Keniya tarixi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

  

Sharqiy Afrikaning bir qismi, Keniya deb ataladigan hududda Quyi paleolitning boshidan beri odamlar yashashi kuzatilgan.

Mombasada yevropalik va arablarning mavjudligi erta zamonaviy davrga toʻgʻri keladi, ammo Yevropaning ichki makonini oʻrganish 19-asrda boshlangan. Britaniya imperiyasi 1895-yilda Sharqiy Afrika protektoratini tashkil etdi, 1920-yildan boshlab Keniya mustamlakasi deb nomlangan.[1] Gʻarbiy Afrikaning tarqalish markazidan Bantu kengayishi bu hududga miloddan avvalgi 1-ming yillikda etib keldi. Afrikaning Bantu, Nilo-Saxara va Afro-Osiyo etnik-lingvistik hududlari chorrahasida joylashgan zamonaviy davlat chegaralari bilan Keniya haqiqatan ham koʻp millatli davlatdir.

Paleolit[tahrir | manbasini tahrirlash]

1929-yilda Keniyada qadimgi inson ajdodlari mavjudligining birinchi dalili Lui Liki Keniya janubi-gʻarbiy qismidagi Kariandusi tarixidan oldingi joydan bir million yillik Acheulian qoʻllarini topgach topilgan.[2] Keyinchalik Keniyada erta hominidlarning koʻplab turlari topildi. 2000-yilda Martin Pikford tomonidan topilgan eng qadimiysi olti million yillik Orrorin tugenensis boʻlib, u qazilgan Tugen tepaliklari sharafiga nomlangan.[3] Bu Sahelanthropus tchadensisdan keyin dunyodagi ikkinchi eng qadimgi fotoalbom hominiddir. .

Neolit davri[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hozirgi Keniyaning birinchi aholisi zamonaviy Xoysan soʻzlovchilariga oʻxshash ovchi-yigʻuvchilar guruhlari edi.[4] Miloddan avvalgi 5-ming yillikning oʻrtalaridan miloddan avvalgi 1-ming yillikgacha boʻlgan Kansyor madaniyati Sharqiy Afrikadagi ovchi-yigʻuvchilarning eng qadimgi keramika ishlab chiqaruvchi guruhlaridan biri boʻlgan. Bu madaniyat Viktoriya koʻli yaqinidagi Migori okrugidagi Gogo sharsharasida joylashgan.[5] Keniyadagi qoyatosh sanʼati obyektlari miloddan avvalgi 2000-1000 yillarga toʻgʻri keladi. Bu anʼana Mfangano orolida, Chelelemuk tepaliklarida, Namoratunga va Lewa Downsda rivojlandi. Qoya rasmlari bir vaqtlar Sharqiy Afrikada keng tarqalgan ovchi-yigʻuvchilar guruhi Tva xalqiga tegishli.[6] Koʻpincha bu jamoalar eramizdan avvalgi 3-ming yillikda Keniyaga koʻchib oʻtishni boshlagan turli xil oziq-ovqat ishlab chiqaruvchi jamiyatlarga assimilyatsiya qilingan.

Britaniya hukmronligi (1895—1963)[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sharqiy Afrika protektorati[tahrir | manbasini tahrirlash]

1895-yilda Britaniya hukumati Naivasha koʻligacha boʻlgan gʻarbdagi ichki hududlarni egallab oldi. Sharqiy Afrika protektoratini tashkil etdi. Chegara 1902-yilda Ugandagacha kengaytirildi va 1920-yilda protektorat boʻlib qolgan dastlabki qirgʻoq chizigʻidan tashqari kengaytirilgan protektorat toj mustamlakasiga aylandi. 1895-yilda mustamlakachilik hukmronligi boshlanishi bilan Rift vodiysi va uning atrofidagi togʻliklar oq tanlilar uchun ajratilgan. 1920-yillarda hindular togʻlarning yevropaliklar, ayniqsa Britaniya urush faxriylari uchun ajratilishiga qarshi chiqishdi. Oq tanlilar asosan Kikuyu mehnatiga qaram boʻlgan yirik kofe yetishtirish bilan shugʻullangan.[7]

Britaniya Sharqiy Afrika kompaniyasining jiddiy moliyaviy qiyinchiliklaridan soʻng, 1895-yil 1-iyulda Britaniya hukumati Sharqiy Afrika protektorati orqali toʻgʻridan-toʻgʻri boshqaruvni oʻrnatdi, keyinchalik (1902) oq koʻchmanchilar uchun unumdor togʻlarni ochdi.

