Isroil

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
(Izrayèldan yoʻnaltirildi)
Isroil Davlati
מדינת ישראל Medinat Jisra'el
ShiorYoʻq
Madhiya: Hatikva (Umid; הַתִּקְוָה)
Location of Isroil
Poytaxt Quddus
Rasmiy til(lar) ivrit, arabcha
Hukumat Parlamentlik respublika
• Prezident
Isaac Herzog
Yair Lapid
• 
1948-yil 14-may
Maydon
• Butun
Asosiy: 20.770 km²
Bosib olingan yerlar bilan: 22.072 km² km2 (154-oʻrin)
• Suv (%)
2.1
Aholi
• 2016-yilgi roʻyxat
8 522 000 (97-oʻrin)
• Zichlik 387/km2
YIM (XQT) 2014-yil roʻyxati
• Butun
AQSh$ 305,707 mlrd. (47-oʻrin)
• Jon boshiga
AQSh$ 38,004
Pul birligi yangi shekel (ILS)
Vaqt mintaqasi UTC+2
• Yoz (DST)
UTC+3
Qisqartma IL
Telefon prefiksi 972
Internet domeni .il

Isroil (ivritcha: יִשְׂרָאֵל, arabcha: إسرائيل‎) — Yaqin Sharq oʻlkasida, Osiyoning gʻarbiy qismida, Oʻrta dengizning janubi-sharqiy boʻyida joylashgan davlat. Asosiy va rasmiy maydoni 20 770 km2[1]. Aholisi soni 2016-yilgi maʼlumotlarga koʻra 8 522 000 kishi. Poytaxti — Tel-Aviv. Asosiy iqtisodiy, siyosiy va madaniy markazi — Iyerusalim va Tel-Aviv. Rasmiy tillari — ivrit va arabcha.

Davlat tuzumi

Isroil — respublika. Mamlakatda yagona konstitutsiya yoʻq. Uning oʻrnini bosuvchi bir qancha qonunlar bor. Eng muhimlari: Qonun chiqaruvchi va ijrochi idoralarni tashkil etish toʻgʻrisida 1948-yilgi Qonun va Maʼmuriy farmon, 1949-yilgi Muvaqqat qonun, Qaytib kelish toʻgʻrisida 1950-yilgi Qonun, Fuqarolik haqida 1952-yilgi Qonun, Knesset toʻgʻrisida 1958-yilgi Asosiy qonun va boshqalar.

1947-yil 29-noyabrda BMT Bosh Assambleyasi koʻpchilik ovoz bilan (33 va 13) Falastinni ikki davlatga boʻlish toʻgʻrisida qaror qabul qildi.

Davlat boshligʻi — prezident (2021-yildan Isaak Herzog), u knesset (bir palatali parlament) tomonidan 7 yil muddatga saylanadi, ikkinchi muddatga qayta saylanish huquqiga ega emas. Qonun chiqaruvchi hokimiyat — knesset, uning 120 deputati umumiy toʻgʻri yashirin ovoz berish yoʻli bilan 4 yil muddatga saylanadi. Ijroiya hokimiyatni hukumat amalga oshiradi, hukumat knesset tomonidan tasdiqlanadi.

Tabiati

Isroilning dengiz boʻyi qismi kambar pasttekislik, sharqiy qismi balandligi 500–1000 metrli plato boʻlib, uning sharqiy chekkasi tor, chuqur Hor botigʻiga tik tushgan. Xula va Tiveriad koʻllari, oʻlik dengiz, janubda Negev choʻli bor. Fosforit, toshtuz, marmar, mis, temir rudasi, neft, gaz konlari topilgan.

Iqlimi subtropik, janubda va soyliklarda chala choʻl va choʻl iqlimi. Yozi issiq (24–36°), qishi iliq (6–18°). Yillik yogʻin 100–800 mm. Shimoli-sharqidan Iordan daryosining yuqori qismi oʻtadi. Daryo suvidan sugʻorishda foydalaniladi. Tuprogʻi qoʻngʻir, togʻ boʻz-qoʻngʻir, boʻz, janubdagi choʻllarda boʻz-qoʻngʻir. Togʻlarda makvis, gariga, doim yashil eman, qaragʻay va boshqalar usadi. Sirtlon, chiyaboʻri, daman, kemiruvchi va sudralib yuruvchilar koʻp. Qushlarning choʻl va dashtga xos turlari uchraydi.

