Botsvana: Versiyalar orasidagi farq
CoderSIBot (munozara | hissa) Maqolaga matn qoʻshildi |
CoderSIBot (munozara | hissa) Maqola yangilandi |
||
| Qator 2: | Qator 2: | ||
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi --> |
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi --> |
||
'''Botsvana''', (Botswana), Botsvana Respublikasi (Republic of Botswana) — Jan. Afrikadagi davlat. Mayd. 600,4 ming km2. Aholisi 1,5 mln. kishi (1997). Poyta[[x]]ti — Gaborone sh. Maʼmuriy jihatdan 10 viloyatga boʻlinadi. |
|||
'''Botsvana''', (Botswana), Botsvana Respublikasi (Republic of Botswana) — Jan. Afrikadagi davlat. Mayd. 600,4 ming km2. Aholisi 1,5 mln. kishi (1997). Poyta[[x]]ti — Gaborone sh. Ma’muriy jihatdan 10 viloyatga bo‘linadi.Davlat tuzumi. B.— respublika. Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdo‘stlik a’zosi. 1966 y. 30 sent.da qabul qilingan va keyinchalik o‘zgarishlar kiritilgan konstitutsiyaga amal qilinadi. Davlat va hukumat boshlig‘i — prezident. Qonun chiqaruvchi oliy hokimiyat organi — Milliy assambleya (parlament). Milliy assambleya spiker va 45 deputatdan iborat. 40 deputatni aholi umumiy saylov yo‘li b-n saylaydi, 4 deputatni respublika prezidenta tayinlaydi, bosh prokuror lavozimiga ko‘ra parlament a’zosi hisoblanadi. Ijrochi hokimiyat prezident, vitseprezident va hukumat tomonidan amalga oshiriladi. 15 a’zodan iborat maslahat organi — qabila boshliqlari palatasi ham bor.Tabiati. B. Kalahari berk botig‘i va uning atrofidagi platolarni egallagan. Yer yuzi tekislik, sharqi bir oz pastibaland. O‘rtacha baland joyi — 800—1000 m, g‘arbda 1200 m gacha boradi. Kembriygacha paydo bo‘lgan jinslardan tarkib topgan zamin ustida yuqori bo‘r va kaynozoy yotqiziqlari yotadi. Kumir, asbest, marganes, misnikel rudalari, olmos, tuz kabi qazilma boyliklari bor. Iqlimi quruq subtropik, shim.da tropik iqlim. O‘rtacha tra yanv.da 21—27°, iyulda 16". Yiliga 250—600 mm yog‘in yog‘adi. Limpopo daryosi irmoqlari o‘tadigan qizilqo‘ng‘ir tuproqli yerlarda savanna o‘simliklari o‘sadi. Arslon, qoplon, chiyabo‘ri, sirtlon, zebra, jayran, kaltakesak, ilon kabi [[x]]ilma[[x]]il a Yevropadagi harbiy operatsiyalarida 10 ming tsvana ishtirok etdi. Urushdan keyin Afrikada boshlangan milliy ozodlik harakati protektoratdagi ozodlik harakatiga katta ta’sir qildi. Angliya B.ga o‘zini o‘zi boshqarish huquqini berishga majbur bo‘ldi. 1966 y. 30 sent.da Bechuanalend Botsvana nomi b-n mustaqil davlat deb e’lon qilindi. B. Afrika qitasining jan. qismida mustaqillik bayrog‘ini ko‘targan birinchi davlat bo‘ldi. 1966 y. okt.dan BMT a’zosi. Milliy bayrami — 30 sent.— Mustaqillik e’lon qilingan kun (1966).Snyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. B. demokratik partiyasi, hukmron partiya, 1962 y.da asos solingan; Liberal partiya, 1983 y. tashkil etilgan; B. [[x]]alq partiyasi, 1960 y.da asos solingan; B. milliy fronti, 1965 y.da tuzilgan; B. mustaqilligi partiyasi, 1962 y.da asos solingan; B. kongressi partiyasi, 1998 y.da tuzilgan. B. kasaba uyushmalari federatsiyasi, 1976 y.da tashkil etilgan.Xo‘jaligi. B.