Kontent qismiga oʻtish

Kosmik lift

Vikipediya, erkin ensiklopediya
Kosmik lift ekvatorga mahkamlangan va kosmosga choʻzilgan kabel sifatida tasavvur qilinadi. Uning yuqori uchiga oʻrnatilgan qarshi ogʻirlik massa markazini geostatsionar orbitadan ancha yuqorida ushlab turadi. Natijada Yerning aylanishidan hosil boʻladigan yuqoriga yoʻnalgan markazdan qochma kuch tortish kuchini toʻliq muvozanatlashtirib, kabelni tik va tarang holda ushlab turadi. Maxsus koʻtaruvchi qurilmalar kabel boʻylab yuklarni yuqoriga va pastga tashiydi.
Kosmik liftning Yer bilan birga aylanishdagi harakati Shimoliy qutbdan yuqoridan qaralganda tasvirlanadi. Erkin uchayotgan sunʼiy yoʻldosh (yashil nuqta) geostatsionar orbitada kabeldan biroz orqada koʻrsatilgan.

Kosmik lift (shuningdek, kosmik koʻprik, yulduz narvoni va orbital lift deb ham ataladi) sayyoradan kosmosga transport tizimi sifatida taklif etilgan tur boʻlib, koʻpincha ilmiy-fantastik asarlarda tasvirlanadi[1]. Asosiy tarkibiy qismi yuzaga mahkamlangan va kosmosga choʻzilib ketadigan kabel (Kosmik bog‘lanish deb ham ataladi) boʻladi. Yerga mahkamlangan kosmik lift kabeldan iborat boʻlib, uning bir uchi ekvator yaqinidagi yuzaga, ikkinchi uchi esa geostatsionar orbitadan (35 786 km balandlik) tashqarida joylashgan qarshi ogʻirlik markaziga bogʻlanadi. Pastki qismida kuchliroq boʻlgan tortish kuchi va yuqori qismida kuchliroq boʻlgan yuqoriga yoʻnaltirilgan markazdan qochma kuch (aslida qarshi ogʻirlik inersiyasi kosmos tomonida taranglik hosil qiladi) oʻzaro qarama-qarshi taʼsir etib, kabelning tarang holatda turishini va Yerda bitta joyda qimirlamasdan osilib turishini taʼminlaydi. Kabel tortilganidan soʻng, koʻtariluvchilar mexanik vositalar yordamida unga bir necha bor koʻtarilishi va tushishi, yuklarini orbitaga chiqarishi mumkin boʻladi[2]. Ushbu loyiha yordamida transport vositalari yirik raketalardan foydalanmasdan, bevosita sayyora yuzasi bilan orbitasi oʻrtasida qatnov imkonini beradi.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dastlabki qarashlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kosmik lift gʻoyasi turli davrlarda va joylarda mustaqil ravishda rivojlangandek koʻrinadi. Eng dastlabki modellari XIX asr oxirida ikki nafar rus olimi tomonidan ilgari surilgan. Konstantin Siolkovskiy oʻzining 1895-yildagi Dreams of Earth and Sky toʻplamida yulduzlarga yetish va tortish kuchini yengish yoʻli sifatida ulkan osmon narvonini tasavvur qilgan[3][4][5][6]. Bir necha oʻn yillar oʻtib, 1960-yilda Yuriy Artsutanov mustaqil ravishda „Kosmik temiryoʻl“ gʻoyasini ishlab chiqdi[7][8][9]. U orbitada harakatlanayotgan sunʼiy yoʻldoshdan ekvatorda joylashgan tayanchga ulangan kabelni taklif qilib, raketalarga nisbatan xavfsizroq va samaraliroq muqobil yaratishni maqsad qilgan. 1966-yilda Isaacs va uning hamkasblari „Osmon ilgagi“ tushunchasini ilgari surdilar: bunda geostatsionar orbitadagi sunʼiy yoʻldoshdan Yerga qarab choʻzilgan kabel taklif etilgan edi[10].

