Krota

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Króta[1], shuningdek, krut, krot (valliycha crwth, irlandcha cruit, crot, bretoncha krouzh, inglizcha crowd, crouthe) — VI—XVIII asrlarda muomalada boʻlgan qadimiy torli cholgʻu asbobi; dastlab chertib chalinadigan, XI—XII asrlardan kamonchali boʻlgan[2][3]. Krota XI-XVI asrlarda Irlandiya va Uelsda keng tarqalgan, XVIII asrning oxiriga kelib amaliyotdan gʻoyib boʻlgan. Krota raqslar, qoʻshiqlar va monoton ostinato ohangi bilan misralarni ifodali oʻqish bilan birga kelardi[4][5].

Ijro konstruksiyasi va metodikasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dizayni va oʻlchamlari boʻyicha krota, u kelib chiqqan[3], Evropa rottasiga va shu kungacha saqlanib kelgan Estoniya xiyukannel[6], Finlandiya youhikko va shved strokxarpaga[7] yaqin. Asbob uzunligi taxminan 55 sm, kengligi 24 sm va chuqurligi 5 sm boʻlgan toʻrtburchakli qopqoqdan iborat. Doskasi faqat chinor yogʻochidan tayyorlanadi, keyin archadan yasalgan old devori unga yopishtiriladi[8][3]. Krotning yuqori qismi egilgan boʻlib, grif gorizontal tekislikda yotmaydi, tanadan bir oz uzoqroqqa yoʻnaltiriladi, bu uni chalishga yordam beradi[8][3]. Devorda ikkita dumaloq rezonator teshigi bor, grifning har ikki tomonida (padubdan yasalgan) asbobni ushlab turish uchun oʻziga xos teshiklar mavjud; yonbosh tarnovlar doimo korpusga parallel boʻlgan[3]. Ketgutdan tayyorlangan 6 ta sim asbobning pastki qismiga (boʻsagʻacha) yordamida va tepasidan boʻyinchasiga mahkamlanadi[8]. Ulardan ikkitasi burdon boʻlib, grif ustida emas, balki biroz yon tomonda joylashgan[9], ular baʼzida oʻng qoʻlning bosh barmogʻi bilan chertganlar; toʻrtta tor — chalinadigan, gaykaning tekis shakli esa faqat bitta torda oʻynashga imkon bermaydi, ularning hammasi bir vaqtning oʻzida jaranglaydi[2]. Saqlanib qolgan barcha tarixiy krotlarning grifining ostida rezonator sifatida ishlatilgan kichik tirqish bor[6].

Maʼlum namunalar 3-6 qatorli boʻlib, dastlab 3-4 qatorli (burdonsiz) boʻlgan, keyin asosiy turi — 6 qatorlisi boʻldi[7][2][10]. Asbob chap tizzaga yoki koʻkrakka tirab, odatda korpus orqali oʻtkazilgan lenta bilan musiqachi uni boʻyniga osgan[6][10].

Asbobning dinamik diapazoni — oktava. Chap qoʻlining toʻrt barmogʻi bilan krot chalayotganda, musiqachi toʻrtta pastki (yoki oʻng) torni bosadi, grif kaftida turadi va bosh barmogʻi bilan ikkita yuqori (chap) torni chertadi[8]. Torlar chalinganda quyidagicha yangraydi: ikkita markaziy tor (wall. cyweirdant, byrdwn y cyweirdant) „do“ notasida oktavaga, ikkita pastki / oʻng (wall. crasdant, byrdwn y crasdant) — „re“ notasida oktavaga, yuqori / chap — „sol“ ga sozlangan (Vol. llorfdant, byrdwn y llorfdant)[6][8][3]. Shunday qilib, kamoncha ikkita akkordni chiqara oladi[8]. Asl kamonning aniq shakli nomaʼlum, ehtimol, mintaqaviy farqlar mavjud boʻlgan[8].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Krot qachon paydo boʻlganligi nomaʼlum, ammo u eramizning birinchi asrida bardik sheʼriy qiroatlarga hamroh boʻlgan, deb taxmin qilinadi[5]. Krotga oʻxshash asboblarning birinchi namunalari Evropada Rim hukmronligi davrida maʼlum boʻlgan.

„Krot“ (lotincha: crotta) atamasi haqida birinchi eslatma VI asr frank shoiri Venantiy Fortunatuga tegishli:Romanusque lyra, plaudet tibi barbarus harpa, graecus achilliaca, crotta britanna canat.

Romanusque lyra, plaudet tibi barbarus harpa, graecus achilliaca, crotta britanna canat.

— Ven. Fort. Carmina 7, 8, 63.

Venantia madhiyasida texnik xususiyatlar boʻyicha hech qanday tushuntirishlar berilmagan.

Men bard va arfachiman

Men fleyta va krot chalaman[11].

Krot X asrdagi Xivel qonunlaridaham qayd etilgan[6]. Krot ijrochilari 1176 va 1567-yillardagi eistetvodlarda qatnashganligi haqida ma'lumotlar mavjud[6]. O'rta asrlar va Uyg'onish davrida krot, arfa va fleyta chalish mahorati Valli zodagonlari uchun majburiy edi[12][5]. Irlandiyada[13] krot asbobi "Krit" (Irl. cruit) nomi ostida tanilgan, shuningdek, inglizcha turi ham bor edi[7].

Dastlab, krotning grifi boʻlmagan va torlar soni uch yoki toʻrtta boʻlib, u lira kabi chalinardi[8][7]. Qora asrlarda, X asrdan keyin, krotning grifi va burdon torlari paydo boʻldi, keyin oʻynash uchun kamoncha ishlatila boshlandi[5]. XIII-XIV asrga kelib, krot tamomila shakllangan[7] va boshqa rivojlanmagan[8][3]. Ingliz qirollari Edvard I va Edvard II krotni tinglashni yaxshi koʻrar edilar, garchi XIV asrda saroy musiqachilarining yarmidan koʻpi uelslik edi[3]. Angliyada XVI asrga kelib krota asta-sekin yoʻq boʻlib ketdi[3], lekin uelslik bardlar uni maqomini arfag asbobiga tenglashtirdilar[8].

Uelsda skripka paydo boʻlgandan soʻng (XVII asr boshlari), krota Uelsda ham mashhurligini yoʻqota boshladi [5]; u yangi raqs musiqasi uchun mos emas edi, unda krotaga xos boʻlgan boy polifonik akkordlar talab qilinmaydi, lekin keng ovoz diapazoni zarur[8][6]. Krotaning yoʻqolishidan oldin, u Uels anʼanalariga qiziqqan koʻplab odamlarni oʻziga jalb qildi. Krota batafsil tasvirlangan va qayta-qayta chizilgan, oʻsha davrning toʻrtta asbobi saqlanib qolgan[8][6]. Ulardan eng qadimgisi 1742-yildagi „Voylasdan Krut“ (Wall. Crwth y Foelas) hisoblanadi[6][3]. Bard Edvard Jons krotni batafsil oʻrgangan[8].

Ijro anʼanasi qaysi sanada toʻxtatilgani aniq emas, ular 1801, 1810 va 1827-yillar, bunda soʻnggi ijrochilarning vafoti nazarda tutiladi[14].


Boshqa „tarixiy“ asboblarda boʻlgani kabi, krotga boʻlgan qiziqish yaqinda qayta tiklandi, zamonaviy musiqachilar va usta-mashshoqlar uni qayta tiklash bilan shugʻullanishdi (Kass Meyrig, Robert Evans va boshqalar)[15][6]. 2004-yilda Kass Meyrigning krotda musiqa ijro etgan albomi " Crwth " chiqdi[16].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ БРЭ 2010.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Britannica.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 3,8 3,9 Miles&Evans.
  4. ↑ Williams 2013.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Garland 2000.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 6,8 6,9 Clera.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 Randel 2003.
  8. ↑ 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 8,10 8,11 8,12 Cass Meurig.
  9. ↑ Crowest 1896.
  10. ↑ 10,0 10,1 Музсловарь 1990.
  11. ↑ Miles&Evans.
  12. ↑ Kinney 2011.
  13. ↑ William H. Grattan Flood. „Ancient Irish Musical Instruments“ (en) (1905). 26-avgust 2016-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 29-may 2017-yil.
  14. ↑ Morris 1920.
  15. ↑ „The crwth in Wales“ (en). Би-би-си. 27-yanvar 2017-yilda asl nusxadan arxivlandi.
  16. ↑ „Cass Meurig, Crwth (Fflach, 2004)“ (deadlink). 24-iyul 2017-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 29-may 2017-yil.

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Krota // Epifaniya — Qaldirgʻoch. — M. : Buyuk rus entsiklopediyasi, 2010. — BILAN. 109. — (Buyuk rus entsiklopediyasi : [35 tonnada] / Ch. ed. Yu. S. Osipov ; 2004-2017, jild. oʻn olti). — ISBN 978-5-85270-347-7.
  • „Крота“,Музыкальный энциклопедический словарь. М.: Советская энциклопедия, 1990 — 279 bet. 
  • „Крота“,Музыкальная энциклопедия. М.: Советская энциклопедия, 1976. 
  • Tolstobrova M.S. Krot // Musiqiy asboblar. Entsiklopediya. Moskva, 2008-yil, 307-308-betlar.
  • Krota / / Brokxaus va Efronning entsiklopedik lugʻati : 86 tonnada (82 tonna va 4 ta qoʻshimcha). — Sankt-Peterburg., 1890-1907.
  • „Crwth“ (en). Encyclopædia Britannica (2017). Qaraldi: 29-may 2017-yil.

  • Crowest F.J.. . 
  • „Crwth“ (en). Encyclopædia Britannica (2017). Qaraldi: 29-may 2017-yil.

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Krota&oldid=3835185" dan olindi