Lockheed/Boeing F-22 Raptor
{{Samolyot
|nomi = Lockheed/Boeing F-22 Raptor
|tasvir = [[Fayl:airplane.jpg|220px|center]]
|tip = kam seziluvchi ko'p maqsadli qiruvchi
|yaratuvchi = Lockheed Martin Corporation
|ishlab_chiqaruvchi = Lockheed Martin Aeronautics, Boeing Defense, Space & Dynamics
|davlat = AQSH
|birinchi_parvoz = YF-22: 29-sentabr 1991, F-22: 7-sentabr 1994
|xizmatga_kirish = 2005
|holati = foydalanilmoqda
|konstruktor =
|foydalanuvchilar = AQSH HHK
|birlikning_narxi = 146,2 mln$ (qo'shimcha soliqlarsiz)
|loyiha_narxi = 66,7 mlrd$ (seriyali ishlab chiqarish bilan narxi 74 mlrd$)
|ishlab_chiqarish_yillari = 1997-2011
|ishlab_chiqarilgan soni = jami: 197, seriyali: 187
|asos model =
YF-22}}F-22 "Raptor" (inglizcha: Raptor — хищная птица) - beshinchi avlod ko'p maqsadli qiruvchi samolyoti, Lockheed Martin, Boeing va General Dynamics tomonidan dushman samolyotlariga qarshi kurashish, qo'shinlar va orqadagi obyektlarni havo hujumlaridan himoya qilish, koddiy va murakkab ob-havo sharoitida kechayu kunduz dushman havo razvedkasiga qarshi turish uchun ishlab chiqilgan. F-22 harbiy hizmatga qabul qilinga dunyodagi birinchi beshinchi avlod qiruvchisi hisoblanadi.
Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Beshinchi avlod qiruvchisi ustida ish boshlanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
1981-yilda AQSh harbiy havo kuchlari F-15 Eagle o'rnini bosadigan yangi qiruvchi samolyot - Forward Frontline Fighter (ATF) uchun talablarni ishlab chiqdi. Yangi qiruvchi samolyot barcha so'nggi ishlanmalarni, shu jumladan ilg'or avionikani, yangi raqamli boshqariladigan dvigatellarni o'z ichiga olishi kerak edi, shuningdek u radarlada kam seziladigan va ko'p funksiyali bo'lishi ham kerak edi.
1986-yil iyul oyida beshinchi avlod qiruvchi loyihasi uchun tanlov e'lon qilindi. O'sha yilning oktabr oyida ikkita jamoa tanlandi - Lockheed/Boeing/General Dynamics va Northrop/McDonnell Duglas, ular 50 oy ichida yangi qiruvchi samolyotni yaratishi kerak edi. 1986-yilga kelib, har bir jamoa ikkita prototip samolyotni - YF-22 va YF-23 samolyotlarini yaratishdi; 80-yillarning oxiriga kelib ATF dasturini ishlab chiqish uchun katta mablag' sarflandi, shuning uchun kompaniyalar yon ko'rish radari, optik joylashuv stantsiyasi va raketa hujumidan ogohlantirish tizimidan (F-22 samolyotlarida o'rnatilgan AN/ALR-94 tizimi) voz kechishga majbur bo'ldilar. Samolyotga bo'lgan talablar rivojlanish dasturining narxini oshirmaslik uchun tushirildi, keyin esa seriyali samolyotlar uchun ham shunday qilindi[1].
1990-yil 23-aprelda AQSh Harbiy-havo kuchlari Lockheed/Boeing/General Dynamics kompaniyalar guruhini beshinchi avlod qiruvchi samolyotlari uchun tanlov g'olibi deb e'lon qildi.