Aholisining 82%i yahudiylar, 16%i arablar, qolgan qismi armanlar, druzlar. Isroil yahudiylarining yarmidan koʻprogʻi boshqa mamlakatlardan kelgan muhojirlardir. Rasmiy til — ivrit va arab tillari. Koʻpchilik aholi yahudiylik, qolganlari musulmon va xristian dinida. Aholining 90%i shahar va shaharchalarda yashaydi. Yirik shaharlari: Tel-Aviv, Xayfo, Quddus (gʻarbiy qismi), Ramat-Gan.

Tarixi

Gominidlarning Afrika qit'asini tark etib, qadimgi Levant hududiga ko'chib kelishi 1.5 million yil oldinga borib taqaladi.[2] Miloddan avvalgi 10 mingyillikda Janubiy Levantda Natuf madaniyati yuzaga kelgan bo'lsa,[3] miloddan avvalgi 4500-yillarda Gxassul madaniyati yuzaga kelgan.[4]

Bronza va Temir davrlari

Kan'on davridagi Iyerusalim devori. Dovud shahri.
Merpehtah Stele (miloddan avvalgi l XIII asr). Ko'pchilik Bibliya tadqiqotchilari tosh bitikdagi ba'zi ierogliflarni 'Isroil' deb tarjima qilishadi. Bu 'Isroil' so'zining birinchi marta ishlatilishidir.

Kanʼonliklarning kelib chiqishi O'rta Bronza davriga (m.av. 2100-1550-yillar) borib taqaladi.[5] Bronza davri yakunida Kan'on hududining katta qismida Qadimgi Misrdagi Yangi podsholikka o'lpon to'lovchi vassal-davlatlar mavjud bo'lgan.[6] Bronza davri yakunidagi inqirozlar oqibatida Kan'onni tartibsizliklar qamrab oldi va misrliklarning hudud ustidan nazorati butkul qo'ldan chiqdi.[7][8] Hududdagi Hazor, Beit She'an, Megiddo, Ekron, Ashdod va Ashkelon kabi aholi punktlari vayron bo'lgan yoki zarar ko'rgan.[9]

Isroil nomli xalq haqidagi dastlabki ma'lumotlar tahminan miloddan avvalgi 1200-yillarga borib taqaluvchi Merneptah Stele nomli Qadimgi Misr toshbitigida yozilgan.[10][11][12] Isroilliklar ajdodlari ushbu hududlarda yashagan somiy tillarida so'zlashuvchi xalqlar bo'lgani haqida ma'lumot bor.[13] Zamonaviy arxeologik kuzatuvlarga ko'ra, Isroilliklar va ularning madaniyati Kan'onliklar va ularning madaniyatidan ajralib, tobora Yahvega asoslanuvchi avvaliga monolatristik, keyinchalik monoteistik din va madaniyat shakllana boshlaydi.[14][15][16] Ushbu xalq Bibliyaviy ivrit deb ataluvchi ivrit tilida so'zlashgan.[17] Tahminan shu davrda filistimliklar janubdagi qirg'oqbo'yi tekisliklariga o'rnashishgan.[18][19]

Zamonaviy arxeologik topilmalar Tavrotda keltirilgan otalar, Chiqish va Joshua kitobidagi istilo haqidagi fikrlarning tarixiy asosga ega emasligini ko'rsatib, ularni Isroil davlatining milliy afsonalari qatoriga qo'shilishiga sabab bo'ldi.[20] Biroq, ushbu an'analarning ba'zi elementlari tarixiy asoslarga egadir.[21][22][20]

Qadimgi Isroil va Yahudiy podsholiklarining ko'lami va qudrati borasida turli bahs-munozaralar mavjud. Birlashgan Isroil podsholigi mavjudligi aniq bo'lmasada,[23][24] miloddan avvalgi 900-yillar atrofiga kelib shimolda Isroil podsholigi,[25][26] m.av. 850-yillar atrofiga kelib esa Yahudiy podsholigi yuzaga keladi.[27] Ikki podsholik orasida Isroil podsholigi badavlatroq bo'lib, tezda mintaqaviy qudratli davlatga aylanadi.[28] Omridlar sulolasi davrida podsholik Samariya, Galileya, Iordan vodiysi yuqori qismi, Sharon va Transiordaniyaning katta qismlari ustidan nazorat o'rnatgan.[29] Poytaxt Samariyada Temir davri Levant mintaqasidagi eng yirik inshootlar barpo etilgan.[30][31]

