Lycoris radiata

Qizil o‘rgimchak nilufar
Ilmiy tasniflash
	O‘simliklar
	Yuksak oʻsimliklar
	Gulli oʻsimliklar
	Bir urugʻpallalilar
	Asparagales
	Amaryllidaceae
	Amaryllidoideae
	Lycoris
	L. radiata
Binar nomi
	Lycoris radiata; ; (L’Hér.) Herb.
Sinonimlar
	Amaryllis radiata L’Hér.; Lycoris terracianii Dammann; Nerine japonica Miq.; Nerine radiata (L’Hér.) Sweet; Orexis radiata (L’Hér.) Salisb.;

Lycoris radiata, qizil oʻrgimchak nilufar, sehrli qizil nilufar, oʻlik gul yoki teng kunlik guli sifatida tanilgan, amaryllis oilasiga mansub o‘simlik. Asl vatani Xitoy, Koreya, Nepal va Yaponiya^[1], AQSH va boshqa mamlakatlarda naturalizatsiya qilingan. Seyshel orollarida va Ryukyu orollarida tabiiylashtirilgan^[2]. U yozning oxirida yoki kuzda gullaydi^[3].

Tavsif[tahrir | manbasini tahrirlash]

Lycoris radiata — piyozboshli, koʻp yillik oʻsimlik. Odatda bo‘yi 30–70 centimetr (12–28 in) gacha yetadi. Barglari parallel qirrali, uzunligi 0.5–1 cm (¹⁄₄–³⁄₈ in). Qizil gullar soyabon to‘pgulda joylashgan.

Taksonomiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Lycoris radiataning taxminiy asl shakli L. radiata var sifatida tanilgan va faqat Xitoyda uchraydi. U diploid boʻlib, 11 juft xromosomaga ega (2N = 22). 33 xromosomaga ega boʻlgan, urugʻ bilan koʻpayish qobiliyatiga ega triploid shakllari L. radiata var deb nomlanadi. Bu turlar Xitoyda, shuningdek, Yaponiyada keng tarqalgan boʻlib, u yerdan Amerika va boshqa joylarga kiritilgan. Triploid shakllari steril boʻlib, faqat vegetativ, piyozchalar orqali koʻpayadi. Yapon triploidlari genetik jihatdan bir xil. Ular Yaponiyaga Xitoydan sholi bilan birga olib kelingan, degan taxminlar bor^[4].

Kultivatsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

O‘simlik Amerika Qoʻshma Shtatlariga birinchi marta 1854-yilda, yapon portlari AQSh savdosi uchun ochilganda olib kelingan. Botanikaga qiziquvchi kapitan William Roberts qizil oʻrgimchak nilufarining uchta piyozchasini olib keldi. Piyozchalarni uning jiyani yerga ekdi, o‘simliklar kuz mavsumidagi birinchi yomgʻiridan keyin yaxshi gullashmadi. Oʻshandan beri oʻsimliklar Shimoliy Karolina, Texas, Oklaxoma va AQShning boshqa janubiy shtatlarida naturalizatsiya qilingan. Yapon navlari steril triploidlar boʻlganligi sababli, kiritilgan oʻsimliklar ham steril bo‘lgan va faqat piyozchalarni boʻlish bilan koʻpayadi.

Lycoris radiata Angliya kabi mamlakatlarda sovuqqa chidamli emas va shuning uchun faqat issiqxonalarda oʻstiriladi. Piyozchalarni quruq muhitda 7–13 °C (45–55 °F) gacha bo‘lgan haroratda saqlash mumkin. Bahorda toʻliq quyoshda, yaxshi quritilgan tuproqda 20 sm chuqurlikda har bir piyozcha butun holda ekiladi. Oʻsimliklar yoz oxirida yoki kuzning boshida gullay boshlaydi.

Foydalanish va afsonalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Lycoris radiata piyozchalari zaharli hisoblanadi^[5]^[6]. Piyozchalar asosan Yaponiyada qoʻllaniladi. Ular zararkunandalar va sichqonlar yaqinlashmasligi uchun guruch maydonlari, uylar atrofiga qo‘yib chiqiladi^[3]. Shuning uchun ularning aksariyati daryolar atrofida oʻsadi. Lycoris radiata^[7] ning yaponcha umumiy nomi higanbana (yaponcha: 彼岸花^?) tom maʼnoda „higan guli“ (Sanzu daryosining boshqa qirgʻogʻi yoki kuzgi tengkunlik atrofidagi buddist bayrami) degan maʼnoni anglatadi.

Yaponiyada qizil oʻrgimchak nilufarlari kuzning kelishini anglatadi. Lycoris radiata ning yana bir mashhur yaponcha nomi Manjushage (yaponcha: 曼珠沙華 Manjusha-ge or Manjusha-ke^?)^[8]^[9]. U Yaponiyada uning 1000 dan ortiq mahalliy nomlari bor^[10].

Koʻpgina buddistlar bu o‘simlikni qabrlarga ekishadi, chunki bu oʻliklarga hurmat koʻrsatish ramzidir. Odamlar, qizil oʻrgimchak liliyalarni oʻlim bilan bogʻliq boʻlganligi sababli, hech qachon bu gullardan yasalgan guldastani sovg‘a qilmaslik kerak, deb hisoblashadi.

