Arifmetika

Arifmetika (lot. arithmos — son) — sonlar va sonli to‘plamlarda berilgan amallar (qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish)ni o‘rganuvchi fan. Sonlar yordamida beriladigan misol va masalalar o‘ziga xos sodda usullar-da yechiladi va kelgusida mat.ni chuqur o‘rganishga zamin bo‘ladi. A. deganda son tushunchasining paydo bo‘lishi va rivojlanishi, hisoblash usullari va hisoblash qurollari takomillashuvi va turli tarzdagi sonlar b-n amallar baja-rish tushuniladi. Sonlar b-n mantiqiy mulohazalar yuritishga urg‘u berilganda nazariy A. tushunchasi ishlatiladi. Bu-tun sonlarning xususiyatlari sonlar na-zariyasida o‘rganiladi. A. tushunchasi har xil buyumlar, narsalar ustida amallar bajarish zaruriyati tug‘ilganda ham ish-latiladi. A. algebra b-n uzviy bog‘liq.A. qadimda odamlar barmoklari yor-damida sanash va hisoblashni boshlagan paytlarda paydo bo‘lgan. Keyinchalik hisoblash va sodda o‘lchov ishlarini amalga oshirish natijasida A. tez ri-vojlandi. Ayniqsa, pul paydo bo‘lgandan so‘ng pul hisobi, i.ch. vositalarining ko‘payishi, boshqa fanlarga tatbiq qilinishi tufayli A. fan sifatida shakllandi. A. rivojlanish jarayoni-ning eng muhim bosqichlari Hindiston madaniyati taraqqiyoti b-n bog‘liq. O‘rta dengiz atrofidagi davlatlarning juda ko‘p qismida, G‘arbiy Osiyodan tortib to Hindistongacha, A. va umuman mat.ning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan o‘rta asr sharqi olimlari uz tarjimalari va asarlarida yunon matematiklari me-rosini saqlabgina qolmay, hindlarning yutuqlarini targ‘ib etish b-n cheklanmay, ularni yana ham boyitdilar. Muhammad al-Xorazmiy A.ga doir asar yezdi. Bu asarda A. izchil bayon qilingani uchun u 624madrasalarda mat.dan asosiy qullanma bo‘lib kelgan. Arifmetik amallarni ba-jarishda hind hisob tizimi (unli sanoq tizi-mi)ga asoslangan yangi usullar 10-a.da Yevropaga tarqala boshlaydi. Yevropa-liklarga arifmetik amallarni ishlatish usullari, malakasi hindlardan utgan bo‘lsa ham bu jarayon al-Xorazmiyning lotin tiliga tarjima qilingan A. qo‘llanmasi yordamida amalga oshirilgan. Bu asarning usha davrdagi tarjimasi hozirgacha saqlanib qolgan.Musulmonqul Berdiqulov.

Adabiyotlar

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil