Liberalizm

Xalqni yo'llatuvchi erkinlik, Ejen Deklarua, 1830, Luvr

Liberalizm (fransuzcha: libéralisme) — odamlarning o'zini, xatti-harakatlarini, mulkini boshqarishda erkin degan nuqtai nazarga asoslangan falsafiy, iqtisidiy va siyosiy dunyoqarash, nazariya.

Liberalizmning asosiy printsiplari

Mukammal liberal jamiyat bu har kim uchun erkin harakat qilish imkoniyatini beruvchi, muxim siyosiy ma'lumotlar bilan erkin almashuvchi, davlat va din hokimiyatini cheklovchi, qonun ustivorligini ta'minlovchi, shaxsiy mulk va erkin tadbirkorlik mavjud jamiyatdir. Liberalizm jamiyat, davlat, hayot tarzi uchun asos bo'lgan ko'pgina eski dunyoqarashlarni bekor qildi. Jumladan, hukmdorlarning iloxiy huquqlari va dinning yagona bilim manbai kabi holatlardan voz kechildi. Liberalizm fundamental printsiplari quyidagilarni o'z ichiga oladi: har kim uchun yashash, shaxsiy erkinlik va mulk egaligi xuquqi; qonun oldida hammaning tengligi; erkin bozor iqtisodiyoti; erkin va rost saylovda tanlanuvchi hukumat; davlat boshqaruvining oydinligi. Shu bilan birga hukumatning asosiy funktsiyasi ushbu holatlarni ta'minlashdan iboratdir. Zamonaviy ko'rinishda liberalizm kamchilikning xuquqlarini himoya qiluvchi, plyuralizm va demokratik boshqaruvga asoslangan ochiq jamiyatni ko'zda tutadi. Ba'zi zamonaviy nuqtai nazarlarda davlat boshqaruvini kengaytirish mumkin deb qaraladi. Buning sababi fuqarolarning o'z imkoniyatlarida tengligini, ma'lumot olishi va foyda ko'rishidagi farqni qisqartirishni ta'minlashdan iboratdir. Bunday qarash tarafdorlari davlat o'z majburiyatlarini bajarishida barchaning muvaffaqiyatini ta'minlashi lozimligini ko'rsatishadi. Jumladan ishsizlarga yordam berish, boshpanasizlar uchun joy berish va tekin tibbiy xizmat ko'rsatish davlat majburiyatlaridan biridir.

Liberallarning qarashlariga binoan hukumat o'z qaramog'idagi insonlarning qiziqishlarini ko'zda tutib faoliyat ko'rsatishi lozim, davlatning siyosiy boshqaruvi ko'pchilikning roziligi bilan amalga oshirilishi kerak. Hozirda liberallarning talablariga eng yaqin davlat boshqaruv tizimi liberal demokratiyadir.

Ko'rib chiqish

Etimologiya va tarixiy ishlatilishi

"Liberal" so'zi lotincha: liber ("erkin") degan so'zdan kelib chiqadi. Tit Liviy "Rim shaxri asoslanishi vaqtidan tarixi" kitobida plebeylar va patritsiylar orasidagi sinflararo erkinlik uchun kurashni eslatib o'tadi. Mark Avreliy o'zining "Fikr yuritishlarida" "barcha uchun teng qonun qabul qilingan, barchaning tengligi tan olingan va so'z erkinligi mavjud davlat; shuningdek, avvalambor o'z qo'l ostidagi xalq erkinligini qadrlovchi mamlakat" haqida so'z olib boradi. Italiyada renessans davrida ushbu kurash mustaqil shaxar-davlatlar va Rim Papasi orasida ko'tarila boshladi. Nikolo Makiavelli "Tit Liviyning birinchi dekadasi haqida o'ylar" asarida respublikancha boshqaruv printsiplarini ta'riflaydi. Angliyada Jon Lokk va Frantsiyada ma'lumot targ'ibotchilari erkinlik uchun kurashni inson xuquqlari tushuncha asosida ta'riflashdi.

Frantsiya respublikasi davlat muxri. Boshdan yo'g'uvchi nur qadimgi yunon xudosi Geliosdan olingan.

