Markos diktaturasi davridagi jurnalistika

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Filippindagi Markos diktaturasi davridagi jurnalistika — 1972-yilda harbiy holat eʼlon qilinganidan keyin 1986-yil fevralidagi Xalq hokimiyati inqilobigacha boʻlgan 14 yillik davr — siyosiy muxolifatni bostirish hamda uning maʼmuriyati tanqidini oldini olish uchun Filippin diktatori Ferdinand Markos tomonidan qattiq cheklangan edi[1][2][3].

Avvalari Osiyoda matbuot erkinligining eng koʻzga koʻringan timsoli hisoblangan[3]. Filippinning turli OAV 1972-yil 23-sentyabr kuni erta tongda Markos kuchlari harbiy holatni joriy qila boshlaganlarida, birdaniga yopildi[4]. 7 ta telekanal, 16 ta milliy kundalik gazeta, 11 ta haftalik jurnal, 66 ta jamoat gazetasi va 292 ta radiostansiya, shuningdek, elektr energiyasi, telefon va havo sayohati kabi kommunal xizmatlar bilan shugʻullanadigan kompaniyalar kabi kommunal xizmatlar[5]. Eng koʻzga koʻringan televideniye va gazeta muxbirlari, noshirlar, sharhlovchilar va OAV egalari harbiy holatning dastlabki soatlarida qamoqqa olingan 400 kishi orasida boʻlgan, shundan keyingi kunlarda koʻproq Markosning toʻriga tushib qolishgan[6].

Roberto Benedikto kabi Markosning yaqinlariga tegishli gazetalar deklaratsiyadan soʻng darhol nashr etishga ruxsat berilgan. Markosning yaqin hamkorlari tomonidan bosib olingan media kompaniyalari dominant OAVga aylanib, oxir-oqibat „doʻstlik matbuoti“ deb nomlashgan.

Hibsdan qochishga muvaffaq boʻlgan jurnalistlar yashirincha yoʻl oldi. Balita ng Malayang Pilipinas va Taliba ng Bayan kabi muqobil gazetalar bilan chiqdi. Bularni baʼzan „yer osti matbuoti“ deb ham atashgan[7][8]. Keyingi yillarda xalqaro hamjamiyat hamda katolik cherkovining bosimi Markosni oʻz maʼmuriyatini tanqid qilgan baʼzi gazetalarni nashr etishga ruxsat berishga majbur qildi, garchi Markos ularni „xuddi shunday“ yopishi mumkinligiga ishonch hosil qilgan boʻlsa-da[9]. Bu nashrlar „muqobil matbuot“ deb atalardi yoki ular gʻazablangani uchun Markos osonlikcha „chivinli matbuot“ deb atadi[10][11].

Bu davrda Filippin jurnalistikasi tarixidagi asosiy burilish nuqtalari quyidagilardan iborat edi[9]: 1977-yilda WE Forum hamda 1981-yilda Ang Pahayagang Malaya tashkil etilishi; Chiko daryosi toʻgʻonini qurish loyihasiga mahalliy muxolifat yetakchisi Macli-ing Dulagning oʻldirilishi haqidagi muhim voqea[12]; 1982-yil Ferdinand Markosning soxta harbiy medallarining fosh etilishi, bu WE forumining yopilishiga va uning taniqli sharhlovchilarining qamoqqa olinishiga olib keldi[9] va 1984-yilda Davao shahrida yetakchi Mindanao jurnalisti Aleks Orkulloning oʻldirilishi[13].

2 ta radiostansiya — Radyo Veritas 846 va DZRJ-AM „Radyo Bandido“ nomi bilan niqoblangan — Manila arxiyepiskopi Xayme Kardinal Sinning filippinliklarga EDSA trassasiga borish va oldini olish haqidagi iltimosini efirga uzatib, Ferdinand Markosning hokimiyatdan chetlatilishida hal qiluvchi rol oʻynadi. Markos muvaffaqiyatsiz toʻntarish tashabbusi rahbarlarini oʻldirishdan shu bilan birga bundan keyin mahalliy va xalqaro auditoriyani koʻp oʻtmay sodir boʻlgan Xalq hokimiyat inqilobi voqealari haqida xabardor qilishdan iborat edi[14].

OAV nazorati va senzura uchun asoslar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Harbiy holat eʼlon qilinishidan oldin Filippinda OAV hukumat nazoratchisi shu bilan birga fuqarolar uchun maʼlumot manbayi boʻlib ishlagan. Markos amaldagi demokratiyaning asosiy xususiyati hisoblangan erkin matbuotni boʻgʻish uchun katta kuch sarfladi[15]. U OAVni yopdi. Oʻz yaqinlari orqali boshqaradigan bosma va radioeshittirish vositalarini oʻrnatdi. Shunday alpozda, u odamlarning foydalanishi mumkin boʻlgan maʼlumotlarni nazorat qilish orqali jamoatchilik tanqidi shu qatorda qarshiliklarini oʻchirdi. Bu unga haqiqat boʻlgan narsa haqida oxirgi soʻzni aytishga imkon berdi[16].