Innovatsiya va dizayn

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kosmik lift gʻoyasi 1975-yilda Jerome Pearson bu gʻoyani tadqiq eta boshlaganida Amerikaga yetib keldi. U Arthur C. Clarkening 1969-yilda Kongressdagi nutqidan ilhomlangan edi. NASA va Harbiy havo kuchlari tadqiqot laboratoriyasida muhandis sifatida ishlaganidan soʻng, u Yerning aylanish energiyasidan foydalanib, quyi Yer orbitasiga yuk tashish uchun moʻljallangan „Orbita minorasi“ loyihasini ishlab chiqdi. Uning Acta Astronautica jurnalidagi maqolasida kabel geostatsionar orbitaning balandligida, taranglik eng katta joyda maksimal qalinlikka ega boʻlishi, uchlarida esa minimal ingichkalikda boʻlishi kerakligi taʼkidlangan[11]. U qarshi ogʻirlikni 144 000 kilometr (89 000 mil) masofagacha choʻzishni taklif qildi, chunki katta qarshi ogʻirliksiz yuqori kabel gravitatsiya va markazdan qochma kuchlarning Yerga nisbatan masofaga qarab oʻzgarishi sababli yanada uzun boʻlishi kerak edi. Uning tahlili Oy tortish kuchi, shamol va harakatlanayotgan yuklarni ham hisobga olgan. Liftni qurish uchun minglab kosmik kemalar parvozi talab etilardi, biroq minimal mustahkamlikka ega tolali qism yerga yetib kelgach, materiallarni tashish yoki ularni kosmosda asteroid yoki oy rudalaridan ishlab chiqarish mumkin edi. Pearsonning Acta Astronautica jurnalida chop etilgan natijalari Clarkening eʼtiborini tortdi va kosmik liftni oʻz ichiga olgan ilmiy-fantastik romani „The Fountains of Paradise“ (1979) uchun texnik maslahatlar taqdim etilishiga sabab boʻldi[12][13][14].

Kosmik parvozlarga muqobil sifatida ushbu gʻoyani tadqiq etishni istagan koʻplab mutaxassislarning birinchi yigʻilishi 1999-yilda NASAning Huntsville (Alabama) shahridagi „Geostatsionar orbitada joylashgan kabel kosmik lift konsepsiyasi boʻyicha ilgʻor kosmik infratuzilma seminari“ konferensiyasida boʻlib oʻtdi. D. V. Smitherman, Jr. 2000-yil avgust oyida Space Elevators: An Advanced Earth-Space Infrastructure for the New Millennium (Kosmik liftlar: Yangi ming yillik uchun ilgʻor Yer-kosmos infratuzilmasi) nomi ostida xulosalarni chop etdi va kabelning materiali, uni joylashtirish hamda saqlash boʻyicha xavotirlar sababli kosmik lift kamida 50 yil davomida qurilmasligi mumkin deb xulosaladi[15].

Bradley C. Edwards uzunligi 100 000 km (62 000 mil) boʻlgan, qogʻozdek yupqa lenta koʻrinishidagi va uglerod nanonaychalardan tashkil topgan kompozit material yuqori choʻzilish mustahkamligi va past ogʻirligi sababli kabel muammosini hal qilishi mumkinligini taklif etdi[16]. Taklif etilgan keng-yupqa lenta shaklidagi koʻndalang kesim, avvalgi dumaloq koʻndalang kesim konsepsiyalariga qaraganda, meteoroid zarbalari qarshisida barqarorroq boʻlishi mumkin edi. NASA Institute for Advanced Conceptsning (NIAC) qoʻllab-quvvatlashi bilan uning ishida 20 dan ortiq muassasa va 50 nafar ishtirokchi qatnashdi[17][18]. The Space Elevator: A Revolutionary Earth-to-Space Transportation System (Edwards and Westling, 2003) kitobi kosmik liftni loyihalash boʻyicha barcha saʼy-harakatlarni, jumladan, joylashtirish ssenariysi, koʻtariluvchi qurilma dizayni, energiya yetkazib berish tizimi, orbital chiqindilardan qochish, langar tizimi, dovullardan qochish uchun langarni Gʻarbiy ekvatorial Tinch okeanida joylashtirish, qurilish xarajatlari, qurilish jadvali va ekologik xatarlarni umumlashtirdi. Bundan tashqari, u kosmik lift kabellarining konstruktiv yaxlitligi va yuk koʻtarish qobiliyatini oʻrgandi hamda ularning yuqori choʻzilish mustahkamligi va chidamliligi zarurligini taʼkidladi. Uning kosmik lift konsepsiyasi NIACning uchinchi bosqichiga yeta olmadi, buni u oʻzining yakuniy taklifini Kolumbiya kosmik kemasi halokati falokati sodir boʻlgan haftada topshirgani bilan izohladi.