— kon sanoati rivojlanayotgan agrar mamlakat. Q. [[x]]. iqtisodiyotning negizini tashkil etadi. Unda aholining 75% band. Chorvachilik — [[x]]o‘jalikning eng muhim tarmog‘i. Qoramol, echki, qo‘y, ot, eshak va [[x]]achir boqiladi. Jo‘[[x]]ori, tariq, makkajo‘[[x]]ori, bug‘doy, dukkaklilar va b. ekiladi. Mamlakatdagi yevropalik fermer [[x]]o‘jaliklarida yer yong‘oq, tamaki, kartoshka, kungaboqar, sitrus mevalar, pa[[x]]ta ham yetishtiriladi.Sanoati mamlakat mustaqillikka erishgandan keyin rivojlana boshladi. Mis, nikel, marganes, asbest, olmos (1995 y. 18,5 mln. qirot), ko‘mir qazib olish yo‘lga qo‘yildi. Lobatsida mol so‘yish va konserva tayyorlash fkasi bor. Suyak uni, yog‘, sovun va pivo ishlab chiqaradigan kichik kor[[x]]onalar mavjud. Bir yilda 929 mln. kVtsoat elektr energiyasi ishlab chiqariladi.B.da temir yo‘l uz. 900 km, avtomobil yo‘llari uz. 15 ming km ga yaqin (uning 4,5 ming km qattiq qoplamali). Asosiy aeroporti — Gaborone sh.da. B. chetga marganes rudasi, olmos, mis, nikel, chorvachilik mahsulotlari chiqaradi. Chetdan me[[x]]anizmlar va asbobuskunalar, www.ziyouz.com kutub[[x]]onasi 570don, un, to‘qimachilik mahsulotlari, tayyor kiyimlar, keng iste’mol mollari, q. [[x]]. asboblari, neft mahsulotlari va b. keltiradi.Mamlakat hududining 17% qo‘riq[[x]]ona va milliy bog‘lardan iborat. Har yili 300 mingga yaqin turist kelib ketadi. Pul birligi — pula.Matbuoti, radioeshittirishi va teleko‘rsatuvi. B. da chiqadigan asosiy gaz. va jur.lar: "Botsvana gardian" ("Botsvana posboni", ingliz tilidagi haftalik [[x]]ususiy gaz., 1982 y.dan), "Botsvana deyli nyus" ("Shu kunning yangiliklari", setsvana va ingliz tillaridagi kundalik hukumat gaz., 1964 y.dan), "Riporter" ("Mu[[x]]bir", ingliz tilidagi haftalik gaz., 1984 y.dan), "Terisano" ("Maslahat", ingliz va setsvana tilida chiqadigan oylik gaz.), "Kutlvano" ("Hamjihatlik", setsvana va ingliz tilida chiqadigan oylik jur.). B. matbuot agentligi (BOPA), hukumat a[[x]]borot agentligi hisoblanadi; 1981 y.da asos solingan. B. radiosi 1965 y.da tashkil etilgan. B. teleko‘rsatuvi uyushmasi mavjud.Xalq maorifi va ilmiy muassasalari. 1970-y.larning boshlarida boshlangich maktabda o‘qish haqi 2 baravar qisqartirildi; 1976 y. setsvana yoki tsvana tilini o‘rganish, 1980 y.dan bolalar uchun 6 yoshdan bepul majburiy boshlang‘ich ta’lim joriy etildi. Boshlang‘ich maktablar — 7 y.lik; o‘rta maktablar — 5 y.lik, pulli. Davlat maktablari b-n bir qatorda [[x]]ususiy maktablar ham bor. Boshlang‘ich va to‘liq o‘rta maktablar negizida hunarte[[x]]nika ta’limi amalga oshiriladi. Boshlang‘ich maktab o‘qituvchilari ped. bilim yurtlarida tayyorlanadi. 1982 y. Gaboroneda B. davlat unta tashkil etilgan (3 mingga yaqin talaba ta’lim oladi). Bundan tashqari B. qishloq [[x]]o‘jalik kolleji (1967), unt huzuridagi Taraqqiyot va madaniy tadqiqotlar milliy in-ti ham bor. Gaboroneda B. kutub[[x]]onasi (1968) va Milliy ar[[x]]iv (1967), milliy muzey va badiiy galereya (1968), Mochudida etnografiya muzeyi (1976) ishlaydi.Me’morligi va tasviriy san’ati. Mamlakat shim.sharkidagi Ramokgveban harobalarining qoldiqlari asosida qilingan ta[[x]]minlarga ko‘ra, B. aholisi qadimda bal. 4,5 m ga yaqin devorli cho‘ziq doirasimon tosh uylar qurgan, tomini "baliq suyagi" toifasidagi g‘ishtin hoshiya b-n bezagan, yoniga kesik konus shaklida 9 m gacha balandlikdagi minora tiklagan. Mahalliy aholi suv manbalari atrofidagi manzilgo[[x]]larda yashaydi. Qoziq devor b-n o‘ralgan qo‘rg‘onda 5—6 kulba muayyan tartibqoidasiz erkin joylashtiriladi. Aksariyati sirtidan tirgaklar b-n mustahkamlangan konus shaklidagi kulbalardan iborat. To‘qima devorlar loy b-n suvalib, oqlab qo‘yiladi. Odatda kulbaning derazasi bo‘lmaydi, poli yer. Ahyonahyonda tosh yoki g‘ishtdan qurilgan, derazali va guvala pechli to‘rtburchak uylar uchraydi. Gaboroneda temirbeton konstruksiyalardan jamoat va savdo-sanoat binolari qurilmoqda. Yog‘och o‘ymakorligi rivojlangan. Munchoq, mis sim va temirdan ayollar zebziynat buyumlari yasaladi. Qush va hayvonlar tasvirlangan sopol idishlar uchraydi. Po[[x]]oldan to‘qilgan [[x]]altachalarga rangdor naqshlar solinadi, hayvon terisidan gilamchalar yasaladi. Musiqasi. B. musiqiy madaniyata mamlakatda yashovchi [[x]]alklarning [[x]]ilma [[x]]il musiqiy an’analarini o‘z ichiga oladi. Cholg‘u asboblari ham [[x]]ilma[[x]]il. B.da kvadi yoki losib deb ataladigan tor, sekokvane deb ataladigan surnaysimon asbob, segankuru deb ataladigan nay, ditlak deb ataladigan fleyta keng tarqalgan. Jonivorlarning sho[[x]]laridan ham musiqa asbobi sifatida foydalaniladi. B.da qo‘shiq b-n raqsni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Turlituman marosim va rasmrusum qo‘shiqlari albatta raqs b-n birga ijro etiladi. Keyingi vaqtda zamonaviy musiqiy shakllar ham rivojlana boshladi. Musiqa kadrlarini www.ziyouz.com kutub[[x]]onasi 571Gaboronedagi unt kolleji tayyorlaydi. B. milliy muzeyida musiqa asboblarining boy majmuasi to‘plangan.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref> |
|||
Davlat tuzumi. B.— respublika. Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik aʼzosi. 1966 y. 30 sent.da qabul qilingan va keyinchalik oʻzgarishlar kiritilgan konstitutsiyaga amal qilinadi. Davlat va hukumat boshligʻi — prezident. Qonun chiqaruvchi oliy hokimiyat organi — Milliy assambleya (parlament). Milliy assambleya spiker va 45 deputatdan iborat. 40 deputatni aholi umumiy saylov yoʻli b-n saylaydi, 4 deputatni respublika prezidenta tayinlaydi, bosh prokuror lavozimiga koʻra parlament aʼzosi hisoblanadi. Ijrochi hokimiyat prezident, vitseprezident va hukumat tomonidan amalga oshiriladi. 15 aʼzodan iborat maslahat organi — qabila boshliqlari palatasi ham bor. |
|||
Tabiati. B. Kalahari berk botigʻi va uning atrofidagi platolarni egallagan. Yer yuzi tekislik, sharqi bir oz pastibaland. Oʻrtacha baland joyi — 800—1000 m, gʻarbda 1200 m gacha boradi. Kembriygacha paydo boʻlgan jinslardan tarkib topgan zamin ustida yuqori boʻr va kaynozoy yotqiziqlari yotadi. Kumir, asbest, marganes, misnikel rudalari, olmos, tuz kabi qazilma boyliklari bor. Iqlimi quruq subtropik, shim.da tropik iqlim. Oʻrtacha tra yanv.da 21—27°, iyulda 16". Yiliga 250—600 mm yogʻin yogʻadi. Limpopo daryosi irmoqlari oʻtadigan qizilqoʻngʻir tuproqli yerlarda savanna oʻsimliklari oʻsadi. Arslon, qoplon, chiyaboʻri, sirtlon, zebra, jayran, kaltakesak, ilon kabi [[x]]ilma[[x]]il jonivorlar bor. Milliy bogʻlari: Imsbok, Chobe, Nskay-Pan. |
|||
Aholisn, asosan, bantu tillari guruhiga kiruvchi tsvanalardir (jami aholining 75%). Shim.sharq va choʻl hududlarda bushmenlar yashaydi. Bir necha ming yevropaliklar bor. Aholining 62% [[x]]ristianlar; 32% anʼanaviy dinlarga eʼtiqod qiladi. Ahrlining 24,1% shaharlarda istiqomat qiladi. Rasmiy tili — ingliz va setsvana yoki tsvana tillari. Yirik shaharlari — Gaborone, Frensistaun, Lobatsi. |
|||