1911-yil xaritasi

Temir yoʻl qurilgan vaqtga kelib, Afrika aholisining Britaniyaning asl egallab olishiga qarshi harbiy qarshiliklari barham topdi. Biroq, Yevropani tartibga solish jarayoni yangi shikoyatlarni keltirib chiqardi. Gubernator Persi Jirouard 1911-yildagi Ikkinchi Maasai kelishuvining buzilishi bilan bogʻliq boʻlib, bu ularning unumdor Laikipiya platosidan yarim qurgʻoqchil Ngongga kuch bilan koʻchirilishiga olib keldi. Yevropaliklarga (asosan britaniyaliklar va Janubiy Afrikadan oq tanlilar) yoʻl ochish uchun Maasai 1913-yilda janubiy Loieta tekisliklari bilan cheklangan. Kikuyular yevropaliklar uchun ajratilgan yerlarning bir qismini daʼvo qilishdi va oʻzlarini merosdan mahrum qilishgan deb oʻylashda davom etishdi.

Birinchi jahon urushi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Keniya Birinchi jahon urushida (1914—1918) inglizlar uchun harbiy bazaga aylandi[8], chunki janubdagi Germaniya mustamlakasini boʻysundirish harakatlari puchga chiqdi. 1914-yil avgust oyida urush boshlanganda, Britaniyaning Sharqiy Afrikasi (protektorat odatda maʼlum boʻlgan) va Germaniyaning Sharqiy Afrikasi gubernatorlari yosh koloniyalarni toʻgʻridan-toʻgʻri harbiy harakatlardan saqlab qolish uchun sulh tuzishga kelishib oldilar. Biroq, podpolkovnik Pol fon Lettou-Vorbek nemis harbiy kuchlariga qoʻmondonlikni oʻz zimmasiga oldi va iloji boricha koʻproq Britaniya resurslarini bogʻlashga qaror qildi. Germaniyadan butunlay uzilgan fon Lettou samarali partizan urushini olib bordi, quruqlikdan tashqarida yashadi, Britaniya taʼminotini qoʻlga kiritdi va magʻlubiyatsiz qoldi. U 1918-yilda sulh imzolanganidan oʻn bir kun oʻtgach, Zambiyada taslim boʻldi. Fon Lettouni taʼqib qilish uchun inglizlar Hindistondan Hindiston armiyasi qoʻshinlarini joʻnatdilar va keyin ichki qismlarga piyoda yuk tashishning ogʻir logistikasini engish uchun koʻp sonli yuk tashuvchilarga muhtoj edilar. Carrier Corps tashkil etildi va oxir-oqibat 400 000 dan ortiq afrikaliklarni safarbar qildi va ularning uzoq muddatli siyosiylashuviga hissa qoʻshdi.[9]

Mustaqillik[tahrir | manbasini tahrirlash]