Matbuotni nazorat qilish orqali diktatura salbiy xabarlarni bostirishga shu qatorda taraqqiyot haqida boʻrttirilgan tasavvurni yaratishga muvaffaq boʻldi[17].

Ommaviy axborot vositalarini toʻxtatish va egallab olish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Markos 21-sentabr kuni 1081-sonli Prezident deklaratsiyasini imzolaganini hamda Filippinni harbiy holatga kiritganini daʼvo qilsa-da, bu eʼlon faqat 23-sentabr oqshomida ommaga eʼlon qilingan, 22-sentabr yarim tundan sal avval hibsga olishlar toʻlqini boshlangan.

№ 1 va № 1-A koʻrsatma xatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

22-sentabrda, harbiy holat eʼlon qilinishidan bir kun oldin imzolangan bitrinchi sonli koʻrsatma maktubi orqali Markos harbiylarga xususiy media kompaniyalari aktivlarini tortib olishni buyurdi. Maktub Markosning milliy favqulodda holat deb atagan, „siyosiy va davlat hokimiyatini egallash uchun jinoiy fitna“ mavjudligini hisobga olgan holda yozilgan. Barcha xususiy gazetalar, jurnallar, televideniye, radio va boshqa OAVdan hukumatga putur yetkazish maqsadida foydalanishga yoʻl qoʻymaslik uchun olib qoʻyilishi hamda nazorat qilinishi buyurildi. Maktub matbuot kotibi Fransisko Tatad va Milliy mudofaa vaziri Xuan Ponse Enrilega yoʻllangan[18].

28-sentabr kuni Markos № 1-A koʻrsatma xatini chiqardi, unda qurolli kuchlarga ABS-CBN Broadcasting Corporation hamda Associated Broadcasting Corporation, Filippindagi 2 ta eng yirik teleradiokompaniyaga tegishli obyektlarni egallab olish shu bilan birga sekvestr qilishni buyurdi[19]. Har ikki korporatsiyaning bosh amaldorlari, maktubga koʻra, hukumatni agʻdaradigan faoliyat bilan faol shugʻullangan. Markos, ikkalasini ham hukumatni agʻdarish va Filippin Kommunistik partiyasini targʻib qilish maqsadida ataylab egri, boʻrttirilgan va yolgʻon maʼlumotlarning tarqalishiga yoʻl qoʻyganlikda aybladi. Bu ikki korporatsiyaga tegishli boʻlgan va boshqariladigan barcha obyektlarni, shu jumladan, Davao, Sebu, Laoag hamda Dagupan shaharlaridagi tele va radio shoʻba korxonalarini oʻz ichiga olgan[20]. Keyinchalik ABS-CBN obyektlari Markos kroni Roberto Benediktoning Kanlaon radioeshittirish tizimiga (yoki KBS, hozir Radio Filippin tarmogʻi sifatida ishlaydi) va keyinchalik hukumatga qarashli Maharlika Broadcasting System (hozirda Xalq televideniesi tarmogʻi sifatida ishlaydi) ga oʻtkazildi[21].

OAV xodimlarining hibsga olinishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

23-sentabr kuni tongda Markosning „Hibsning ustuvorligi ro‘yxati“dagi 400 kishidan 100 nafari hibsxonalarda edi. Shu jumladan, Manila Times noshiri Chino Roces, Daily Mirror gazetasi muharrirlari Amando Doronila, Filippin grafikasidan Luis Maurisio, Teodsin Loorok, Filippin erkin matbuotidan Sr. va Toliba xalq tilidan Rolando Fadul, shuningdek, Filippin Herald gazetasining jurnalistlari Robert Ordonez, Manila Times gazetasidan Rosalinda Galang, Manila Chronicleʼdan Ernesto Granada va Manila Times’dan Maximo Soliven va „Kechki yangiliklar“dan Luis Beltran va Ruben Cusipag hibsga olingan[22]. Cherkov nashrlari ham faoliyat yuritishga ruxsat etilmaydi. Yopiq nashrlar orasida Filippinning asosiy diniy boshliqlari assotsiatsiyasi tomonidan nashr etilgan „Zamonlarning belgilari“ va iyezuitlar tomonidan nashr etilgan "The Communicator" ham bor edi. Filippinning Bukidnon va Davao shaharlarida katolik cherkovi va Birlashgan Masih cherkovi tomonidan boshqariladigan bir qancha radiostansiyalar ham yopildi[19].

"Filippin Free Press" muharriri Napoleon Rama hamda ABS-CBN teleradiokompaniyasi Xose Mari Velez ham tasodifan 1971-yilgi Konstitutsiyaviy konventsiya delegati boʻlgan ham ular ham Hibsga olingan 11 nafar ochiq konventsiya delegati orasida edi. (Boshqalar orasida Xerson Alvares, Alexandro Lichuako, Volter Garsiya va kichik Teofisto Guingona bor edi.)

"Daily Express" oʻzining yakshanba kungi sonida harbiy holat eʼlon qilinganini eʼlon qilib, oʻz oʻquvchilarini biznes va hayot „normal tarzda davom etishiga“ ishontirmoqda. Harbiy holatning soʻnggi yillarida hukumatga tegishli yoki nazorat qilinadigan ommaviy axborot vositalariga, jumladan Daily Expressga qarshi norozilik namoyishlari kuchaygan[23].

1972-yilning 23-sentyabr kuni ertalab harbiy holat kuchlari OAVni toʻsib qoʻyishni muvaffaqiyatli amalga oshirdi. Faqat hukumatga tegishli boʻlgan yoki nazorat qilinadigan savdo nuqtalari ishlashiga ruxsat berildi. Kunning ikkinchi yarmida Benediktoga tegishli KBS-9 telekanali Hanna-Barberaning „Qo‘rqinchli poygalar“ multfilm seriyasining epizodlarini o‘ynatib efirga qaytdi. U soat 15:00 da, matbuot kotibi Fransisko Tatad „No declaration“ni o‘qish uchun efirga chiqqanida uzilib qoldi. 1081-yil, bu orqali Markos harbiy holat eʼlon qildi[24]. Ferdinand Markosning oʻzi eʼlonni rasmiylashtirish uchun kechqurun 19:17 da efirga chiqdi. Ertasi kuni ertalab, 24-sentyabr kuni Benedictoʻs Daily Express gazetasining sarlavhasi „FM harbiy holat eʼlon qildi“ — harbiy vaziyatdan keyin darhol chiqadigan yagona milliy gazeta deb eʼlon qildi[25]. (OAVning blokirovkasi haqida xabar olmagan Mindanao Tribune 23-sentyabr kuni kechqurun nashrni chiqarishga muvaffaq boʻldi[26])

Deklaratsiya 7 ta telekanal, 16 ta milliy kundalik gazeta, 11 ta haftalik jurnal, 66 ta jamoat gazetasi va 292 ta radiostansiyani, shuningdek, Meralco, PLDT va oʻsha paytda mavjud boʻlgan Filippin havo yoʻllari kabi kommunal xizmatlarni ham yopib qoʻydi[5].

Ferdinand Markos davrida senzura[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oxir-oqibat baʼzi matbuotga oʻz eshiklarini ochishga ruxsat berilgan boʻlsa-da, yangiliklar qattiq tartibga solindi hamda senzura ham qilindi. Barcha nashrlar, shu jumladan chet el nashrlarining nashrlari jamoatchilik axboroti departamenti tomonidan tasdiqlanishi kerak edi. Departamentning 1-sonli buyrugʻi barcha axborot vositalaridan faqat ijobiy milliy ahamiyatga ega boʻlgan yangiliklarni xabar qilish orqali harbiy holatni boshqarishda yordam berishni talab qildi. Prezidentning 191-son Farmoniga ko‘ra, barcha axborot agentliklari har qanday kontentni chop etish yoki efirga uzatishdan oldin OAV Maslahat Kengashidan (MAK) ruxsat olishlari shart[27][19]. Jamiyat yangiliklari, tahririy sharhlar va Filippin hukumati uchun tanqidiy kontent taqiqlanganlar qatoriga kirdi[28]. Hukumat xususiy OAV ustidan nazoratni qoʻlga oldi. Harbiy holatga qadar mavjud boʻlgan nashrlar orasida faqat Daily Express va Bulletin Today (hozirda Manila Bulletin sifatida faoliyat yuritadi) oʻz faoliyatini davom ettirishga ruxsat berilgan[29]. Qoidalar odatda hukumatga qarama-qarshi boʻlgan matbuot aʼzolari oʻrtasida senzurani kuchaytirdi.

Xorijiy matbuotning axborotga kirishi ham qattiq tartibga solingan. Rejimni tanqid qilgan xorijlik jurnalistlar tez-tez chiqarib yuborilgan yoki boʻlmasam vizalari rad etilgan. Markos Associated Press muxbiri Arnold Zaytlinni Sulu shtatining Jolo shahrida hukumat kuchlari hamda filippinlik musulmon separatistlari o‘rtasidagi janglarni yoritishda „yomon niyatli va yolg‘on xabar berishda“ aybdor qildi. Zeytlin 1976-yilda Filippindan chiqarib yuborilgan[30]. Bir yil oʻtgach, hukumat The Washington Post va Far Eastern Economic Review gazetalari muxbiri Bernard Videmanning viza arizasini rad etdi. Wideman Markosning Philippine Airlines va Filippin Cellophane Film Corporation kabi xususiy kompaniyalarni tortib olishini yoritgan[31][32]. Widemanning haydab chiqarilishi oxir-oqibat Immigratsiya komissiyasi tomonidan bekor qilindi[33].

Hukumat matbuot, radio va televideniyedan tashqari boshqa turdagi OAVni ham senzura qildi. Primitivo Mijaresning „Ferdinand va Imelda Markosning nikoh diktaturasi“ va „Karmen Navarro Pedrosaning“ Imelda Markosning aytilmagan hikoyasi" kabi kitoblar taqiqlangan. Film Harakatlanuvchi rasmlar uchun senzura kengashi (BCMP) orqali senzura qilingan. 1972-yil 29-sentyabrda chiqarilgan 13-sonli koʻrsatma xatida qoʻporuvchilik shu bilan birga isyonga chorlovchi, jinoyatchilarni ulugʻlash, taqiqlangan giyohvand moddalarni isteʼmol qilishni koʻrsatish va xalqning hukumatga boʻlgan ishonchini susaytiruvchi filmlar suratga olish taqiqlangan. Shuningdek, u BCMP hukmiga koʻra, 1081-sonli eʼlon ruhiga mos kelmaydigan har qanday filmni taqiqlashga harakat qildi[34].

Ommaviy axborot vositalari va kommunikatsiyalar bilan bogʻliq masalalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Quyida OAVning davr manzarasini shakllantirgan Prezident Farmonlari, Yoʻriqnomalari va boshqa rasmiy eʼlonlar roʻyxati imzolangan yoki chiqarilgan yilga koʻra keltirilgan.

1972-yil[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • 22-sentyabrda imzolangan 1-sonli koʻrsatma xati — Harbiy holat davrida barcha xususiy ommaviy axborot vositalarini oʻz tasarrufiga olish va nazorat qilish toʻgʻrisida buyruq berildi[35].
  • 22-sentyabrda imzolangan 1-sonli vakolat xati — Radio Filippin tarmogʻi, Kanlaon radioeshittirish tarmogʻi, Filippin ovozi, Filippin radioeshittirish tizimi va Daily Expressning ishlashiga ruxsat berilgan[36].
  • Boʻlimning 25-sentabrdagi 1-son buyrugʻi — Jamoatchilikni axborotlashtirish boshqarmasi (DPI) tomonidan chiqarilgan. „Ijobiy milliy ahamiyatga ega boʻlgan xabarlar“ga urgʻu berib, nashr etilishidan oldin barcha materiallar DPI bilan rasmiylashtirilishini talab qilib, axborot vositalari tomonidan amal qilishi kerak boʻlgan koʻrsatmalar va siyosatlarni taqdim etdi. Bunga barcha xorijiy joʻnatmalar yoki kabellar kiradi[37].
  • 26-sentabrda imzolangan 10-sonli ko‘rsatma xati — Mamlakat pochtasi bosh direktoriga hukumatga qarshi tashviqot uchun foydalanmaslik uchun pochtadan foydalanishni samarali nazorat qilish choralarini ko‘rishni buyurdi[38].
  • 28-sentabrda imzolangan № 1-A koʻrsatma xati — Milliy Mudofaa Departamentiga ABS-CBN radioeshittirish korporatsiyasi va Associated Broadcasting Corporation teleradiokompaniyalarini sekvestr qilishni buyurdi[39].
  • 29-sentabrda imzolangan 13-sonli koʻrsatma xati — BCMP mamlakatning istalgan teatrida ommaviy koʻrgazmasi taqiqlangan filmlarni aniqlashda foydalanishi kerak boʻlgan malakalar roʻyxatini taqdim etdi. Qoidabuzarlik oqibatlari orasida har qanday teatrning yopilishi va ishtirok etgan har qanday shaxsning hibsga olinishi va jinoiy javobgarlikka tortilishi kiradi[40].
  • 29-sentabrda imzolangan № 13-A koʻrsatma xati — Barcha radiodilerlar va ishlab chiqaruvchilardan har oyda oʻz mahsulotlarini sotib olgan shaxslar, kompaniyalar va tashkilotlarning ismlarini oʻz ichiga olgan sotish boʻyicha hisobotlarni taqdim etishlari shart[41].
  • 1-noyabrda imzolangan 12-sonli ijro xati — Ommaviy axborot vositalari uchun standartlar byurosini yaratishga ruxsat berilgan[42].

1973-yil[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Prezidentning 11-maydagi 191-son qarori bilan imzolangan — Ommaviy axborot vositalarining faoliyat ko‘rsatishiga doir barcha murojaatlarni ko‘rib chiqadigan Media-maslahat kengashi (MAK) tuzildi, shunday qilib, hech bir sub’ekt faoliyat yuritish huquqi to‘g‘risidagi guvohnoma shaklini olmasdan turib, efirga uzata olmaydi yoki nashr eta olmaydi. MAC. Barcha sertifikatlar haqiqiy va samarali boʻlishidan oldin Markos tomonidan tasdiqlanishi kerak edi va har olti oyda yangilanishi kerak edi[43].

1974-yil[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Prezidentning 9-noyabrda imzolangan 576-son qarori — MAK tugatildi hamda bosma OAV va radioeshittirish vositalari faoliyatini tartibga soluvchi kengashlar tuzishga ruxsat berildi. Ikkala kengash ham oʻz vakolatlari doirasidagi barcha ommaviy axborot vositalari faoliyati uchun siyosat, koʻrsatmalar, qoidalar va qoidalarni ishlab chiqish va amalga oshirish huquqiga ega edi. 1972-yil sentabr oyida harbiy holat eʼlon qilingan holda yopilgan yoki sekvestr qilingan birorta ham ommaviy axborot vositalari guruhi yoki subʼyektlariga roʻyxatdan oʻtganlik toʻgʻrisidagi guvohnoma berilmaydi[42]. MACning bekor qilinishi rejim erkinliklarini, shu jumladan chet ellik jurnalistlar erkinliklarini cheklab qoʻyayotgani haqidagi xorijiy tanqidlarni tinchlantirish harakati sifatida koʻrildi[44].

1980-yil[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Prezidentning 12-sentabrda imzolangan 1737-son Farmoni — Prezident yoki Bosh vazir zarur deb hisoblaganda va boshqa narsalar qatorida buzg‘unchi nashrlarni yopishga buyruq berishi hamda xuddi shu xususiyatdagi ko‘ngilochar yoki ko‘rgazma turlarini taqiqlash yoki tartibga solishga alohida eʼtibor qaratildi[45].

1981-yil[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Prezidentning 16-yanvarda imzolangan 1834-son Farmoni — Qo‘zg‘olon, fitna va ular bilan bog‘liq jinoyatlar uchun jazo kuchaytirildi. Qoʻzgʻolon yoki qoʻzgʻolonga chaqiruvchi sifatida talqin qilingan nutqlar, eʼlonlar, yozuvlar, gerblar, bannerlar va boshqa materiallar abadiy oʻlimga qadar cheklov bilan jazolandi[46].

Qarindosh matbuot[tahrir | manbasini tahrirlash]

Harbiy holat eʼlon qilinganda, askarlar Manila metrosidagi yirik gazeta va sim agentliklarining ofislarini qulflab, eshiklariga 1081-sonli deklaratsiya nusxalarini osib qoʻyishdi. Jurnalistlar qo‘poruvchilik va boshqa jinoyatlarda ayblanib hibsga olingan[47]. Yaqinlar yoki Ferdinand Markosga tegishli yoki egalik qilgan ommaviy axborot vositalari keyinchalik Filippin Daily Express, Bulletin Today, Times Journal va Kanlaon Broadcasting System kabi faoliyat yuritishga ruxsat berildi. Bular admin press yoki crony press deb nomlana boshladi[47]. Buni milliy rassom Nik Xoakin[48].

Chivin pressi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yer osti matbuoti[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mustabid tuzumning dastlabki oylarida ommaviy hibsga olishlardan qochishga erishgan jurnalistlar baʼzan „mahfiy matbuot“ deb ataladigan yashirin nashrlarni tashkil etishdi[7][8]. Bu yer osti nashrlariga Balita ng Malayang Pilipinas (Satur Ocampo va Karolina „Bobbi“ Malay tomonidan chiqarilgan) va „Taliba ng Bayan“ gazetalari kiradi[7][8]. Rassomlar va jurnalistlar sanʼat va madaniyatga bagʻishlangan „Ulos“ nomli jurnalni ham nashr etishdi[7].

Nashrlar baʼzan mimeograf mashinalari yordamida vaqtinchalik ofislarda koʻpaytirildi[49].

Muqobil matbuot nashrlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Keyingi yillarda xalqaro hamjamiyat hamda katolik cherkovining bosimi Markosni oʻz maʼmuriyatini tanqid qilgan baʼzi gazetalarni nashr etishga ruxsat berishga majbur qildi, garchi Markos ularni „xuddi shunday“ yopishi mumkinligiga ishonch hosil qilgan boʻlsa-da[9]. Bu nashrlar „muqobil matbuot“ deya atalardi yoki ular gʻazablangani uchun Markos osonlikcha „chivinli matbuot“ deb atadi[10].

Chivin matbuotining bir qismini tashkil etuvchi ushbu nashrlar orasida Joe Burgosning WE Forum hamda Pahayagang Malaya; Veritas, Feliks Bautista va Melinda de Jesus tomonidan tahrirlangan Raul va Letisiya Loksinning biznes kuni (hozirgi biznes olami); Eugenia Apostol va Leticia Magsanoc 's Inquirer va janob va xonim jurnali kabi.[29]

Xerox jurnalistikasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Samizdat yoki xerox jurnalistika fenomeni ham kengayib bordi. Bu odatda hukumat senzurasi tomonidan tekshirilmagan xorijdagi nashrlardan olingan yangiliklar qirralarini tarqatish bilan bogʻliq. Ular koʻpincha xorijiy yangiliklari uchun ishlaydigan filippinlik jurnalistlar orqali koʻpaygan[29].

Macli-ing Dulag qotilligi qamrovi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Markosning Chico daryosi toʻgʻoni loyihasiga qarshi norozilik koʻrsatishda Kordilyeraning tub aholisiga rahbarlik qilgan Kalinga rahbari Makli-ing Dulagning oʻldirilishi deklaratsiya paytida matbuot bostirilishidan beri birinchi marta harbiy holat tarixida burilish nuqtasi boʻldi. 1972-yilda harbiy holat qonuni qabul qilingandan keyin, Filippinning asosiy matbuoti harbiy holat ostida tinch aholini harbiy hibsga olish masalasiga qarshi chiqishda chivin matbuotiga qoʻshildi[12].

Jakobo Amatong va Aleks Orkulloning qotilligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1984-yilning 19-oktabrida Davao shahrida taniqli mindanaolik jurnalist Aleks Orkulloning o‘limi natijasida yuzaga kelgan ommaviy norozilik Mindanaodagi Markos diktaturasiga qarshi kurashning muhim yig‘indisi bo‘lib, bir yil avval Luzonda Ninoy Akinoning o‘ldirilishi bilan aks-sado berdi[13]. Zamboanga yarim orolida 1984-yilning 24-sentyabrida Mindanao Observer nashriyotchisi Jakobo Amatongning oʻldirilishi ham xuddi shunday taʼsir koʻrsatdi[50].

Xalq hokimiyat inqilobida radiostantsiyalarning roli[tahrir | manbasini tahrirlash]

Radio Veritas 846[tahrir | manbasini tahrirlash]

Muxolifat kuchlari 1986-yilgi prezidentlik saylovlarida ommaviy aldab koʻchaga chiqishga tayyor boʻlganida, katolik cherkovi tomonidan boshqariladigan Radyo Veritas 846 radiostansiyasi Manila arxiyepiskopi Xayme Kardinal Sinning filippinliklarga EDSA trassasiga borib, Markosni oʻldirishiga yoʻl qoʻymaslik uchun chaqiruvini efirga uzatdi. Muvaffaqiyatsiz davlat toʻntarishiga urinish rahbarlari — bu xalq hokimiyat inqilobiga sabab boʻlgan murojaat[51]. Radyo Veritas mahalliy hamda xalqaro auditoriyani inqilob bilan bogʻliq voqealardan voqif qilib turdi, ammo 1986-yilning 23 va 24-fevral kunlarida Markosning askarlari tomonidan hujumga uchragan, bu esa uning yopilishiga shu qatorda baʼzi ishchilarining jarohatlanishiga olib kelgan[51].

Radio Bandido[tahrir | manbasini tahrirlash]

Radyo Veritas Markosning askarlari tomonidan yopilgandan keyin, Iesuit ruhoniysi Fr boshchiligidagi kichik guruh Jeyms Reuter, SJ hamda aktrisa Jun Keytli DZRJ-AM uzatuvchisini oʻz qoʻliga oldi. Ularning joylashuvini yashirish maqsadida uning chastotalarini oʻzgartirdi va „Radio Bandido“ (Bandit Radio) sifatida inqilob voqealari haqida xabar berishda davom etdi. Oxir-oqibat buni eʼlon qildi. Markos Malacañang saroyidagi hokimiyat kursisidan qochib, oʻzining 21 yillik hokimiyatini, shu jumladan, diktator sifatidagi 14 yillik faoliyatini tugatdi[14].

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Bantayog ng mga Bayani
  • Markos diktaturasiga qarshi norozilik sanʼati
  • Markos diktaturasiga mahalliy xalqning qarshilik koʻrsatishi
  • Markos diktaturasiga qarshi diniy sektorning qarshiligi

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ CuUnjieng, Nicole (2009-04-01). "FERDINAND MARCOS: APOTHEOSIS OF THE PHILIPPINE HISTORICAL POLITICAL TRADITION". Undergraduate Humanities Forum 2008-09: Change. https://repository.upenn.edu/uhf_2009/14. 
  2. ↑ „Back to the Past: A timeline of press freedom“. CMFR (2007-yil 1-sentyabr). Qaraldi: 2018-yil 2-mart.
  3. ↑ 3,0 3,1 Rosenberg, David A. (1974). "Civil Liberties and the Mass Media under Martial Law in the Philippines". Pacific Affairs 47 (4): 472–484. doi:10.2307/2755948. ISSN 0030-851X. https://www.jstor.org/stable/2755948. 
  4. ↑ „Declaration of Martial Law“. Official Gazette of the Republic of the Philippines. 2017-yil 8-iyulda asl nusxadan arxivlangan.
  5. ↑ 5,0 5,1 „Infographic: The day Marcos declared Martial Law“. Official Gazette of the Republic of the Philippines. 2017-yil 11-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 26-oktyabr.
  6. ↑ Daroy, Petronilo Bn. „On the Eve of Dictatorship and Revolution“,. Dictatorship and Revolution: Roots of People's Power Javate-de Dios: . Metro Manila: Conspectus Foundation, 1988 — 1–25 bet. 
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Verzola. „Lessons from the underground press of the martial law era“ (en). Kodao Productions (2021-yil 20-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 15-avgust.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Olea. „Underground press during martial law: Piercing the veil of darkness imposed by the dictatorship“ (en-US). Bulatlat (2012-yil 28-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 15-avgust.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Fernandez. „Heroes of Press Freedom: Jose Burgos Jr. - A Timeless Hero“. Center for Media Freedom and Responsibility (2007-yil 26-yanvar). Qaraldi: 2019-yil 28-yanvar.
  10. ↑ 10,0 10,1 Tordesillas, Ellen. „The Potent Bite of the Mosquito Press“. ABS CBN News and Public Affairs (2015-yil 3-mart). Qaraldi: 2022-yil 11-aprel.
  11. ↑ Filipino American Transnational Activism: Diasporic Politics among the Second Generation, 9 December 2019. ISBN 9789004414556. 
  12. ↑ 12,0 12,1 The Philippine Press Under Siege II Aureus: , 1985. 
  13. ↑ 13,0 13,1 Miclat, Gus „Our lives were never the same again“,. Turning rage into courage : Mindanao under martial law Arguillas: . MindaNews Publications, Mindanao News and Information Cooperative Center, 2002. OCLC 644320116. 
  14. ↑ 14,0 14,1 Mercado, Gabe; Cabral, Alyana. „A rebel radio station that defied Marcos' martial law“. CNN Philippines. 2017-yil 31-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 11-aprel.https://www.cnnphilippines.com/life/culture/politics/2017/05/31/radyo-bandido-edsa.html (Wayback Machine saytida 2022-04-11 sanasida arxivlangan)
  15. ↑ Elemia. „Fast facts: How Marcos silenced, controlled the media during Martial Law“ (en-US). Rappler (2020-yil 19-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 6-oktyabr.
  16. ↑ „Breaking the News: Silencing the Media Under Martial Law“ (en). Martial Law Museum. Qaraldi: 2022-yil 5-oktyabr.
  17. ↑ Lapeña. „Balikwas: Literature and the media under Martial Law“ (en). GMA News Online (2012-yil 20-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 9-oktyabr.
  18. ↑ „Letter of Instruction No. 1, s. 1972“. Official Gazette (1972-yil 22-sentyabr). 2022-yil 28-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 24-noyabr.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Juan, E. San (May 1978). "Marcos and the Media" (en). Index on Censorship 7 (3): 39–47. doi:10.1080/03064227808532787. ISSN 0306-4220. http://journals.sagepub.com/doi/10.1080/03064227808532787. 
  20. ↑ „Letter of Instruction No. 1-A, s. 1972“. Official Gazette. 2022-yil 29-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 24-noyabr.
  21. ↑ „The Marcos Regime and the Making of a Subservient Philippine Press: Part I“. Human Rights Violations Victims' Memorial Commission.
  22. ↑ „Martial Law“. GMA News Online. 2009-yil 17-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 7-iyun.
  23. ↑ „The Marcos Regime and the Making of a Subservient Philippine Press: Part II“. Human Rights Violations Victims' Memorial Commission.
  24. ↑ Chanco, Boo. „Blame the messenger“. The Philippine Star (2017-yil 3-aprel). Qaraldi: 2018-yil 9-sentyabr.
  25. ↑ Francisco, Katerina. „Martial Law, the dark chapter in Philippine history“. Rappler (2016-yil 22-sentyabr). 2016-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 29-iyun.
  26. ↑ Morada Santiago, Irene „The last free paper“,. Turning rage into courage : Mindanao under martial law Arguillas: . Davao City: MindaNews Publications, Mindanao News and Information Cooperative Center, 2002 — 58 bet. OCLC 644320116. 2022-yil 11-aprelda qaraldi. 
  27. ↑ „P.D. No. 191“. lawphil.net. Qaraldi: 2022-yil 15-aprel.
  28. ↑ „Manila Imposes Strict Censorship on News Media (Published 1972)“. The New York Times (1972-yil 29-sentyabr). Qaraldi: 2020-yil 7-noyabr.
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 Tuazon, Ramon. „The Print Media: A Tradition of Freedom“. National Commission for Culture and the Arts. 2019-yil 10-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 7-noyabr.
  30. ↑ „MANILA ACCUSES A.U.S. NEVISMAY“ (en-US). The New York Times (1974-yil 1-mart). Qaraldi: 2022-yil 15-aprel.
  31. ↑ Mathews, Jay; Manila, Washington Post Foreign Service; Washington Post special correspondent Bernard Wideman contributed to this story from. „Marcos Orders Seizure of Wealthy Friends Companies“ (en-US). Washington Post (1978-yil 18-yanvar). Qaraldi: 2022-yil 15-aprel.
  32. ↑ Mathews, Jay; Wideman, Bernard. „Marcos Seizes Airline That Billed Wife“ (en-US). Washington Post (1978-yil 23-aprel). Qaraldi: 2022-yil 15-aprel.
  33. ↑ „Philippine Immigration Chief Bars Expulsion of American Reporter“ (en-US). The New York Times (1977-yil 22-iyun). Qaraldi: 2022-yil 15-aprel.
  34. ↑ „Letter of Instruction No. 13, s. 1972 | GOVPH“ (en-US). Official Gazette of the Republic of the Philippines. 2022-yil 18-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 18-mart.
  35. ↑ „Letter of Instruction No. 1, s. 1972“. Official Gazette. 2022-yil 28-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 17-aprel.
  36. ↑ San Juan, E. Jr. (May 1, 1978). "Marcos and the media". Index on Censorship 7 (3): 39–47. doi:10.1080/03064227808532787. https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1080/03064227808532787. 
  37. ↑ San Juan, E. Jr. (May 1, 1978). "Marcos and the media". Index on Censorship 7 (3): 40. doi:10.1080/03064227808532787. https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1080/03064227808532787. 
  38. ↑ „Letter of Instruction No. 10, s. 1972“. Official Gazette. 2022-yil 24-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 17-aprel.
  39. ↑ „Letter of Instruction No. 1-A“. Official Gazette. 2022-yil 29-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 17-aprel.
  40. ↑ „Letter of Instruction No. 13, s. 1972“. Official Gazette. 2022-yil 18-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 17-aprel.
  41. ↑ „Letter of Instruction No. 13-A, s. 1972“. Official Gazette. Qaraldi: 2022-yil 17-aprel. [sayt ishlamaydi]
  42. ↑ 42,0 42,1 „Presidential Decree No. 576, s. 1974“. Official Gazette. 2022-yil 18-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 17-aprel.
  43. ↑ „Presidential Decree No. 191, s. 1973“. Official Gazette. 2021-yil 29-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 17-aprel.
  44. ↑ San Juan, E. Jr. (1978). "Marcos and the media". Index on Censorship 7 (3): 43. doi:10.1080/03064227808532787. https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1080/03064227808532787. 
  45. ↑ „Presidential Decree No. 1737, s. 1980“. Official Gazette. 2018-yil 11-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 17-aprel.
  46. ↑ „Presidential Decree No. 1834, s. 1981“. Official Gazette. 2022-yil 2-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 17-aprel.
  47. ↑ 47,0 47,1 Pinlac. „Marcos and the Press“ (en). Center for Media Freedom and Responsibility (2007-yil 1-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 26-oktyabr.
  48. ↑ Joaquin. „Nick Joaquin: ‘Those who displayed an enjoyable recklessness’“ (en). INQUIRER.net (2014-yil 23-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 26-oktyabr.
  49. ↑ Olea. „Underground press during martial law: Piercing the veil of darkness imposed by the dictatorship“ (en-US). Bulatlat (2012-yil 28-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 9-oktyabr.
  50. ↑ „MARTYRS & HEROES: Amatong, Jacobo S.“ (en-US). Bantayog ng mga Bayani (2015-yil 11-oktyabr). 2021-yil 16-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 4-mart.
  51. ↑ 51,0 51,1 Radyo Veritas role in Edsa I recalled 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Markos_diktaturasi_davridagi_jurnalistika&oldid=4101428" dan olindi