Tari[[x]]i. B.ning 19-a.gacha boʻlgan tari[[x]]i kam oʻrganilgan. Qoyalarda saqlanib qolgan rasmlardan maʼlum boʻlishicha, B.ning tub aholisi bushmenlar (sanlar) koʻchmanchi boʻlib yashaganlar, ovchilik va yovvoyi dara[[x]]t mevalarini yigʻish b-n shugʻullanganlar. Ta[[x]]m. mil. 8-a.da rivojlanishning yuqoriroq pogʻonasidagi bantular bushmenlarni Kalahari choʻli ichkarisiga surib tashlaganlar. B.ning hoz. asosiy aholisi tsvanalar avval hoz. Transvaalda yashagan. Shim.dan bostirib kelgan [[x]]alqlar qisuvida ular 17-a. o[[x]]iri — 18-a. boshlarida B.ga kelib qolganlar. 19-a. boshlarida ular bir necha mustaqil qabila ittifoqdariga birlashdilar. Jan. zulular b-n boʻlgan urushlar B.ni gʻorat qildi. 1820 y. B.da yevropaliklarning birinchi [[x]]ristian missiyasi ochildi. Keyinchalik ingliz mustamlakachilari Jan. Afrikani qoʻlga kiritishda B.dan harbiystrategik baza sifatida foydalandilar. Angliya 1885 y. hoz. B.ni Bechuanalend nomi b-n oʻz protektorata deb eʼlon qildi. Aslida u mustamlakaga aylantirilgan edi. B. aholisi mustamlaka zulmiga qarshi uzluksiz kurashib keldi. Bu kurash 20-a.ning 2030-y.larida avj olib ketdi. 2-jahon urushida inglizlarning Yaqin Sharq va Yevropadagi harbiy operatsiyalarida 10 ming tsvana ishtirok etdi. Urushdan keyin Afrikada boshlangan milliy ozodlik harakati protektoratdagi ozodlik harakatiga katta taʼsir qildi. Angliya B.ga oʻzini oʻzi boshqarish huquqini berishga majbur boʻldi. 1966 y. 30 sent.da Bechuanalend Botsvana nomi b-n mustaqil davlat deb eʼlon qilindi. B. Afrika qitasining jan. qismida mustaqillik bayrogʻini koʻtargan birinchi davlat boʻldi. 1966 y. okt.dan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 30 sent.— Mustaqillik eʼlon qilingan kun (1966). |
|||
Snyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. B. demokratik partiyasi, hukmron partiya, 1962 y.da asos solingan; Liberal partiya, 1983 y. tashkil etilgan; B. [[x]]alq partiyasi, 1960 y.da asos solingan; B. milliy fronti, 1965 y.da tuzilgan; B. mustaqilligi partiyasi, 1962 y.da asos solingan; B. kongressi partiyasi, 1998 y.da tuzilgan. B. kasaba uyushmalari federatsiyasi, 1976 y.da tashkil etilgan. |
|||
Xoʻjaligi. B.— kon sanoati rivojlanayotgan agrar mamlakat. Q. [[x]]. iqtisodiyotning negizini tashkil etadi. Unda aholining 75% band. Chorvachilik — [[x]]oʻjalikning eng muhim tarmogʻi. Qoramol, echki, qoʻy, ot, eshak va [[x]]achir boqiladi. Joʻ[[x]]ori, tariq, makkajoʻ[[x]]ori, bugʻdoy, dukkaklilar va b. ekiladi. Mamlakatdagi yevropalik fermer [[x]]oʻjaliklarida yer yongʻoq, tamaki, kartoshka, kungaboqar, sitrus mevalar, pa[[x]]ta ham yetishtiriladi. |
|||
Sanoati mamlakat mustaqillikka erishgandan keyin rivojlana boshladi. Mis, nikel, marganes, asbest, olmos (1995 y. 18,5 mln. qirot), koʻmir qazib olish yoʻlga qoʻyildi. Lobatsida mol soʻyish va konserva tayyorlash fkasi bor. Suyak uni, yogʻ, sovun va pivo ishlab chiqaradigan kichik kor[[x]]onalar mavjud. Bir yilda 929 mln. kVtsoat elektr energiyasi ishlab chiqariladi. |
|||
B.da temir yoʻl uz. 900 km, avtomobil yoʻllari uz. 15 ming km ga yaqin (uning 4,5 ming km qattiq qoplamali). Asosiy aeroporti — Gaborone sh.da. B. chetga marganes rudasi, olmos, mis, nikel, chorvachilik mahsulotlari chiqaradi. Chetdan me[[x]]anizmlar va asbobuskunalar, don, un, toʻqimachilik mahsulotlari, tayyor kiyimlar, keng isteʼmol mollari, q. [[x]]. asboblari, neft mahsulotlari va b. keltiradi. |
|||
Mamlakat hududining 17% qoʻriq[[x]]ona va milliy bogʻlardan iborat. Har yili 300 mingga yaqin turist kelib ketadi. Pul birligi — pula. |
|||
Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. B. da chiqadigan asosiy gaz. va jur.lar: "Botsvana gardian" ("Botsvana posboni", ingliz tilidagi haftalik [[x]]ususiy gaz., 1982 y.dan), "Botsvana deyli nyus" ("Shu kunning yangiliklari", setsvana va ingliz tillaridagi kundalik hukumat gaz., 1964 y.dan), "Riporter" ("Mu[[x]]bir", ingliz tilidagi haftalik gaz., 1984 y.dan), "Terisano" ("Maslahat", ingliz va setsvana tilida chiqadigan oylik gaz.), "Kutlvano" ("Hamjihatlik", setsvana va ingliz tilida chiqadigan oylik jur.). B. matbuot agentligi (BOPA), hukumat a[[x]]borot agentligi hisoblanadi; 1981 y.da asos solingan. B. radiosi 1965 y.da tashkil etilgan. B. telekoʻrsatuvi uyushmasi mavjud. |
|||
Xalq maorifi va ilmiy muassasalari. 1970-y.larning boshlarida boshlangich maktabda oʻqish haqi 2 baravar qisqartirildi; 1976 y. setsvana yoki tsvana tilini oʻrganish, 1980 y.dan bolalar uchun 6 yoshdan bepul majburiy boshlangʻich taʼlim joriy etildi. Boshlangʻich maktablar — 7 y.lik; oʻrta maktablar — 5 y.lik, pulli. Davlat maktablari b-n bir qatorda [[x]]ususiy maktablar ham bor. Boshlangʻich va toʻliq oʻrta maktablar negizida hunarte[[x]]nika taʼlimi amalga oshiriladi. Boshlangʻich maktab oʻqituvchilari ped. bilim yurtlarida tayyorlanadi. 1982 y. Gaboroneda B. davlat unta tashkil etilgan (3 mingga yaqin talaba taʼlim oladi). Bundan tashqari B. qishloq [[x]]oʻjalik kolleji (1967), unt huzuridagi Taraqqiyot va madaniy tadqiqotlar milliy in-ti ham bor. Gaboroneda B. kutub[[x]]onasi (1968) va Milliy ar[[x]]iv (1967), milliy muzey va badiiy galereya (1968), Mochudida etnografiya muzeyi (1976) ishlaydi. |
|||
Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. Mamlakat shim.sharkidagi Ramokgveban harobalarining qoldiqlari asosida qilingan ta[[x]]minlarga koʻra, B. aholisi qadimda bal. 4,5 m ga yaqin devorli choʻziq doirasimon tosh uylar qurgan, tomini "baliq suyagi" toifasidagi gʻishtin hoshiya b-n bezagan, yoniga kesik konus shaklida 9 m gacha balandlikdagi minora tiklagan. Mahalliy aholi suv manbalari atrofidagi manzilgo[[x]]larda yashaydi. Qoziq devor b-n oʻralgan qoʻrgʻonda 5—6 kulba muayyan tartibqoidasiz erkin joylashtiriladi. Aksariyati sirtidan tirgaklar b-n mustahkamlangan konus shaklidagi kulbalardan iborat. Toʻqima devorlar loy b-n suvalib, oqlab qoʻyiladi. Odatda kulbaning derazasi boʻlmaydi, poli yer. Ahyonahyonda tosh yoki gʻishtdan qurilgan, derazali va guvala pechli toʻrtburchak uylar uchraydi. Gaboroneda temirbeton konstruksiyalardan jamoat va savdo-sanoat binolari qurilmoqda. Yogʻoch oʻymakorligi rivojlangan. Munchoq, mis sim va temirdan ayollar zebziynat buyumlari yasaladi. Qush va hayvonlar tasvirlangan sopol idishlar uchraydi. Po[[x]]oldan toʻqilgan [[x]]altachalarga rangdor naqshlar solinadi, hayvon terisidan gilamchalar yasaladi. Musiqasi. B. musiqiy madaniyata mamlakatda yashovchi [[x]]alklarning [[x]]ilma [[x]]il musiqiy anʼanalarini oʻz ichiga oladi. Cholgʻu asboblari ham [[x]]ilma[[x]]il. B.da kvadi yoki losib deb ataladigan tor, sekokvane deb ataladigan surnaysimon asbob, segankuru deb ataladigan nay, ditlak deb ataladigan fleyta keng tarqalgan. Jonivorlarning sho[[x]]laridan ham musiqa asbobi sifatida foydalaniladi. B.da qoʻshiq b-n raqsni bir-biridan ajratib boʻlmaydi. Turlituman marosim va rasmrusum qoʻshiqlari albatta raqs b-n birga ijro etiladi. Keyingi vaqtda zamonaviy musiqiy shakllar ham rivojlana boshladi. Musiqa kadrlarini Gaboronedagi unt kolleji tayyorlaydi. B. milliy muzeyida musiqa asboblarining boy majmuasi toʻplangan.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref> |
|||
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri --> |
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri --> |
||
11-Mart 2013, 20:14 dagi koʻrinishi
Botsvana Respublikasi Republic of Botswana
| |
|---|---|
|
Shior: "Pula" "Rain" (Yomgʻir) | |
| Madhiya: Fatshe leno la rona | |
 | |
| Poytaxt | Gaborone |
| Rasmiy til(lar) | Inglizcha |
| Hukumat | Prezidentlik Respublika |
| Yak Kxame | |
| Mustaqillik (Birlashgan Qirolligidan) | |
• Sana |
30-sentabr 1966 |
| Maydon | |
• Butun |
581 730 km2 (47-oʻrin) |
• Suv (%) |
2.6 |
| Aholi | |
• 2012-yilgi roʻyxat |
2 098 018 (144-oʻrin) |
| • Zichlik | 3,4/km2 |
| YIM (XQT) | 2010-yil roʻyxati |
• Butun |
AQSh$26,563 mil. (107-oʻrin) |
• Jon boshiga |
AQSh$14,906 |
| Pul birligi | Pula (BWP) |
| Vaqt mintaqasi | UTC+2 |
• Yoz (DST) |
UTC+2 |
| Qisqartma | BC |
| Telefon prefiksi | 267 |
| Internet domeni | .bw |
|
| |
Botsvana, (Botswana), Botsvana Respublikasi (Republic of Botswana) — Jan. Afrikadagi davlat. Mayd. 600,4 ming km2. Aholisi 1,5 mln. kishi (1997). Poytaxti — Gaborone sh. Maʼmuriy jihatdan 10 viloyatga boʻlinadi.
Davlat tuzumi. B.— respublika. Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdoʻstlik aʼzosi. 1966 y. 30 sent.da qabul qilingan va keyinchalik oʻzgarishlar kiritilgan konstitutsiyaga amal qilinadi. Davlat va hukumat boshligʻi — prezident. Qonun chiqaruvchi oliy hokimiyat organi — Milliy assambleya (parlament). Milliy assambleya spiker va 45 deputatdan iborat. 40 deputatni aholi umumiy saylov yoʻli b-n saylaydi, 4 deputatni respublika prezidenta tayinlaydi, bosh prokuror lavozimiga koʻra parlament aʼzosi hisoblanadi. Ijrochi hokimiyat prezident, vitseprezident va hukumat tomonidan amalga oshiriladi. 15 aʼzodan iborat maslahat organi — qabila boshliqlari palatasi ham bor.
Tabiati. B. Kalahari berk botigʻi va uning atrofidagi platolarni egallagan. Yer yuzi tekislik, sharqi bir oz pastibaland. Oʻrtacha baland joyi — 800—1000 m, gʻarbda 1200 m gacha boradi. Kembriygacha paydo boʻlgan jinslardan tarkib topgan zamin ustida yuqori boʻr va kaynozoy yotqiziqlari yotadi. Kumir, asbest, marganes, misnikel rudalari, olmos, tuz kabi qazilma boyliklari bor. Iqlimi quruq subtropik, shim.da tropik iqlim. Oʻrtacha tra yanv.da 21—27°, iyulda 16". Yiliga 250—600 mm yogʻin yogʻadi. Limpopo daryosi irmoqlari oʻtadigan qizilqoʻngʻir tuproqli yerlarda savanna oʻsimliklari oʻsadi. Arslon, qoplon, chiyaboʻri, sirtlon, zebra, jayran, kaltakesak, ilon kabi xilmaxil jonivorlar bor. Milliy bogʻlari: Imsbok, Chobe, Nskay-Pan.
Aholisn, asosan, bantu tillari guruhiga kiruvchi tsvanalardir (jami aholining 75%). Shim.sharq va choʻl hududlarda bushmenlar yashaydi. Bir necha ming yevropaliklar bor. Aholining 62% xristianlar; 32% anʼanaviy dinlarga eʼtiqod qiladi. Ahrlining 24,1% shaharlarda istiqomat qiladi. Rasmiy tili — ingliz va setsvana yoki tsvana tillari. Yirik shaharlari — Gaborone, Frensistaun, Lobatsi.