Bu qip-qizil gullar odatda kuzgi teng kunlik vaqtida qabristonlar yaqinida gullaganligi sababli, ular Lotus Sutraning xitoy va yapon tarjimalarida doʻzaxda oʻsadigan mash’um gullar sifatida tasvirlangan (xitoycha: língì).

Baʼzi rivoyatlarda aytilishicha, siz boshqa uchratmasligingiz mumkin boʻlgan odamni koʻrganingizda, bu gullar gullaydi. Ehtimol, bu qaygʻuli afsonalar tufayli yaponlar koʻpincha bu gullarni dafn marosimlarida ishlatishadi.

Lycoris radiata, botanik illustratsiya
Lycoris radiata
Lycoris radiata
Lycoris radiata

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ "Lycoris radiata (L’Hér.) Herb., Bot. Mag. 47: t. 2113, p. 5 (1819)". Plants of the World Online. Royal Botanic Gardens, Kew. 2022. Retrieved 12 November 2022.
↑ Kew World Checklist of Selected Plant Families
↑ ^3,0 ^3,1 Knox, Gary W. (2011), Hurricane Lilies, Lycoris Species, in Florida, Environmental Horticulture Department, Florida Cooperative Extension Service, Institute of Food and Agricultural Sciences, University of Florida, 2021-04-19da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2012-04-12
↑ Hori, TA; Hayashi, A; Sasanuma, T; Kurita, S (2006), „Genetic variations in the chloroplast genome and phylogenetic clustering of Lycoris species“, Genes Genet. Syst., 81 (4): 243–253, doi:10.1266/ggs.81.243, PMID 17038796
↑ „Lycoris radiata (Amaryllidaceae)“ (en). Poisonous plants easily mistaken for harmless ones. Tokyo Food Safety Information Center, Tokyo Metropolitan Government. Qaraldi: 2019-yil 19-noyabr.
↑ Tanaka, Tyôzaburô. Tanaka's Cyclopaedia of Edible Plants of the World, cited in "Plants for A Future (pfaf.org)". Japan: Keigaku Publishing, 1976.
↑ Yonekura. „Lycoris radiata (L'Hér.) Herb. Japanese name:Higanbana“ (ja). BG Plants Japanese name - Scientific name Index (YList). Tropical Biosphere Research Center, University of the Ryukyus. Qaraldi: 2019-yil 19-noyabr.
↑ Ito, Atsutaro „2.5“,. Dainihon Shokubutsu Zui (ja). Japan: Dainihon Shokubutsu Zui Shuppansha, 1911–1924 — 1–5 bet. DOI:10.11501/1908225.
↑ „Wallpaper photographs: Higanbana“ (ja). The Institute of Vegetable and Floriculture Science. Qaraldi: 2019-yil 19-noyabr.
↑ „Aliases of Higanbana“ (ja). PC club, Kumamoto Highschool (2010-yil 22-mart). Qaraldi: 2019-yil 19-noyabr.

[POWO-1] "Lycoris radiata (L’Hér.) Herb., Bot. Mag. 47: t. 2113, p. 5 (1819)". Plants of the World Online. Royal Botanic Gardens, Kew. 2022. Retrieved 12 November 2022.

[2] Kew World Checklist of Selected Plant Families

[Knox2011-3] 3,0 ^3,1 Knox, Gary W. (2011), Hurricane Lilies, Lycoris Species, in Florida, Environmental Horticulture Department, Florida Cooperative Extension Service, Institute of Food and Agricultural Sciences, University of Florida, 2021-04-19da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2012-04-12

[4] Hori, TA; Hayashi, A; Sasanuma, T; Kurita, S (2006), „Genetic variations in the chloroplast genome and phylogenetic clustering of Lycoris species“, Genes Genet. Syst., 81 (4): 243–253, doi:10.1266/ggs.81.243, PMID 17038796

[TokyoToxicity-5] „Lycoris radiata (Amaryllidaceae)“ (en). Poisonous plants easily mistaken for harmless ones. Tokyo Food Safety Information Center, Tokyo Metropolitan Government. Qaraldi: 2019-yil 19-noyabr.

[6] Tanaka, Tyôzaburô. Tanaka's Cyclopaedia of Edible Plants of the World, cited in "Plants for A Future (pfaf.org)". Japan: Keigaku Publishing, 1976.

[YListHiganbana-7] Yonekura. „Lycoris radiata (L'Hér.) Herb. Japanese name:Higanbana“ (ja). BG Plants Japanese name - Scientific name Index (YList). Tropical Biosphere Research Center, University of the Ryukyus. Qaraldi: 2019-yil 19-noyabr.

[Ito1911-8] Ito, Atsutaro „2.5“,. Dainihon Shokubutsu Zui (ja). Japan: Dainihon Shokubutsu Zui Shuppansha, 1911–1924 — 1–5 bet. DOI:10.11501/1908225.

[9] „Wallpaper photographs: Higanbana“ (ja). The Institute of Vegetable and Floriculture Science. Qaraldi: 2019-yil 19-noyabr.

[10] „Aliases of Higanbana“ (ja). PC club, Kumamoto Highschool (2010-yil 22-mart). Qaraldi: 2019-yil 19-noyabr.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]