ATF dasturi va F-22 Raptor[tahrir | manbasini tahrirlash]
right|thumb|200x200px| F-22 iqlim sinovi. 2002-yil 8-iyun, Eglin havo kuchlari bazasi Seriyali ishlab chiqarishdan oldingi ilk mashina 1994 yil 7-sentabrda havoga ko'tarildi. Prototip bilan solishtirganda, F-22 vertikal ravishda boshqariladigan tortish vektoriga ega kuchliroq dvigatellar bilan jihozlangan (prototipda 18 920 kgf ga nisbatan 19 748 kgf), samolyotning korpusi qisman o'zgartirildi: qanot shakli, baandlik rullari, burun pardasi, uchuvchi kabinasi fonari oldinga surildi[2].
Samolyotning seriyali ishlab chiqarilishi 1997-yilda boshlangan. 1999 yil 14-yanvarda birinchi seriyali F-22 Nevada cho'lida joylashgan Nellis harbiy bazasiga yetkazib berildi. 2004-yilda birinchi marta Lengli havo bazasida joylashgan[3] 27-taktik qiruvchi eskadriliya jangovar bo'linmasi butunlay yangi qiruvchilarga ega bo'ldi.
2006-yilda yettita jangovar navbatchi eskadriliyani jihozlash uchun 382 ta samolyot sotib olish rejalashtirilgan bo'lsa, 2008-yilda sotib olish rejasi 188 ta samolyotga qisqartirildi, ulardan 127 tasi allaqachon qurilgan. Iqtisodiy inqiroz va samolyotning katta narxi AQSh hukumatini ushbu samolyotni sotib olishdan voz kechishga va F-35 dasturiga e'tibor berishga majbur qildi.
2009-yil 21-yanvarda bir guruh AQSh kongressmenlari Prezident Barak Obamaga maktub yuborishdi, unda ular S-200/300 havo hujumidan mudofaa tizimlarini dunyo bo'ylab tarqatish F-22 ishlab chiqarishni davom ettirishning uchun asosiy argument ekanligni ta'kidlashdi.
2009-yil 6-aprelda Pentagonning 2010-yilgi byudjeti loyihasini eʼlon qilish doirasida AQSh Mudofaa vaziri Robert Geyts 2011-yilda 187 ta mashinadan iborat F-22 qiruvchi samolyotlarini ishlab chiqarishni yakunlash rejalarini eʼlon qildi [1]. O'sha yilning iyul oyida Kongress F-35 ko'p maqsadli qiruvchi samolyotlarini ishlab chiqish dasturiga harajatlarni ko'paytirish foydasiga 2010-yildan boshlab[4] qiruvchi samolyotni sotib olishni ko'paytirishdan bosh tortdi. Iyul oyida AQSh Senati 2010-yilgi harbiy byudjetni F-22 Raptor[5] ishlab chiqarish uchun ajratilgan 1,75 milliard dollarga qisqartirish uchun ovoz berdi.
2011-yil dekabr oyida so'nggi ishlab chiqarilgan F-22A qiruvchi samolyoti Lockheed Martin korporatsiyasining yig'ish sexini tark etdi; u 1997-yildan beri ishlab chiqarilgan 195-F-22A boʻldi va 2012-yil 2-mayda u AQSh harbiy-havo kuchlariga yetkazib berilgan soʻnggi, 187-ishlab chiqarish qiruvchisi boʻldi.
Konstruksiya[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ „Advanced tactical fighter to F-22 raptor: origins of the 21st century air … by David C. Aronstein, Michael J. Hirschberg, стр. 108“. 12-yanvar 2021-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 28-sentabr 2017-yil.
- ↑ „YF-22/F-22A comparison diagram“. 23-iyun 2011-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 26-mart 2010-yil.
- ↑ F-22 excels at establishing air dominance Andoza:Недоступная ссылка
- ↑ „Конгресс США отказался финансировать закупки истребителей пятого поколения“. 4-avgust 2009-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 31-iyul 2009-yil.
- ↑ „Сенат США отказался выделить средства на производство F-22“ (ru). Lenta.ru (22-iyul 2009-yil). 12-fevral 2012-yilda asl nusxadan arxivlandi.