M.av. IX asrdagi Isroil va Yahudiy podsholiklari xaritasi. (inglizcha)

Tahminan m.av. 720-yillarda Isroil podsholigi Yangi Ossuriya podsholigi tomonidan istilo etiladi va barham topadi.[32] Iyerusalimni poytaxt qilgan Yahudiy podsholigi esa avvaliga Yangi Ossuriya podsholigiga, keyinchalik Yangi Bobil imperiyasiga qaram davlatga aylanadi. Temir davrida mintaqada 400 000 kishi yashagani haqida ma'lumotlar mavjud.[33] M.av. 587/6-yilda Iuda qo'zg'olonidan keyin podsho Navuxodonosor II Iyerusalimni qamal qilgan, Sulaymon ibodatxonasini vayron qilgan,[34][35] podsholikni tugatib, Yahudiya zodagonlarining katta qismini Bobilga surgun qilgan. Aynan shu davrdan yahudiy xalqining Bobildagi tutqunligi davri boshlanadi.[36] Yahudiyaning ushbu mag'lubiyati Bobil solnomalarida ham qayd etilgan.[37] Miloddan avvalgi 539-yilda Bobilni zabt etgan Ahamoniylar davlati asoschisi Kir II quvg'inga uchragan Yahudiya aholisini o'z vatanlariga qaytishlariga ruxsat beruvchi farmon e'lon qiladi.[38] O'z vataniga qaytgan yahudiy aholisiga o'z-o'zini boshqarish va ibodatxona qurish huquqi beriladi.

Antik davr

Ikkinchi ibodatxona m.av. 520-yilda qurib bitkaziladi. Forslar hududni Yehud viloyati sifatida boshqarishadi va viloyat aholisi miloddan avvalgi V va IV asrlarda tahminan 30 000 kishini tashkil qiladi.[39][40]

Masada qal'asi. Rimliklar tomonidan I asrda qamal qilingan.

Miloddan avvalgi 332-yilda Aleksandr o'zining Ahamoniylar davlatiga qarshi yurishi davomida hududni istilo qiladi. Uning o'limidan keyin hudud Ptolemeylar va Salavkiylar sulolalari tomonidan Kelesuriya hududining bir qismi sifatida boshqariladi. Keyingi asrlarda hududda olib borilgan ellinlashtirish siyosati oqibatida kelib chiqqan ijtimoiy-madaniy nizolar Salavkiylar podshohi Antiox IV davrida o'z cho'qqisiga chiqdi va m.av. 167-yilda Makkabiylar qo'zg'oloni sodir bo'ldi. Hududdagi tartibsizliklar Salavkiylar hokimiyatini kuchsizlantirdi va miloddan avvalgi II asr oxirida yarim mustaqil Yahudiy-Hasmoniylar podsholigi vujudga keldi. Podsholik oxir-oqibatda to'la mustaqillikka erishdi va qo'shni hududlarni ham o'ziga qo'shib oldi.[41][42][43]

Rim Respublikasi hududni miloddan avvalgi 63-yilda istilo qilib, dastlab Suriya ustidan nazorat o'rnatadi va keyinchalik Hasmoniy fuqarolar urushiga aralashadi. Yahudiyadagi Rim Respublikasi va Parfiya tarafdorlari orasidagi kurashlar oxir-oqibatda Herodning Rim Respublikasi vassali sifatida Yahudiy podshosi rutbasiga ko'tarilishiga sabab bo'ladi. Milodiy 6-yilda hudud rimliklar tomonidan to'la-to'kis anneksiya qilinib, Judaea provinsiyasiga aylantiriladi va bu oxir-oqibatda katta vayronagarchiliklar keltirgan Rim-Yahudiya urushlariga sabab bo'ladi. Milodiy 66–73-yillarda sodir bo'lgan Birinchi Rim-Yahudiya urushi oqibatida Iyerusalim va Ikkinchi Ibodatxona vayron etiladi, aholining sezilarli qismi esa halok bo'ladi, yoki ko'chirib yuboriladi.[44]

Yahudiylarning Rim Respublikasiga qarshi ikkinchi qo'zg'oloni Bar Koxba qo'zg'oloni deb nomlanib, u 132–136-yillarda sodir bo'ladi. Dastlabki muvaffaqiyatdan ruhlangan yahudiylar Yahudiyada mustaqil davlat tuzishadi, biroq rimliklar katta qo'shin to'plab qo'zg'olonni shafqatsizlik bilan bostiradi va Yahudiya hududi aholisi qirg'in qilinadi.[44][45][46][47][48] Iyerusalim Aelia Capitolina nomi ostida Rim koloniyasi sifatida qayta quriladi, Yahudiya provinsiyasi nomi esa Syria Palaestina deb o'zgartiriladi.[49][50] Iyerusalim hududi atrofida yashovchi yahudiylar o'z uylaridan quvib chiqariladi[51][47] va butun imperiya bo'ylab sochilib ketadi.[52] Biroq, quvg'inlarga qaramasdan, hududda muntazam ravishda yahudiylar istiqomat qilgan va Galileya yahudiylarning hududdagi diniy markaziga aylangan.[53] Shuningdek, yahudiy jamoalari Hebron tepaliklari janubida va qirg'oqbo'yi tekisliklarida istiqomat qilishgan.[47]

O'rta asrlar

Galileyadagi Kfar Bar'am sinagogasi, III asr.

Imperator Konstantin davrida keng tarqalgan Xristianlik dini Yahudiyada oldindan mavjud bo'lgan Rim ma'jusiyligi o'rnini egallay boshladi.[54][55] IV asrda Konstantinning Xristian diniga o'tishi bilan Yahudiylar uchun vaziyat "yanada murakkablashdi".[52] Yahudiylar va yahudiylik dinini ta'qiqlovchi bir qancha qonunlar qabul qilindi va yahudiylar Cherkov va hokimiyat vakillarining ta’qibiga duchor boʻldi.[55] Koʻplab yahudiylar oʻzga mamlakatlarda shakllangan va tobora rivojlanayotgan diasporalarga ko'chib ketishdi[56] va Isroil hududiga esa Xristianlarning ko'chib kelishi va aholining Xristian diniga o'tishi davom etdi. V asr o'rtalariga kelib aholi sonida xristianlar koʻpchilikni tashkil qila boshladi.[57][58] V asr oxiriga kelib Samariylar qo'zg'oloni boshlandi va samariylar aholi sonining keskin qisqarishiga olib kelgan ushbu qo'zg'olon VI asrga qadar davom etdi.[59] Iyerusalimning Sosoniylar tomonidan zabt etilishi va 614-yildagi Herakleiosga qarshi qo'zg'olondan so'ng yana hudud 628-yilda Vizantiya imperiyasi nazorati ostiga o'tdi.[60]

634–641-yillar oralig'ida Rashidun xalifaligi Levantni istilo qildi.[56][61][62] Keyingi olti asr davomida hudud Umaviylar, Abbosiylar, Fotimiylar xalifaliklari, undan keyin Saljuqlar va Ayyubiylar sulolalari qo'lida talash bo'ldi.[63] Ushbu asrlar davomida hudud aholisi keskin qisqarib, Rim va Vizantiya davridagi 1 million kishidan Usmonlilar hokimiyati boshlanishiga kelib tahminan 300 000 ga tushib qoldi. Aholi soni qisqarishi bilan bir qatorda hududda muntazam ravishda mahalliy aholining ko'chirib yuborilishi, musulmonlarning ko'chib kelishi, arablashuv, islomiylashuv va aholining Islomga o'tishi sodir bo'ldi.[61][62][64][33] XI asr oxirida Salib yurishlari va Papa yo'riqnomasi asosida hududga xristianlarning kirib kelishi, shuningdek Iyerusalim hamda Muqaddas zaminni musulmonlardan tortib olib, Salibchi davlatlar shakllanishi sodir bo'ldi. Ayyubiylar bosqinchi salibchilarga qarshi kurashni boshladi va 1291-yilga kelib Misrdagi mamluklar davlati hudud ustidan to'la nazorat o'rmatdi.[65]

Yangi davr

Isroil davlati BMT Bosh Assambleyasining 1947-yil 29-noyabr qarori asosida tashkil topgan (1948-yil 14-may). Qarorga koʻra, Buyuk Britaniya mandatidagi Falastin mustaqil deb eʼlon qilindi; uning hududi arab va yahudiy mustaqil davlatlariga boʻlindi, har ikki davlat demokratik konstitutsiyaga ega boʻlishi lozim edi. Yahudiy davlatining hududi 14,1 ming km2, aholisi 498 ming yahudiy va 497 ming arab (shundan 90 mingi badaviy) deb belgilandi. Quddus BMT boshqaruvidagi mustaqil maʼmuriy birlik deb ajratildi. Arab-Isroil urushi (1948–1949) davrida Isroil Falastin arab davlati uchun 1 Falastin hududi (Iordan daryosining Gʻarbiy sohili) va Gʻazza ajratilgan hududning 4/5 qismini, Quddusning gʻarbiy qismini bosib oldi va Quddusni Isroil poytaxti deb eʼlon qildi. Isroil bosib olgan hududdan taxminan 1 million arab quvgʻin qilindi.

1956-yil Isroil, Buyuk Britaniya va Fransiyaning Misrga, 1958-yil AQSH bilan Buyuk Britaniyaning Livan va Iorda-niyaga qarshi agressiyalarida qatnashdi. Isroil Iordan daryosi suvining bir kismini oʻz tomoniga burib yubordi (1964-yil iyun). 1967-yil 2-iyunda tuzilgan hukumat „Buyuk Isroil“ davlatini barpo etish rejasini amalga oshirishga kirishdi. 1967-yil 5-iyunda Isroil arab davlatlariga qarshi yana agressiya boshladi. BMT Xavfsizlik Kengashi oʻzining 1967-yil 5–9-iyundagi majlisida Isroildan harbiy harakatlarni darhol toʻxtatishni talab qildi, ammo Isroil agressiyani davom ettira-verdi. Taraqqiyparvar kuchlarning talabi va Xavfsizlik Kengashining qaroriga muvofiq (1967-yil 10-iyulda) Isroil oʻq otishni toʻxtashishga majbur boʻldi, ammo bosib olgan arab xududlaridan oʻz armiyasini olib ketishdan bosh tortdi. 1967-yil 22-noyabrda Xavfsizlik Kengashi Yaqin Sharqdagi tan-glikni siyosiy yoʻl bilan bartaraf etish toʻgʻrisida qaror qabul qildi. Ammo Isroil bu qarorni mensimadi. Bosib olingan hududlarda harbiylashtirilgan yahudiy qishlokdari qurildi. 1973-yil kuzidagi arab-isroil urushida Isroil armiyasi va texnikasi katta talafot koʻrish evaziga koʻpgina yerlarni bosib oldi. 1974 va 1975-yillarda Isroil Misr bilan, 1974-yilda Suriya bilan tuzgan bitimlarga binoan qoʻshinlar bir-biridan yiroqlashtirildi, ular oʻrtasida bufer mintaqa hosil qilindi, bu yerga BMT qoʻshinlari joylashtirildi. 1979-yilgi Isroil-Misr sulh shartnomasiga muvofiq, Isroil oʻz qoʻshinlarini Sinay yarimoroldan olib ketdi va 1982-yilda yarim orolni Misrga kaytarib berdi. 1993-yilda Isroil bilan Falastin Ozodlik tashkiloti bir-birlarini tan olish hamda Gʻazza mintaqasi va Iyerixon shahri atrofida Muvaqqat Falastin muxtoriyati toʻgʻrisida bitim tuzdilar. 1998-yil oktabrdagi Isroil-Falastin shartnomasida Isroil arablardan bosib olgan yerlarining bir qismini kaytarib berishi koʻzda tutilgan. Ammo Isroil - Falastin mojarosini bartaraf etish mushkul masalaligicha qolayotir.

Isroil — 1949-yildan BMT aʼzosi. OʻzR suverenitetini 1991-yil 25-dekabrda tan oldi va 1992-yilda diplomatiya munosabatlari oʻrnatdi. Milliy bayrami — Mustaqillik kuni (1948) — Yahudiylar taqvimiga koʻra, bu bayram har yili har xil kunda kelishi mumkin (2001-yilda 26-aprelga toʻgʻri keldi).

Asosiy siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari. „Avoda“ („Mehnat“) sotsialistik partiyasi, 1968-yilda tuzilgan; „Likud“ („Ittifoq“) partiyasi, 1973-yilda tashkil etilgan; SHAS diniy partiyasi, 1984-yilda tuzilgan; „Mafdal“ milliy-diniy partiyasi, 1956-yilda tashkil etilgan; Arab demokratik partiyasi, 1988-yilda tuzilgan; „Isra-el ba-Aliya“ („Isroil yuksalishda“) partiyasi, 1996-yilda asos solingan. I. umumiy mehnat federatsiyasi kasaba uyushmasi 1920-yilda tashkil etilgan.

Iqtisodiyoti

Sanoati

Isroil iqtisodiyotida harbiy sanoat asosiy oʻrinni egallaydi, u tash-qi moliyaviy manbalarga, ayniqsa AQSH va Yevropa Ittifoqi yordamiga juda qaram. I. sanoati ilm-fan yutuqlariga asoslangan tarmoqlar — tibbiy elektronika, aloqa vositalari, kompyuterlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Metall ishlash, mashinasozlik (jumladan, samolyotsozlik, kemasozlik, ayniqsa ularning harbiy turlari), elektrotexnika, elektronika, kimyo sanoati, olmosni qayta ishlash ham rivojlangan. Yengil sanoatning toʻqimachilik, tikuvchilik, koʻnchilik kabi tarmoklari mavjud. Oziq-ovqat, yogʻochsozlik, neftni qayta ishlash, binokorlik materiallari sanoati rivoj topgan. Bir oz miqdorda kaliy va tosh-tuz, mis va temir rudalar, neft qazib olinadi. Energetika, asosan, chetdan keltirilgan xom ashyo negiziga qurilgan. Asosiy sanoat markazlari — Tel-Aviv, Xayfo.

Xoʻjaligi

Isroil — rivojlangan industrial-agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 21%, qishloq xoʻjaligi ulushi 3%ni tashkil etadi.

Qishloq xoʻjaligi

Ekinzorlarning aksar qismi davlatga va Yahudiy milliy jamgʻarmasiga qarashli boʻlib, bu yerlar kibutsa, moshava deb atalgan qishloq xoʻjaligi shirkatlariga ijaraga beriladi. Yer maydonlarining 20% dan koʻprogʻi ishlanadi, uning 40% dan ortigʻi sugʻoriladi. Qishloq xoʻjaligining asosiy tarmogʻi — dehqonchilik. Eksport uchun, asosan, sitrus mevalar yetishtiriladi (yiliga 1,5 million tonna), bular boshqa mevalar bilan birga qishloq xoʻjaligi mahsuloti asosiy qiymatining 30% ni tashkil etadi. Ichki ehtiyoj uchun bugʻdoy, kartoshka, sabzavot, texnika ekinlaridan paxta, qand lavlagi, zaytun va boshqalar ekiladi. Bogʻdorchilik, tokchilik, gulchilik bilan ham shugʻullaniladi. Chorvachiligida qoramol, qoʻy va echki, shuningdek, parranda boqiladi. Baliqchilik qam rivojlangan. Qishloq xoʻjaligi mamlakat ehtiyojlarini qondirmaydi.

Transporti

Asosan, avtomobil transporti rivojlangan, avtomobil yoʻllarining uz. — 13 ming km. Temir yoʻl uzunligi — 890 km. Dengiz savdo floti muhim oʻrin tutadi. Dengiz portlari: Xay-fo, Ashdod, Eylat. Tel-Aviv yaqinida xalqaro aeroport bor. Bir necha neft quvurlari boʻlib, ular orqali Qizil dengiz sohilidan Oʻrta dengiz portlariga neft oqiziladi.

Isroil chetga qishloq xoʻjaligi va mashinasozlik mahsulotlari, tarashlangan olmos, maʼdanli oʻgʻit, kimyoviy moddalar, qurol-yarogʻ chiqaradi. Chetdan mashina va asbobus-kuna, tarashlanmagan olmos, neft, kimyoviy mahsulotlar, transport vositalari oladi. Savdo-sotiqdagi asosiy mijozlari: AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya. Pul birligi — shekel.