1962-yilda Kenyatta va Ngalani oʻz ichiga olgan KANU-KADU koalitsion hukumati tuzildi. 1962-yilgi konstitutsiya 117 aʼzoli Vakillar palatasi va 41 aʼzoli Senatdan iborat ikki palatali qonun chiqaruvchi organni tashkil qildi. Mamlakat 7 yarim avtonom viloyatga boʻlingan, ularning har biri oʻz mintaqaviy assambleyasiga ega edi. Afrikalik boʻlmaganlar uchun ajratilgan oʻrinlar kvotasi printsipidan voz kechildi va 1963-yil may oyida ochiq saylovlar oʻtkazildi. KADU Rift vodiysi, qirgʻoq va gʻarbiy hududlardagi yigʻilishlar ustidan nazoratni qoʻlga kiritdi. KANU Senat va Vakillar palatasida hamda Markaziy, Sharqiy va Nyanza viloyatlaridagi assambleyalarda koʻpchilikni qoʻlga kiritdi.[10] Keniya endi birinchi prezident sifatida Jomo Kenyatta bilan ichki oʻzini oʻzi boshqarishga erishdi. Britaniya va KANU KADU noroziliklari tufayli 1963-yil oktyabr oyida markaziy hukumatni mustahkamlovchi konstitutsiyaviy oʻzgarishlarga kelishib oldilar. Keniya 1963-yil 12-dekabrda mustaqillikka erishdi[11] va 1964-yil 12-dekabrda davlat boshligʻi Jomo Kenyatta bilan respublika deb eʼlon qilindi. 1964-yildagi konstitutsiyaviy oʻzgarishlar hukumatni yanada markazlashtirdi va turli davlat organlari tuzildi. Asosiy davlat organlaridan biri 1966-yilda tashkil etilgan Keniya Markaziy banki edi.

Kenyatta lavozimi (1963—1978)[tahrir | manbasini tahrirlash]

1973 Kenyatta hukmronligi haqidagi kinoxronika

Koʻp partiyaviy siyosat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Prezident Daniel Arap Moi 1979-yilda

2002-yilgi saylovlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mvay Kibaki va (marhum) xonim. Lyusi Kibaki AQSh prezidenti Jorj Bush va xonim bilan. Laura Bush 2003-yilda Oq uyda davlat tashrifi chog'ida.

Konstitutsiyaga koʻra, 2002-yil dekabrdagi prezidentlik saylovlarida ishtirok etish taqiqlangan. Moi Keniyaning birinchi prezidentining oʻgʻli Uxuru Kenyattani oʻzining vorisi etib muvaffaqiyatsizlikka uchragan. Muxolifat partiyalarining kamalak koalitsiyasi hukmron KANU partiyasini magʻlub etdi va uning rahbari, Moyning sobiq vitse-prezidenti Mvay Kibaki koʻpchilik ovoz bilan prezident etib saylandi.

2007-yilgi saylovlar va etnik zoʻravonlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

To'q sariq Demokratik Harakat rahbari Bosh vazir Omolo Odinga Keniya ommaviy axborot vositalari bilan suhbatda.

Bir paytlar dunyoning „eng optimisti“ deb hisoblangan Kibaki rejimi obroʻsizlantirilgan. Moy kuchlari bilan juda chambarchas bogʻlanganligi sababli tezda oʻz kuchining katta qismini yoʻqotdi. Kibaki va Moi oʻrtasidagi uzluksizlik Kikuyus hukmronlik qilgan Kibaki milliy kamalak koalitsiyasining oʻzini yoʻq qilishiga zamin yaratdi. Gʻarbiy Luo va Kalenjin guruhlari koʻproq avtonomiya talab qilib, Raila Amolo Odinga (1945) va uning Toʻq sariq demokratik harakatini (ODM) qoʻllab-quvvatladilar.[12]

Demografik tendentsiyalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Keniya demografiyasi (1961–2003)

Uilyam Rutoning prezidentligi (2022)[tahrir | manbasini tahrirlash]

2022-yil avgust oyida prezident oʻrinbosari Uilyam Ruto prezidentlik saylovlarida kichik farq bilan gʻalaba qozondi. U 50,5% ovoz oldi. Uning asosiy raqibi Raila Odinga 48,8 foiz ovoz toʻpladi.[13] 2022-yil 13-sentyabrda Uilyam Ruto Keniyaning beshinchi prezidenti sifatida qasamyod qildi.[14]

