Krota

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Króta[1], shuningdek, krut, krot (valliycha crwth, irlandcha cruit, crot, bretoncha krouzh, inglizcha crowd, crouthe) — VI—XVIII asrlarda muomalada boʻlgan qadimiy torli cholgʻu asbobi; dastlab chertib chalinadigan, XI—XII asrlardan kamonchali boʻlgan[2][3]. Krota XI-XVI asrlarda Irlandiya va Uelsda keng tarqalgan, XVIII asrning oxiriga kelib amaliyotdan gʻoyib boʻlgan. Krota raqslar, qoʻshiqlar va monoton ostinato ohangi bilan misralarni ifodali oʻqish bilan birga kelardi[4][5].

Ijro konstruksiyasi va metodikasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dizayni va oʻlchamlari boʻyicha krota, u kelib chiqqan[3], Evropa rottasiga va shu kungacha saqlanib kelgan Estoniya xiyukannel[6], Finlandiya youhikko va shved strokxarpaga[7] yaqin. Asbob uzunligi taxminan 55 sm, kengligi 24 sm va chuqurligi 5 sm boʻlgan toʻrtburchakli qopqoqdan iborat. Doskasi faqat chinor yogʻochidan tayyorlanadi, keyin archadan yasalgan old devori unga yopishtiriladi[8][3]. Krotning yuqori qismi egilgan boʻlib, grif gorizontal tekislikda yotmaydi, tanadan bir oz uzoqroqqa yoʻnaltiriladi, bu uni chalishga yordam beradi[8][3]. Devorda ikkita dumaloq rezonator teshigi bor, grifning har ikki tomonida (padubdan yasalgan) asbobni ushlab turish uchun oʻziga xos teshiklar mavjud; yonbosh tarnovlar doimo korpusga parallel boʻlgan[3]. Ketgutdan tayyorlangan 6 ta sim asbobning pastki qismiga (boʻsagʻacha) yordamida va tepasidan boʻyinchasiga mahkamlanadi[8]. Ulardan ikkitasi burdon boʻlib, grif ustida emas, balki biroz yon tomonda joylashgan[9], ular baʼzida oʻng qoʻlning bosh barmogʻi bilan chertganlar; toʻrtta tor — chalinadigan, gaykaning tekis shakli esa faqat bitta torda oʻynashga imkon bermaydi, ularning hammasi bir vaqtning oʻzida jaranglaydi[2]. Saqlanib qolgan barcha tarixiy krotlarning grifining ostida rezonator sifatida ishlatilgan kichik tirqish bor[6].

Maʼlum namunalar 3-6 qatorli boʻlib, dastlab 3-4 qatorli (burdonsiz) boʻlgan, keyin asosiy turi — 6 qatorlisi boʻldi[7][2][10]. Asbob chap tizzaga yoki koʻkrakka tirab, odatda korpus orqali oʻtkazilgan lenta bilan musiqachi uni boʻyniga osgan[6][10].

Asbobning dinamik diapazoni — oktava. Chap qoʻlining toʻrt barmogʻi bilan krot chalayotganda, musiqachi toʻrtta pastki (yoki oʻng) torni bosadi, grif kaftida turadi va bosh barmogʻi bilan ikkita yuqori (chap) torni chertadi[8]. Torlar chalinganda quyidagicha yangraydi: ikkita markaziy tor (wall. cyweirdant, byrdwn y cyweirdant) „do“ notasida oktavaga, ikkita pastki / oʻng (wall. crasdant, byrdwn y crasdant) — „re“ notasida oktavaga, yuqori / chap — „sol“ ga sozlangan (Vol. llorfdant, byrdwn y llorfdant)[6][8][3]. Shunday qilib, kamoncha ikkita akkordni chiqara oladi[8]. Asl kamonning aniq shakli nomaʼlum, ehtimol, mintaqaviy farqlar mavjud boʻlgan[8].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Krot qachon paydo boʻlganligi nomaʼlum, ammo u eramizning birinchi asrida bardik sheʼriy qiroatlarga hamroh boʻlgan, deb taxmin qilinadi[5]. Krotga oʻxshash asboblarning birinchi namunalari Evropada Rim hukmronligi davrida maʼlum boʻlgan.

„Krot“ (lotincha: crotta) atamasi haqida birinchi eslatma VI asr frank shoiri Venantiy Fortunatuga tegishli:Romanusque lyra, plaudet tibi barbarus harpa, graecus achilliaca, crotta britanna canat.

Romanusque lyra, plaudet tibi barbarus harpa, graecus achilliaca, crotta britanna canat.

Ven. Fort. Carmina 7, 8, 63.

Venantia madhiyasida texnik xususiyatlar boʻyicha hech qanday tushuntirishlar berilmagan.

Men bard va arfachiman

Men fleyta va krot chalaman[11].

Krot X asrdagi Xivel qonunlaridaham qayd etilgan[6]. Krot ijrochilari 1176 va 1567-yillardagi eistetvodlarda qatnashganligi haqida ma'lumotlar mavjud[6]. O'rta asrlar va Uyg'onish davrida krot, arfa va fleyta chalish mahorati Valli zodagonlari uchun majburiy edi[12][5]. Irlandiyada[13] krot asbobi "Krit" (Irl. cruit) nomi ostida tanilgan, shuningdek, inglizcha turi ham bor edi[7].

Dastlab, krotning grifi boʻlmagan va torlar soni uch yoki toʻrtta boʻlib, u lira kabi chalinardi[8][7]. Qora asrlarda, X asrdan keyin, krotning grifi va burdon torlari paydo boʻldi, keyin oʻynash uchun kamoncha ishlatila boshlandi[5]. XIII-XIV asrga kelib, krot tamomila shakllangan[7] va boshqa rivojlanmagan[8][3]. Ingliz qirollari Edvard I va Edvard II krotni tinglashni yaxshi koʻrar edilar, garchi XIV asrda saroy musiqachilarining yarmidan koʻpi uelslik edi[3]. Angliyada XVI asrga kelib krota asta-sekin yoʻq boʻlib ketdi[3], lekin uelslik bardlar uni maqomini arfag asbobiga tenglashtirdilar[8].

Uelsda skripka paydo boʻlgandan soʻng (XVII asr boshlari), krota Uelsda ham mashhurligini yoʻqota boshladi [5]; u yangi raqs musiqasi uchun mos emas edi, unda krotaga xos boʻlgan boy polifonik akkordlar talab qilinmaydi, lekin keng ovoz diapazoni zarur[8][6]. Krotaning yoʻqolishidan oldin, u Uels anʼanalariga qiziqqan koʻplab odamlarni oʻziga jalb qildi. Krota batafsil tasvirlangan va qayta-qayta chizilgan, oʻsha davrning toʻrtta asbobi saqlanib qolgan[8][6]. Ulardan eng qadimgisi 1742-yildagi „Voylasdan Krut“ (Wall. Crwth y Foelas) hisoblanadi[6][3]. Bard Edvard Jons krotni batafsil oʻrgangan[8].

Ijro anʼanasi qaysi sanada toʻxtatilgani aniq emas, ular 1801, 1810 va 1827-yillar, bunda soʻnggi ijrochilarning vafoti nazarda tutiladi[14].


Boshqa „tarixiy“ asboblarda boʻlgani kabi, krotga boʻlgan qiziqish yaqinda qayta tiklandi, zamonaviy musiqachilar va usta-mashshoqlar uni qayta tiklash bilan shugʻullanishdi (Kass Meyrig, Robert Evans va boshqalar)[15][6]. 2004-yilda Kass Meyrigning krotda musiqa ijro etgan albomi " Crwth " chiqdi[16].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. БРЭ 2010.
  2. 2,0 2,1 2,2 Britannica.
  3. 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 Miles&Evans.
  4. Williams 2013.
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Garland 2000.
  6. 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 Clera.
  7. 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 Randel 2003.
  8. 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 8,10 8,11 8,12 Cass Meurig.
  9. Crowest 1896.
  10. 10,0 10,1 Музсловарь 1990.
  11. Miles&Evans.
  12. Kinney 2011.
  13. William H. Grattan Flood. „Ancient Irish Musical Instruments“ (en) (1905). 2016-yil 26-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 29-may.
  14. Morris 1920.
  15. „The crwth in Wales“ (en). Би-би-си. 2017-yil 27-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.
  16. „Cass Meurig, Crwth (Fflach, 2004)“ (deadlink). 2017-yil 24-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 29-may.

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Krota // Epifaniya — Qaldirgʻoch. — M. : Buyuk rus entsiklopediyasi, 2010. — BILAN. 109. — (Buyuk rus entsiklopediyasi : [35 tonnada] / Ch. ed. Yu. S. Osipov ; 2004-2017, jild. oʻn olti). — ISBN 978-5-85270-347-7.
  • „Крота“,Музыкальный энциклопедический словарь. М.: Советская энциклопедия, 1990 — 279 bet. 
  • „Крота“,Музыкальная энциклопедия. М.: Советская энциклопедия, 1976. 
  • Tolstobrova M.S. Krot // Musiqiy asboblar. Entsiklopediya. Moskva, 2008-yil, 307-308-betlar.
  • Krota / / Brokxaus va Efronning entsiklopedik lugʻati : 86 tonnada (82 tonna va 4 ta qoʻshimcha). — Sankt-Peterburg., 1890-1907.
  • „Crwth“ (en). Encyclopædia Britannica (2017). Qaraldi: 2017-yil 29-may.

  • Crowest F.J.. . 
  • „Crwth“ (en). Encyclopædia Britannica (2017). Qaraldi: 2017-yil 29-may.