Janubiy Arab Amirliklari Federatsiyasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Janubiy Arab Amirliklari Federatsiyasi
arabcha: اتحاد إمارات الجنوب العربي
Ittiḥād ʾImārāt al-Janūb al-ʿArabiyy
inglizcha: Federation of Arab Emirates of the South
Britaniya protektorati
←
1959 — 1962


→
bayroq gerbi
Til(lar)i Arabcha va Inglizcha
Tarixiy davr Sovuq urush
Tarix
 - Tashkil topgan 1959-yil 11-fevral
 - Tugatilgan 1962-yil 4-aprel

Janubiy Arab Amirliklari Federatsiyasi (arabcha: اتحاد إمارات الجنوب العربي – Ittiḥād ʾImārāt al-Janūb al-ʿArabiyy) — Janubiy Yaman hududida mavjud bo‘lgan Buyuk Britaniya protektorati ostidagi davlatlar tashkiloti.

1959-yil 11-fevralda Britaniyaning Adan koloniyasida oltita kvazi-davlatlar federatsiyasi e’lon qilindi. Keyinchalik ularga yana to‘qqizta kvazi-davlat qo‘shildi. JAAF va Buyuk Britaniya o‘rtasidagi munosabatlar "do‘stlik va himoya" shartnomasi bilan tartibga solindi, bu Janubiy Yamandagi Britaniya pozitsiyalarining saqlanishini ta’minladi[1].

1962-yil 4-aprelda Janubiy Arab Amirliklari Federatsiyasi nomi Janubiy Arabiston Federatsiyasi deb o‘zgartirildi[2].

Federatsiya tarixi (1959—1962-yillar)[tahrir | manbasini tahrirlash]

1954-yildan beri Adan mustamlakasi gubernatori ser Tom Xikkinbotam mahalliy knyazliklar[3] hukmdorlari bilan dastlabki muzokaralar olib bordi, ammo ikkinchisi Angliyaga qaram bo‘lgan federatsiyaga qo‘shilish istagini bildirmadi. Mahalliy aholi boshidanoq bu fikrga juda salbiy munosabatda edi[4].

Arab matbuoti Britaniyaning ushbu mintaqada federatsiya yaratish loyihasi ortida "ingliz mustamlakachilarining Yamanni sun'iy ravishda parchalanishini mustahkamlashga urinishlari" yashiringanini tushuntirdi. Misrning “Al-Jumhuriya” gazetasining yozishicha, London ushbu sohada oʻziga qaram federatsiya yaratish orqali Yamanning janubiy qismini shimoliy hududlardan sunʼiy ravishda ajratib olishni mustahkamlamoqchi[5].

Misrning “Al-Hilol” jurnali ham London soxta federatsiya tuzish orqali mahalliy aholini Janubiy va Shimoliy Yamanni birlashtirish uchun kurashdan chalg‘itishga qaror qilganini ta’kidladi[6].

1959-yil fevral oyida Janubiy Arab Amirliklari Federatsiyasi tashkil etilganligi rasman e’lon qilingandan so‘ng, G‘arbiy Adan protektoratining 20 knyazligidan faqat 6 tasi Federatsiya tarkibiga kirdi. Adan Sharqiy protektoratining birorta ham knyazligi federatsiya tarkibiga kiritilmagan va Adan koloniyasini ham kiritilmagan[7]. Sultonlikni federatsiyaga aylantirish uchun inglizlar Lahj sultoniga qattiq bosim o‘tkazishga, jumladan, harbiy kuch ishlatishga majbur bo‘ldi. Natijada, 1958-yil oktyabr oyida Lahj Janubiy Arab Amirliklari Federatsiyasiga qo‘shilishga majbur bo‘ldi. Shu tariqa, Lahj federatsiyaning yettinchi aʼzosiga aylandi[8][9][10].

1960-yil fevral oyida Quyi Aulaki sultonligi, Aqrabiy shayxligi va Datina shayxligi Janubiy Arab Amirliklari Federatsiyasi tarkibiga kirdi[11][12]. Shu bilan birga, Janubiy Arab Amirliklari Federatsiyasining o‘zi unchalik barqaror emas edi. 1961-yilda haftalik “Aden Chronicle” gazetasi taʼkidlaganidek, federatsiya tashkil etilganda uni maqtagan Fadli, Beyxan, Dali, Audxali, Quyi va Yuqori Aulaqi hukmdorlari federatsiyaga boʻlgan umidlari oqlanmayotganini anglab, tez orada optimizmlarini yoʻqotdilar[13].

Ayni paytda London federatsiya tarkibini kengaytirish yo‘llarini astoydil izladi. 1962-yil mart oyida Vohidiy sultonligi uzoq davom etgan muzokaralardan so‘ng federatsiya tarkibiga kirdi va uning 11-aʼzosi bo‘ldi. Bu Adan Sharqiy protektoratidan federatsiya tarkibiga kirgan birinchi hudud edi[14]. Vohidiy ikki sultonlikdan iborat boʻlib, ularda turli sultonlar boʻlgan. Poytaxti Balxov boʻlgan Vohidiy sultonligi federatsiya tarkibiga kirdi, poytaxti Bir Ali boʻlgan Vohidiy sultonligi esa federatsiyadan tashqarida qoldi[15][6].