XXI asrdagi yutuqlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kosmik liftni rivojlantirishni tezlashtirish uchun, tarafdorlar tegishli texnologiyalar boʻyicha Ansari X mukofotiga oʻxshash bir nechta tanlovlarni tashkil etishdi[19][20]. Shular qatoriga 2005–2009-yillarda har yili oʻtkazilgan Elevator:2010 tanlovi kiradi. Unda koʻtaruvchilar, lentalar va energiyani uzatish tizimlari boʻyicha musobaqalar tashkil etilgan[21]. Shuningdek, Robogames Space Elevator Ribbon Climbing tanlovi hamda NASAning Centennial Challenges dasturi mavjud boʻlib, 2005-yil mart oyida Spaceward Foundation (Elevator:2010 operatori) bilan hamkorlik eʼlon qilingan va sovrin jamgʻarmasi 400 ming AQSh dollariga yetkazilgan[22][23]. 2011-yil avgust oyida esa ilk marta Yevropa Kosmik Lift Tanlovi (EuSEC) oʻtkazilib, unda koʻtaruvchi konstruksiyasini yaratish boʻyicha bellashuv boʻlib oʻtgan[24].

2005-yilda „LiftPort Group“ kosmik lift kompaniyalari guruhi Nyu-Jersi shtatining Millvill shahrida uglerod nanonaychalari ishlab chiqaruvchi zavod qurilishini eʼlon qildi. Ularning eʼlon qilingan rejasi 2010-yilda kosmik liftni ishga tushirish edi.