AQSH mustaqilligi uchun urush natijasida liberal davlat haqidagi qarashlarga tayangan dastlabki konstitutsiya ishlab chiqildi. Bunda ayniqsa davlat boshqarivi doim boshqariluvchilar roziligi bilan amalga oshirilishiga urg'u berildi. Frantsiya burjuaziyasi ham buyuk frantsuz revolyutsiyasi vaqtida liberal printsiplarga tayanuvchi hukumat yaratishga harakat qildi. "Liberal" so'zini siyosiy yo'nalish tarafdorlariga nisbatan dastlab absolyutizmga qarshi bo'lgan 1812 y. Ispaniya konstitutsiyasi mualliflari ishlatgan bo'lishi kerak. XVIII asrdan boshlab liberalizm deyarli barcha rivojlangan davaltlarda asosiy ideologiyaga aylandi. Liberal fikrlarni amalga oshirishda dastlabki harakatlar qisman natija berardi, ba'zida umuman qarama-qarshi holatlarga olib kelardi (diktaturalarning paydo bo'lishi). Tenglik va erkinlik shiorlaridan avantyristlar foydalanishardi. Liberalizmni turlicha talqin qiluvchilar orasida jiddiy baxslar yuzaga kelardi. Urushlar, revolyutsiyalar, iqtisodiy inqirozlar ideallarga ishonchni yo'qotardi. Shu kabi sabablar tufayli "liberalism" turli davrlarda turlicha talqin qilinadi. Vaqt o'tishi bilan barcha qarashlar tartiblashtirildi va natijada eng keng tarqalgan davlat boshqaruv tizimlaridan biri - liberal demokratiya yuzaga keldi.

Liberalizm shakllari

Dastlab liberalizm barcha xuquqlar jismoniy va yuridik shaxslar qo'lida bo'lishi kerak, davlat esa shu xuquqlarni himoya qilish uchun mavjud bo'lishi lozim degan xolatdan kelib chiqardi (klassik liberalizm). Zamonaviy liberalizm klassik talqin chegaralarini ancha kengaytirdi va xozirda ko'pgina oqimlarni o'z ichiga oladi. Bu oqimlar orasida qarama-qarshiliklar va xatto to'qnashuvlar mavjud. Bu oqimlar, jumladan "Inson xuquqlari deklaratsiyasida" ko'rsatib o'tilgan. Atamalarni aniqlashtirish maqsadida ushbu maqolada "siyosiy liberalizm" - demokratiya uchun va absolyutizm yoki avtoritarizmga qarshi kurash; "iqtisodiy liberalizm" - shaxsiy mulk egaligi uchun va davlat boshqaruviga qarshi harakat; "madaniy liberalizm" - shaxs erkinligini himoya qilish va unga vatanparvarlik yoki diniy dunyoqarash tomonidan hiyonat qilmaslik; "ijtimoiy liberalizm" - imkoniyatlarning tengligi va iqtisodiy ekspluatatsiya qarshi ma'nolarida ishlatiladi. Zamonaviy liberalizm rivojlangan davlatlarda barcha liberalizm shakllarini qo'shilishidan iboratdir. Uchinchi dunyo davlatlari orasida asosan sog'lom yashash muxiti va kolonializmga qarshi "og'alik liberalizmi" keng tarqalgan.

Siyosiy liberalizm

Siyosiy liberalizm - aloxida shaxslar qonun va jamiyat asosi xisoblanadi, ijtimoiy institutlar individuumlarni real hokimiyat bilan ta'minlash uchun mavjud deb ta'kidlovchi qarash. Angliyaning Buyuk erkinlik xartiyasi (1215 y.) ba'zi shaxs xuquqlarining monarxdan kengroq doirada qo'llanilishi namunasidir. Bunda asosiy xolat ijtimoiy shartnomadan iboratdir. Unga binoan, fuqarolar o'zlari qonun yaratishadi va o'zlari shu qonunga bo'y sunishadi. Qonun ustuvorligiga aloxida urg'u beriladi. Zamonaviy liberalizm, shuningdek, jinsi, ijimoiy kelib chiqishi, millati, e'tiqodi vaxokazolardan qat'iy nazar ovoz berish xuquqini o'z ichiga oladi.