1962-yil 4-aprelda Janubiy Arab Amirliklari Federatsiyasi nomi Janubiy Arabiston Federatsiyasi deb o‘zgartirildi[6]; Bunga rasman kichik Datina respublikasining federatsiyaga kirishi sabab bo‘lgan. Aslida, nomning o‘zgarishi inglizlarning yaqin kelajakda federatsiya tarkibiga nafaqat Adan protektoratlarini, balki Adan mustamlakasini ham kiritish niyatidan dalolat berdi.

Mahalliy hukmdorlar va oddiy aholining qarshiliklariga qaramay, federatsiyaning Adan bilan "yaqinroq aloqalari" bo‘yicha muzokaralar davom etdi: 1962-yil aprel oyida Federatsiya Oliy Kengashi muzokaralar nihoyasiga yetayotganini e’lon qildi[16].

1962-yil 17-mayda Adanni 4-aprelda tuzilgan Janubiy Arabiston Federatsiyasi tarkibiga kiritish toʻgʻrisida kelishuvga erishildi. Biroq, muzokaralar jarayoni ishtirokchilari orasida ham yakdillik yo‘q edi. Shunday qilib, mehnat va immigratsiya vaziri Saidiy kelishuv shartlariga rozi emasligini e’lon qilib, iste’foga chiqdi[17]. Ushbu shartnoma matni eʼlon qilinmadi, ammo Britaniya mustamlaka vaziri uni o‘qib chiqqandan keyin Londonda muhokama qilinishi haqida xabar berildi[18][19]. Bunday muhim qaror Qonunchilik kengashi va Adan siyosiy partiyalari va tashkilotlari vakillarisiz qabul qilindi, bu esa o‘z navbatida Adan aholisining keng noroziligiga sabab bo‘ldi. Bu kelishuvga qarshi ko‘plab norozilik telegrammalari Londonga yuborildi[20].

1962-yil iyun oyida leyboristlar D. Tomson va R. Edvards Adan kasaba uyushmalari kongressi taklifiga binoan u yerdagi vaziyat bilan tanishish uchun Adanga kelishdi. Bunga javoban Adanga mustaqillik berish talabi bilan ommaviy namoyish bo‘lib o‘tdi[21][22].

Londonga qaytgan D. Tomson va R. Edvards Adandagi vaziyat haqida faqat bir nechta kichik tanqidiy fikrlarni aytishdi[23]. Shuningdek, Angliya gubernatorining Adendagi ayollar kollejini butun o‘quv yiliga yopish haqidagi qarorini juda qattiq jazo sifatida qoraladi[24].

Dastlab JAAFga tegishli kvazi-davlatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Keyinchalik JAAFga qo‘shilgan kvazi-davlatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Paul Dresch. A History of Modern Yemen. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2000.
  • R.J. Gavin. Aden Under British Rule: 1839-1967. London: C. Hurst & Company, 1975.
  • Tom Little. South Arabia: Arena of Conflict. London: Pall Mall Press, 1968.

Izohlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

 Izoh

  1. ↑ Smitson, Scott. "The Road to Good Intentions: British Nation-building in Aden" (PDF). Center for Complex Operations Case Study No. 10. p. 9. Archived from the original (PDF) on 15 February 2013. Retrieved 4 May 2015.
  2. ↑ The Middle East and North Africa, Volume 17. Europa Publications., (1971), p. 630.
  3. ↑ «Aden Chronicle» (August 7, 1958), p. 17.
  4. ↑ «Аль-Джадийд» (1964), № 5, стр. 6.
  5. ↑ «Аль-Гумхурия» (Каир, 16.XII.1963).
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 «Аль-Хиляль» (1964), № 6, стр. 129.
  7. ↑ «Aden Chronicle» (February 19, 1959), p. 17; (July 13, 1961), p. 9.
  8. ↑ «Аль-Хиляль» (1964), № 6, стр. 128.
  9. ↑ Parliamentary Debates (Commons) 1959–1960, vol. 613, col. 113.
  10. ↑ «Aden Chronicle» (November 12, 1959), p. 1.
  11. ↑ «Аль-Хиляль» (1964), № 6, стр. 123.
  12. ↑ «Aden. Chronicle» (July 3, 1958), p. 11; (February 18), 1960, p. 7.
  13. ↑ «Aden Chronicle» (July 13, 1961), p. 9.
  14. ↑ «Aden Chronicle» (April 10, 1962), p. 7.
  15. ↑ «The Middle East» (1962), p. 65.
  16. ↑ «Aden Chronicle» (April 5, 1962), p. 8.
  17. ↑ «The Times» (24.V.1962), pp. 1, 27.
  18. ↑ «The Times» (19.V.1962), p. 7.
  19. ↑ «Aden Chronicle» (May 24, 1962), pp. 1, 27.
  20. ↑ «Aden Chronicle» (May 24, 1962), p. 1.
  21. ↑ «Aden Chronicle» (June 21, 1962) ,p. 1.
  22. ↑ «Rude pravo» (18.VII.1962), p. 3.
  23. ↑ «Parliamentary Debates (Commons)», 1961-1962, vol. 662, col. 1126-1127.
  24. ↑ Ibid, vol. 663, col. 212-213.
  25. ↑ Hickinbotham T. "Aden", London, (1958), p. 127.
  26. ↑ «Aden Chronicle» (July 2, 1958) , p. 11.
  27. ↑ Валькова Л.В. "Английская колониальная политика в Адене и аденских протекторатах (1945-1967)", "Наука", (1968).
  28. ↑ The Times (10.VII.1964), p. 14. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Janubiy_Arab_Amirliklari_Federatsiyasi&oldid=3761580" dan olindi