldi.Paxtachilik A.e.da boshokli don ekin-larini joylashtirish bo‘yicha tavsiyalar-ga binoan 1:2:7 sxemasiga ko‘ra ekinlar quyidagicha: 1 (g‘alla): 2 (beda): 7 (g‘o‘za) — g‘o‘za 70% yoki 1:2:3:1:2 sxemasida esa ekinlar 1 (g‘alla) : 2 (g‘o‘za) : 3 (beda) : 1 (g‘alla) : 2 (g‘o‘za) — g‘o‘za 40% joylash-tirilib, A.e. dalasida g‘o‘za sal-mog‘ini 10—20% kamaytirishga erishildi. Tuproq unumdorligi past, meliorativ holati yomon yerlarga 1:3:5 sxemalari — 1 m (meliorativ) : 3 (beda) : 5 (g‘o‘za) yoki 1 m (meliorativ): 3 (beda) : 4 (g‘o‘za) : 1 (g‘alla) - g‘o‘za 44,4 - 55,5% bo‘lgan namunaviy tav-siyalar berildi. Sholikor xo‘jaliklarda A.e.ning uch, yetti, to‘qqiz va o‘n dalali sxemalari qo‘llaniladi. To‘qqiz dalali sxemada 1-, 2-, 3dalalarga sholi, 4dalaga yozning ikkinchi yarmida siderat yoki don uchun mosh, soya, o‘ris no‘xat (yozning birin-chi yarmida dala meliorativ holati yaxshi-lanadi), 5-, 6-, 7-dalalarga sholi, 8dalaga beda bilan don uchun bahorgi arpa, 9-dalaga ikki yillik beda ekiladi. Bu sxemalarda sholi 66,6—70%ni tashkil etadi. Sabza-votchilikda sabzavot ekinlari A.e.ning 360asosiy bo‘g‘ini ko‘p yillik va bir yillik o‘tlardir. Ekishda beda va b.dukkakli ekinlardan keyin poliz ekinlari, ka-ram, piyoz, pomidor ekiladi. Kartoshka, poliz ekinlari, bodring va ildiz mevali ekinlardan keyin eqilgan karam ham mo‘l hosil beradi. Begona o‘tlardan ko‘proq zararlanadigan piyoz, ildiz mevali sab-zavot ekinlari (sabzi, lavlagi, sholg‘om, turp), kartoshka, bodring karamdan key-in eqilganda yaxshi samara beradi. Sab-zavot ekinlarini, odatda, ilgari ular yetishtirilgan dalaga 3—4 yil oralatib eqilgani ma’qul.O‘zbekistonning iqlim sharoitida bir dalaga takroriy ekin ekib, yil da-vomida ikki marta hosil olish mumkin. Mas, sabzavot ekinlarining 8 da-lali almashlab ekish sxemasida (3:4:1) 1-dala-ga beda (birinchi yili beda makkajo‘xori yoki arpa bilan birga ekiladi), 2-dalaga beda (ikki yillik beda), 3-dalaga beda (uch yillik beda), 4-dalaga o‘rtagi sabza-vot (pomidor, bodring), 5-dalaga kechki sabzavot (kechki sabzavotdan oldin er-tagi kartoshka ekiladi), 6-dalaga kechki kartoshka (kechki kartoshkadan oldin er-tagi sabzavot ekinlaridan karam ekila-di), 7-dalaga sabzavot (piyoz), 8-dalaga kechki sabzavot (kechki sabzavotdan oldin ertagi kartoshka) ekiladi.A.e. tizimi q.x. fanlarining yangi yutuqlari va to‘plangan tajribaga muvofiq takomillashtirib boriladi.Ad.: Tursunxo‘jayev 3. S, Sorokin M., G‘o‘za — beda almashlab ekish va ularning samaradorligini oshirish yo‘llari, T., 1978; Grechixin V. N. i dr., Sevooboroti v xlopkovodstve: Opit i problemi, T., 1982; Tursunxodjayev 3. S, Bolkunov A., Nauchnie osnovi xlopkovix sevooboro-tov, T., 1987.Abdurahim Ermatov.

Adabiyotlar

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil