Liberalizm

Xalqni yo'llatuvchi erkinlik, Ejen Deklarua, 1830, Luvr

Liberalizm (fransuzcha: libéralisme) — odamlarning o'zini, xatti-harakatlarini, mulkini boshqarishda erkin degan nuqtai nazarga asoslangan falsafiy, iqtisidiy va siyosiy dunyoqarash, nazariya.

Liberalizmning asosiy printsiplari

Mukammal liberal jamiyat bu har kim uchun erkin harakat qilish, muxim siyosiy ma'lumotlar bilan erkin almashuvchi, davlat va din hokimiyatini cheklovchi, qonun ustivorligini ta'minlovchi, shaxsiy mulk va erkin tadbirkorlik mavjud jamiyatdir. Liberalizm jamiyat, davlat, hayot tarzi uchun asos bo'lgan ko'pgina eski dunyoqarashlarni bekor qildi. Jumladan, hukmdorlarning iloxiy huquqlari va dinning yagona bilim manbai kabi holatlardan voz kechildi. Liberalizm fundamental printsiplari quyidagilarni o'z ichiga oladi: har kim uchun yashash, shaxsiy erkinlik va mulk egaligi xuquqi; qonun oldida hammaning tengligi; erkin bozor iqtisodiyoti; erkin va rost saylovda tanlanuvchi hukumat; davlat boshqaruvining oydinligi. Shu bilan birga hukumatning asosiy funktsiyasi ushbu holatlarni ta'minlashdan iboratdir. Zamonaviy ko'rinishda liberalizm kamchilikning xuquqlarini himoya qiluvchi, plyuralizm va demokratik boshqaruvga asoslangan ochiq jamiyatni ko'zda tutadi. Ba'zi zamonaviy nuqtai nazarlarda davlat boshqaruvini kengaytirish mumkin deb qaraladi. Buning sababi fuqarolarning o'z imkoniyatlarida tengligini, ma'lumot olishi va foyda ko'rishidagi farqni qisqartirishni ta'minlashdan iboratdir. Bunday qarash tarafdorlari davlat o'z majburiyatlarini bajarishida barchaning muvaffaqiyatini ta'minlashi lozimligini ko'rsatishadi. Jumladan ishsizlarga yordam berish, boshpanasizlar uchun joy berish va tekin tibbiy xizmat ko'rsatish davlat majburiyatlaridan biridir.

Liberallarning qarashlariga binoan hukumat o'z qaramog'idagi insonlarning qiziqishlarini ko'zda tutib faoliyat ko'rsatishi lozim, davlatning siyosiy boshqaruvi ko'pchilikning roziligi bilan amalga oshirilishi kerak. Hozirda liberallarning talablariga eng yaqin davlat boshqaruv tizimi liberal demokratiyadir.

Ko'rib chiqish

Etimologiya va tarixiy ishlatilishi

"Liberal" so'zi lotincha: liber ("erkin") degan so'zdan kelib chiqadi. Tit Liviy "Rim shaxri asoslanishi vaqtidan tarixi" kitobida plebeylar va patritsiylar orasidagi sinflararo erkinlik uchun kurashni eslatib o'tadi. Mark Avreliy o'zining "Fikr yuritishlarida" "barcha uchun teng qonun qabul qilingan, barchaning tengligi tan olingan va so'z erkinligi mavjud davlat; shuningdek avvalambor o'z qo'l ostidagi xalq erkinligini qadrlovchi mamlakat" haqida so'z olib boradi. Italiyada renessans davrida ushbu kurash mustaqil shaxar-davlatlar va Rim Papasi orasida ko'tarila boshladi. Nikolo Makiavelli "Tit Liviyning birinchi dekadasi haqida o'ylar" asarida respublikancha boshqaruv printsiplarini ta'riflaydi. Angliyada Jon Lokk va Frantsiyada ma'lumot targ'ibotchilari erkinlik uchun kurashni inson xuquqlari tushuncha asosida ta'riflashdi.

Frantsiya respublikasi davlat muxri. Boshdan yo'g'uvchi nur qadimgi yunon xudosi Geliosdan olingan.

AQSH mustaqilligi uchun urush natijasida liberal davlat haqidagi qarashlarga tayangan dastlabki konstitutsiya ishlab chiqildi. Bunda ayniqsa davlat boshqarivi doim boshqariluvchilar roziligi bilan amalga oshirilishiga urg'u berildi. Frantsiya burjuaziyasi ham buyuk frantsuz revolyutsiyasi vaqtida liberal printsiplarga tayanuvchi hukumat yaratishga harakat qildi. "Liberal" so'zini siyosiy yo'nalish tarafdorlariga nisbatan dastlab absolyutizmga qarshi bo'lgan 1812 y. Ispaniya konstitutsiyasi mualliflari ishlatgan bo'lishi kerak. XVIII asrdan boshlab liberalizm deyarli barcha rivojlangan davaltlarda asosiy ideologiyaga aylandi.