Aminokislotalar

Aminokislotalar

Aminokislotalar - moleku-lasida amin va karboksil guruhi bo‘lgan organik birikmalar, o‘simlik hamda hayvon oqsilining asosiy elementa hisoblanadi. A— rangsiz, suvda eruvchan kristall moddalar. 200 ta tabiiy A. ma’-lum. Lekin oqsillar tarkibida faqat 20 A. va ularning 2 ta amidi uchraydi. Qolganlari oqsillar tarkibiga kirmay-di. A.ning D-yoki L-qatorga tegishligini N va NH2 guruhning uglerod atomida qanday joylashganligi ko‘rsatadi. De-yarli barcha tabiiy A L-qatoriga kiradi. D-qatorga mansub A. tabiatda kamdan-kam bo‘lib, mikroorganizmlar tarkibida topilgan. Aning L-formasi o‘simliklar tomonidan yaxshi o‘zlashtiriladi va u moddalar almashinuvining bar-cha jarayonlarida qatnashadi, lekin D-formalarini o‘simliklar o‘zlashtira olmaydi, ba’zan ular moddalar almashi-nuvi jarayonlarini to‘xtatib qo‘yadi. Bu organizmning fermentativ sistemasi A.ning L-qatoriga moslashganligidan darak beradi. A. organizmda erkin holda va oqsillar yoki b. birikmalar tarkibida uchraydi. Oqsillar sintezi uchun a for-mali 20 A.— proteinogen A. (lizin, gi-stidin, arginin, aspartat kislota, aspa-ragin, treonin, serii, glutamat kislota, glutamin, prolin, glitsin, alanin, siste-in, izoleysin, leysin, metionin, valin, tirozin, fenilalanin va triptofan)dan foydalaniladi. Oqsillar tarkibida uchraydigan A. esa ularning fermenta-tiv o‘zgarishi natijasida hosil bo‘ladi. Ayrim A. hayvon va odam organizmidan sintezlanmaydi. Bu almashinmaydigan aminokislotalardir. Odam organizmi uchun 8 (triptofan, fenilalanin, metio-nin, lizin, valin, treonin, izoleysin va leysin) almashinmaydigan A bor.O‘simliklar o‘zi uchun zarur bo‘lgan barcha azotli birikmalarni sintezlash qobiliyatiga ega. A. sintezi jarayonida ammiakli azot organik birikmalarga aylanadi. O‘simliklarda hosil bo‘lgan A. uzluksiz almashinib turadi. Ular asosan, oqsillar sintezi uchun sarfla-nadi, shuningdek, dekarboksillanishi, azot asoslari va b. birikmalar sintezi uchun ishlatilishi, aminogruppani aj-ratib yuborishi, to‘liq oksidlanishi va organizm uchun energiya manbai bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Ko‘pchilik A. tibbiyotda, chorvachilikda, shuningdek oziq-ovqat va mikrobiologiya sanoatida qo‘llaniladi. Hozir A.dan o‘g‘it sifatida ham foydalanilmoqda.Ahmad Ibrohimov.

Aminokislotalar — molekulasida amin (~NH₂) va karboksil (-SOON) guruhlari bor organikalik qoʻshlishlar:

H₂N-CH₂-COOH (aminsirka kislotasi (glitsin))

Barcha oqsillarning asosiy qurish elementlari aminokislotalar ekanligi koʻpdan beri maʼlum boʻlsa ham, toʻla aminokislota tarkibi faqat XX asrning 30-yillaridagina batamom belgilanadi.Buning sababi, bir tomondan aminokislatalar hali yahshi oʻrganilmagani, oqsil tarkibiga qaysi aminokislotalar kirganligi aniq maʼlum boʻlmaganligi boʻlsa, ikkinchidan, ularning ayrim vakillarini sifat va miqdor analizi usullari hali mukkalmal boʻlmaganligi edi. Bu muammo faqat 40-yillarning boshlarida qogʻoz xromotografiyasi usuli qoʻllanilishi bilan hal qildi. Tabiatda 300 ga yaqin aminokislotalar uchraydi. Ularning yarmidan ortigʻi, umuman oqsil tarkibiga kirmaydi, qolgan yarmining koʻp qismi ham faqat ayrim organizmlarda, baʼzilari alohida peptidlar tarkibida boʻladi.Hamma organizmlarda oqsillar tarkibiga kiradigan aminokislotalar soni 20 ga teng. Ular proteinogen aminokislotalar deb ataladi.

Aminokislotalarning klassifikatsiyasi

Kimyoviy tuzulishi boʻyicha aminokislotalar aminkarbon kislotalar boʻlib, ular tarkibida karboksil — COOH va amino — NH₂ guruhlari mavjud. Amino gruppa hamda proteinogen aminokislotalarda a-uglerod atomida joylashganligidan, a-aminokislotalar qatorini tashkil qiladilar. Peptidlar va, umuman oqsil molekulalarining aminokislota tarkibi yozilganda, ularning nomi boshlangʻich uch harfdan tuzilgan qisqartmalaridan foydaniladi. Masalan: Alanin — Ala, Fenilalanin — Fen.

Nomlari va izomerlari

Aminokislotaning oddiy vakili — aminosirka kislotasi NH₂—SN₂—SOON. Aminokislotalarning koʻpincha shakllanib ketgan trivialli nom bilan, masalan, aminosirka kislotasini glitsinlei nomlaydi.

Aminokislotalarning izomerlanishi uglerodning izomerlanishi bilan va amin guruhining joylashishi boʻyicha aniqlanadi. Nomlash uchun karboksil guruhi bar uglerod atomidan boshlab raqamlaydi:

Peptidlar va, umuman oqsil molekulalarining aminokislota tarkibi yozilganda, ularning nomi boshlangʻich uch harfdan tuzilgan qisqartmalaridan foydaniladi. Masalan: Quyidagi jadvaldan koʻrishingiz mumkin.

Glitsin	Gly	G	Glycine	Gli
Alanin	Ala	A	Alanine	Ala
Valin	Val	V	Valine	Val
Izoleytsin	Ile	I	Isoleucine	Ile
Leytsin	Leu	L	Leucine	Ley
Prolin	Pro	P	Proline	Pro
Serin	Ser	S	Serine	Ser
Treonin	Thr	T	Threonine	Tre
Tsistein	Cys	C	Cysteine	Tsis
Metionin	Met	M	Methionine	Met
Asparagin kislotasi	Asp	D	asparDic acid	Asp
Asparagin	Asn	N	asparagiNe	Asn
Glutamin kislotasi	Glu	E	gluEtamic acid	Glu
Glutamin	Gln	Q	Q-tamine	Gln
Lizin	Lys	K	before L	Liz
Arginin	Arg	R	aRginine	Arg
Gistidin	His	H	Histidine	Gis
Fenilalanin	Phe	F	Fenylalanine	Fen
Tirozin	Tyr	Y	tYrosine	Tir
Triptofan	Trp	W	tWo rings	Tri

Manbalar

• N. S. Entelis Aminoatsil-tRNK-sintetazi: dva klassa fermentov // Sorosovskiy obrazovatelniy jurnal, 1998, № 9, s. 14-21
• Aminokisloti v ximii