Materiallar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yer uchun kosmik lift qurishda eng katta qiyinchiliklardan biri bu materiallarning mustahkamligidir. Chunki tuzilma oʻzining ogʻirligini ham, tashiydigan yukini ham koʻtara olishi kerak boʻladi, shuning uchun undan yasalgan materialning mustahkamlik va ogʻirlik nisbati, yaʼni maxsus mustahkamligi nihoyatda yuqori boʻlishi lozim.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „What is a Space Elevator?“. The International Space Elevator Consortium (2014). Qaraldi: 2020-yil 22-avgust.
  2. ↑ Edwards, Bradley Carl. The NIAC Space Elevator Program (Report). NASA Institute for Advanced Concepts. http://www.niac.usra.edu/studies/521Edwards.html. Qaraldi: 24 November 2007. 
  3. ↑ Tsiolkovsky, Konstanti. Dreams of Earth and Sky. Athena Books, 2004. ISBN 9781414701639. 
  4. ↑ Derek J. Pearson „The Steep Climb to Low Earth Orbit: A History of the Space Elevator Community's Battle Against the Rocket Paradigm.“ (2022).
  5. ↑ „The Audacious Space Elevator“. NASA Science News. 2008-yil 19-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 27-sentyabr.
  6. ↑ Landis, Geoffrey A.; Cafarelli, Craig (1999). Presented as paper IAF-95-V.4.07, 46th International Astronautics Federation Congress, Oslo, Norway, 2-6 October 1995. "The Tsiolkovski Tower Reexamined". Journal of the British Interplanetary Society 52: 175–180. 
  7. ↑ Artsutanov, Y. V Kosmos na Elektrovoze (Into Space by Funicular Railway). Komsomolskaya Pravda (Young Communist Pravda), 31 July 1960. Contents described in Lvov, Science 158:946, 17 November 1967
  8. ↑ Lvov, Vladimir (1967-11-17). "Sky-Hook: Old Idea" (en). Science 158 (3803): 946–947. doi:10.1126/science.158.3803.946. ISSN 0036-8075. PMID 17753605. https://www.science.org/doi/10.1126/science.158.3803.946. 
  9. ↑ Artsutanov, Yu „To the Cosmos by Electric Train“. liftport.com. Young Person's Pravda (1960). 2006-yil 6-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 5-mart.
  10. ↑ Isaacs, J. D.; Vine, A. C.; Bradner, H.; Bachus, G. E. (1966). "Satellite Elongation into a True 'Sky-Hook'". Science 151 (3711): 682–683. doi:10.1126/science.151.3711.682. PMID 17813792. https://archive.org/details/sim_science_1966-02-11_151_3711/page/682. 
  11. ↑ Pearson, J. (1975). "The orbital tower: a spacecraft launcher using the Earth's rotational energy". Acta Astronautica 2 (9–10): 785–799. doi:10.1016/0094-5765(75)90021-1. http://www.star-tech-inc.com/papers/tower/tower.pdf. 
  12. ↑ Clarke, Arthur C.. The fountains of Paradise. Harcourt Brace Jovanovich. Harcourt Brace Jovanovich, 1979. ISBN 9780151327737. 
  13. ↑ Boucher, Marc „The Space Elevator: 'Thought Experiment', or Key to the Universe?“ (en-US). SpaceRef (2013-yil 8-aprel). Qaraldi: 2024-yil 30-may.
  14. ↑ Edwards, Bradley C. (2004). "A Space Elevator Based Exploration Strategy". AIP Conference Proceedings (AIP) 699: 854–862. doi:10.1063/1.1649650. http://dx.doi.org/10.1063/1.1649650. 
  15. ↑ Smitherman, Jr., D.V., ed (August 2000). Space Elevators: An Advanced Earth-Space Infrastructure for the New Millennium (Report). NASA. https://nss.org/wp-content/uploads/2000-Space-Elevator-NASA-CP210429.pdf. 
  16. ↑ Bradley C. Edwards, "The Space Elevator".
  17. ↑ Edwards, Bradley C. (2003-03-01). The Space Elevator: NIAC Phase II Final Report (Report). Eureka Scientific. http://images.spaceref.com/docs/spaceelevator/521Edwards.pdf. 
  18. ↑ Bradley C. Edwards; Eric A. Westling. The Space Elevator: A Revolutionary Earth-to-Space Transportation System. BC Edwards, 2003. ISBN 9780974651712. 
  19. ↑ Boyle, Alan „Space elevator contest proposed“. NBC News (2004-yil 27-avgust). 2013-yil 14-dekabrda asl nusxadan arxivlangan.
  20. ↑ „The Space Elevator – Elevator:2010“. 2007-yil 6-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 5-mart.
  21. ↑ „Space Elevator Ribbon Climbing Robot Competition Rules“. 2005-yil 6-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 5-mart.
  22. ↑ „NASA Announces First Centennial Challenges' Prizes“ (2005). 2005-yil 8-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 5-mart.
  23. ↑ Britt, Robert Roy „NASA Details Cash Prizes for Space Privatization“. Space.com (2005-yil 24-mart). Qaraldi: 2006-yil 5-mart.
  24. ↑ „What's the European Space Elevator Challenge?“. European Space Elevator Challenge. 2011-yil 15-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 21-aprel.

Qoʻshimcha oʻqish uchun

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
 Vikiomborda Kosmik lift
haqida turkum mavjud 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Kosmik_lift&oldid=5765232" dan olindi