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Keniya xronologiyasi
  • Rahbarlar:
    • Keniyaning mustamlaka rahbarlari
    • Keniya hukumati rahbarlari (1963-yil 12-dekabrdan 1964-yil 12-dekabrgacha)
    • Keniya davlat rahbarlari (1964-yil 12-dekabrdan hozirgi kungacha)
  • Keniya siyosati
  • Keniyadagi shaharlar tarixi:
    • Mombasa tarixi va vaqt jadvali
    • Nayrobining tarixi va xronologiyasi
  • Afrika tarixi
  • Uganda tarixi
  • Tanzaniya tarixi
  • Inson evolyutsiyasining qoldiqlari roʻyxati

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ McCormack, Robert (1984-yil aprel). „The Giriama and Colonial Resistance in Kenya. 1800–1920. by Cynthia BrantleyThe Giriama and Colonial Resistance in Kenya. 1800–1920. by Cynthia Brantley. Berkeley, University of California Press, 1981. xiii. 196 pp. $30.00“. Canadian Journal of History. 19-jild, № 1. 147–148-bet. doi:10.3138/cjh.19.1.147. ISSN 0008-4107. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  2. ↑ „Taphonomy and Behaviour at the Acheulean Site of Kariandusi, Kenya“. Afr. Archaeol. Rev. 28-jild, № 2. 2011. 141–155-bet. doi:10.1007/s10437-011-9089-1. JSTOR 41486769.
  3. ↑ „First hominid from the Miocene (Lukeino Formation, Kenya)“ (PDF). Comptes Rendus Acad. Sci. 332-jild, № 2. 2001. 140-bet. Bibcode:2001CRASE.332..137S. doi:10.1016/S1251-8050 (01)01529-4. 25 May 2010da asl nusxadan (PDF) arxivlandi. Qaraldi: 1–dekabr 2010–yil. {{cite magazine}}: Check |doi= value (yordam); Invalid |display-authors=3 (yordam)CS1 maint: date format ()
  4. ↑ Ehret, Christopher. The Civilizations of Africa: a History to 1800. USA: University Press of Virginia, 2002. ISBN 9780813920856. 
  5. ↑ Dale, Darla; Ashley, Ceri (23 April 2010). „Holocene hunter-fisher-gatherer communities: new perspectives on Kansyore Using communities of Western Kenya“. Azania: Archaeological Research in Africa. 45: 24–48. doi:10.1080/00672700903291716. S2CID 161788802
  6. ↑ Kenya – Trust for African Rock Art. Available from: https://africanrockart.org/rock-art-gallery/kenya/ Cited 10-11-20
  7. ↑ „The 'White Highlands' of Kenya“. Geogr. J. 129-jild, № 2. 1963. 140–155-bet. doi:10.2307/1792632. JSTOR 1792632.
  8. ↑ Tucker, Spencer, 1937– Wood, Laura Matysek. Murphy, Justin D.. The European powers in the First World War : an encyclopedia, 7-dekabr 2018-yil. ISBN 978-1-135-68425-9. OCLC 1079786953. 
  9. ↑ Kenya: From Colonization to Independence, 1888–1970. Jefferson, N.C.: McFarland & Co., 2005. ISBN 9780786421992. 
  10. ↑ No assembly could be formed in the Northeast Region, because separatist Somalis had boycotted the elections, and its House and Senate seats also remained vacant.
  11. ↑ Conley R. „Joyful Kenya Gets Independence From Britain“. The New York Times.
  12. ↑ „Bent on self-destruction: The Kibaki regime in Kenya“. J. Contemp. Afr. Stud. 24-jild, № 1. 2006. 1–28-bet. doi:10.1080/02589000500513713.
  13. ↑ „Kenya election result: William Ruto wins presidential poll“. BBC News (15-avgust 2022-yil).
  14. ↑ Obulutsa, George; Mersie, Ayenat. „William Ruto sworn in as Kenya's fifth president“ (inglizcha). Reuters (13-sentabr 2022-yil). 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Keniya_tarixi&oldid=3424535" dan olindi