Tarixi. B.ning 19-a.gacha boʻlgan tarixi kam oʻrganilgan. Qoyalarda saqlanib qolgan rasmlardan maʼlum boʻlishicha, B.ning tub aholisi bushmenlar (sanlar) koʻchmanchi boʻlib yashaganlar, ovchilik va yovvoyi daraxt mevalarini yigʻish b-n shugʻullanganlar. Taxm. mil. 8-a.da rivojlanishning yuqoriroq pogʻonasidagi bantular bushmenlarni Kalahari choʻli ichkarisiga surib tashlaganlar. B.ning hoz. asosiy aholisi tsvanalar avval hoz. Transvaalda yashagan. Shim.dan bostirib kelgan xalqlar qisuvida ular 17-a. oxiri — 18-a. boshlarida B.ga kelib qolganlar. 19-a. boshlarida ular bir necha mustaqil qabila ittifoqdariga birlashdilar. Jan. zulular b-n boʻlgan urushlar B.ni gʻorat qildi. 1820 y. B.da yevropaliklarning birinchi xristian missiyasi ochildi. Keyinchalik ingliz mustamlakachilari Jan. Afrikani qoʻlga kiritishda B.dan harbiystrategik baza sifatida foydalandilar. Angliya 1885 y. hoz. B.ni Bechuanalend nomi b-n oʻz protektorata deb eʼlon qildi. Aslida u mustamlakaga aylantirilgan edi. B. aholisi mustamlaka zulmiga qarshi uzluksiz kurashib keldi. Bu kurash 20-a.ning 2030-y.larida avj olib ketdi. 2-jahon urushida inglizlarning Yaqin Sharq va Yevropadagi harbiy operatsiyalarida 10 ming tsvana ishtirok etdi. Urushdan keyin Afrikada boshlangan milliy ozodlik harakati protektoratdagi ozodlik harakatiga katta taʼsir qildi. Angliya B.ga oʻzini oʻzi boshqarish huquqini berishga majbur boʻldi. 1966 y. 30 sent.da Bechuanalend Botsvana nomi b-n mustaqil davlat deb eʼlon qilindi. B. Afrika qitasining jan. qismida mustaqillik bayrogʻini koʻtargan birinchi davlat boʻldi. 1966 y. okt.dan BMT aʼzosi. Milliy bayrami — 30 sent.— Mustaqillik eʼlon qilingan kun (1966).
Snyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari. B. demokratik partiyasi, hukmron partiya, 1962 y.da asos solingan; Liberal partiya, 1983 y. tashkil etilgan; B. xalq partiyasi, 1960 y.da asos solingan; B. milliy fronti, 1965 y.da tuzilgan; B. mustaqilligi partiyasi, 1962 y.da asos solingan; B. kongressi partiyasi, 1998 y.da tuzilgan. B. kasaba uyushmalari federatsiyasi, 1976 y.da tashkil etilgan.
Xoʻjaligi. B.— kon sanoati rivojlanayotgan agrar mamlakat. Q. x. iqtisodiyotning negizini tashkil etadi. Unda aholining 75% band. Chorvachilik — xoʻjalikning eng muhim tarmogʻi. Qoramol, echki, qoʻy, ot, eshak va xachir boqiladi. Joʻxori, tariq, makkajoʻxori, bugʻdoy, dukkaklilar va b. ekiladi. Mamlakatdagi yevropalik fermer xoʻjaliklarida yer yongʻoq, tamaki, kartoshka, kungaboqar, sitrus mevalar, paxta ham yetishtiriladi.
Sanoati mamlakat mustaqillikka erishgandan keyin rivojlana boshladi. Mis, nikel, marganes, asbest, olmos (1995 y. 18,5 mln. qirot), koʻmir qazib olish yoʻlga qoʻyildi. Lobatsida mol soʻyish va konserva tayyorlash fkasi bor. Suyak uni, yogʻ, sovun va pivo ishlab chiqaradigan kichik korxonalar mavjud. Bir yilda 929 mln. kVtsoat elektr energiyasi ishlab chiqariladi.
B.da temir yoʻl uz. 900 km, avtomobil yoʻllari uz. 15 ming km ga yaqin (uning 4,5 ming km qattiq qoplamali). Asosiy aeroporti — Gaborone sh.da. B. chetga marganes rudasi, olmos, mis, nikel, chorvachilik mahsulotlari chiqaradi. Chetdan mexanizmlar va asbobuskunalar, don, un, toʻqimachilik mahsulotlari, tayyor kiyimlar, keng isteʼmol mollari, q. x. asboblari, neft mahsulotlari va b. keltiradi.
Mamlakat hududining 17% qoʻriqxona va milliy bogʻlardan iborat. Har yili 300 mingga yaqin turist kelib ketadi. Pul birligi — pula.
Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. B. da chiqadigan asosiy gaz. va jur.lar: "Botsvana gardian" ("Botsvana posboni", ingliz tilidagi haftalik xususiy gaz., 1982 y.dan), "Botsvana deyli nyus" ("Shu kunning yangiliklari", setsvana va ingliz tillaridagi kundalik hukumat gaz., 1964 y.dan), "Riporter" ("Muxbir", ingliz tilidagi haftalik gaz., 1984 y.dan), "Terisano" ("Maslahat", ingliz va setsvana tilida chiqadigan oylik gaz.), "Kutlvano" ("Hamjihatlik", setsvana va ingliz tilida chiqadigan oylik jur.). B. matbuot agentligi (BOPA), hukumat axborot agentligi hisoblanadi; 1981 y.da asos solingan. B. radiosi 1965 y.da tashkil etilgan. B. telekoʻrsatuvi uyushmasi mavjud.
Xalq maorifi va ilmiy muassasalari. 1970-y.larning boshlarida boshlangich maktabda oʻqish haqi 2 baravar qisqartirildi; 1976 y. setsvana yoki tsvana tilini oʻrganish, 1980 y.dan bolalar uchun 6 yoshdan bepul majburiy boshlangʻich taʼlim joriy etildi. Boshlangʻich maktablar — 7 y.lik; oʻrta maktablar — 5 y.lik, pulli. Davlat maktablari b-n bir qatorda xususiy maktablar ham bor. Boshlangʻich va toʻliq oʻrta maktablar negizida hunartexnika taʼlimi amalga oshiriladi. Boshlangʻich maktab oʻqituvchilari ped. bilim yurtlarida tayyorlanadi. 1982 y. Gaboroneda B. davlat unta tashkil etilgan (3 mingga yaqin talaba taʼlim oladi). Bundan tashqari B. qishloq xoʻjalik kolleji (1967), unt huzuridagi Taraqqiyot va madaniy tadqiqotlar milliy in-ti ham bor. Gaboroneda B. kutubxonasi (1968) va Milliy arxiv (1967), milliy muzey va badiiy galereya (1968), Mochudida etnografiya muzeyi (1976) ishlaydi.
Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. Mamlakat shim.sharkidagi Ramokgveban harobalarining qoldiqlari asosida qilingan taxminlarga koʻra, B. aholisi qadimda bal. 4,5 m ga yaqin devorli choʻziq doirasimon tosh uylar qurgan, tomini "baliq suyagi" toifasidagi gʻishtin hoshiya b-n bezagan, yoniga kesik konus shaklida 9 m gacha balandlikdagi minora tiklagan. Mahalliy aholi suv manbalari atrofidagi manzilgoxlarda yashaydi. Qoziq devor b-n oʻralgan qoʻrgʻonda 5—6 kulba muayyan tartibqoidasiz erkin joylashtiriladi. Aksariyati sirtidan tirgaklar b-n mustahkamlangan konus shaklidagi kulbalardan iborat. Toʻqima devorlar loy b-n suvalib, oqlab qoʻyiladi. Odatda kulbaning derazasi boʻlmaydi, poli yer. Ahyonahyonda tosh yoki gʻishtdan qurilgan, derazali va guvala pechli toʻrtburchak uylar uchraydi. Gaboroneda temirbeton konstruksiyalardan jamoat va savdo-sanoat binolari qurilmoqda. Yogʻoch oʻymakorligi rivojlangan. Munchoq, mis sim va temirdan ayollar zebziynat buyumlari yasaladi. Qush va hayvonlar tasvirlangan sopol idishlar uchraydi. Poxoldan toʻqilgan xaltachalarga rangdor naqshlar solinadi, hayvon terisidan gilamchalar yasaladi. Musiqasi. B. musiqiy madaniyata mamlakatda yashovchi xalklarning xilma xil musiqiy anʼanalarini oʻz ichiga oladi. Cholgʻu asboblari ham xilmaxil. B.da kvadi yoki losib deb ataladigan tor, sekokvane deb ataladigan surnaysimon asbob, segankuru deb ataladigan nay, ditlak deb ataladigan fleyta keng tarqalgan. Jonivorlarning shoxlaridan ham musiqa asbobi sifatida foydalaniladi. B.da qoʻshiq b-n raqsni bir-biridan ajratib boʻlmaydi. Turlituman marosim va rasmrusum qoʻshiqlari albatta raqs b-n birga ijro etiladi. Keyingi vaqtda zamonaviy musiqiy shakllar ham rivojlana boshladi. Musiqa kadrlarini Gaboronedagi unt kolleji tayyorlaydi. B. milliy muzeyida musiqa asboblarining boy majmuasi toʻplangan.[1]
Botswana (Botswana Respublikasi) poytaxti - Gaborone shahri. BMT a'zosi
 | Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak. |