Tibbiy xizmati

Aholi sogʻligʻini saqlash yuqori darajada. Davlat tibbiyot muassasalari bilan birga xususiy shifoxonalar ham bor. Vrachlar uch oliy oʻquv yurtining tibbiyot fakultetlarida tayyorlanadi.

Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari

Isroilda yahudiylar va arablar uchun alohida-alohida maktablar bor. Davlat maktablaridan tashqari xususiy oʻquv yurtlari ham boʻlib, ularning bir qismi diniy tashkilotlar mablagʻi hisobiga ishlaydi. 1969-yildan 5 yoshdan 15 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun 10 yillik majburiy taʼlim joriy etilgan. Boshlangʻich maktabda oʻqish muddati — 6 yil Oʻrta maktab — 6 yillik (3 yillik quyi va 3 yillik yuqori maktab). Isroilda 5 universitet va 17 institut bor. Eng yiriklari: Quddusdagi yahudiy universiteti (1918), Tel-Aviv universiteti (1953), Xay-fodagi universitet va Texnologiya instituti („Texnikoy“, 1912). Isroil Tabiiy va ijtimoiy Fanlar akademiyasi (1961) ishlaydi. Yirik kutubxonalari: Yahudiy milliy kutubxonasi, universitetlarning kutubxonalari. Isroil davlat arxivi bor. Muzeylari: Isroil milliy muzeyi (1965), Tiberiasdagi munitsipal osori atiqa muzeyi, Tel-Avivdagi Gaarets muzeyi, Xayfodagi zamonaviy sanʼat muzeyi va hokazo

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi

Isroilda 400 dan ortiq gazeta va jurnal nashr etiladi. Yiriklari: „Gaa-rets“ („Mamlakat“, kundalik gazeta, 1918-yildan), „Gamodiya“ („Xabarchi“, kundalik gazeta, 1950-yildan), „Gatsofe“ („Sharhchi“, kundalik gazeta, 1938-yildan), „Yediot axronot“ („Soʻnggi yangiliklar“, kundalik kechki gazeta, 1939-yildan), „Ma-ariv“ („Oqshom“, kundalik kechki gazeta, 1948-yildan). Ivrit tilida chiqadigan yuqoridagi gaz.lardan tashqari ingliz tilida kundalik „Djeruzalem post“ („Quddus pochtasi“, 1932-yildan) va arab tilida „Al-Ittihod“ („Ittifoq“, 1944-yildan) gazetalari nashr etiladi. Quddusda Isroil telegraf agentligi va Tel-Avivda Isroil axborot agentligi ishlaydi. Isroil radioeshittirish boshqarmasi hukumat xizmati boʻlib, radio va televideniyeni boshqaradi, 1948-yilda tuzilgan.

Adabiyoti qadimgi Sharq adabiyotida va qadimgi yahudiy adabiyoti alohida oʻrin tutadi. U butun Yevropa va Sharq madaniyati taraqqiyotiga katta taʼsir koʻrsatgan. Qadimgi yaxudiy adabiyoti deganda, birinchi navbatda, Bibliya tushuniladi. Yahudiy adabiyoti keyingi asrlarda, asosan, ivrit tilida rivojlangan. Ayrim yozuvchilar (yil Agnon, A. Shlyon-skiy, L. Goldberg, X. Byalik va boshqalar) Isroil tashkil topishidan ancha avval Falastinga koʻchib kelgan va 1948-yildan keyin ham ijodini davom ettirgan. Ayniqsa, Nobel mukofoti laureati (1966) Yosef Agnon hikoyalari haqqoniyligi va chuqur psixologizmi bilan eʼtiborni tortadi. 50-yillarda Falastinda oʻsib voyaga yetgan adiblar guruhi — Ye. Map, Ye. Amixay, T. Rivner, S. Izhar va b. adabiyotga kirib keldi. Ular oʻz asarlarida ijtimoiy muam-molarni oʻrtaga qoʻydilar. 60-yillarda Gʻarbiy Yevropa modernizmi va ekzistensializm falsafasi taʼsiri kuchaydi. Ilgor yozuvchilardan M. Avi-Shaul, A. Pen, X. Kadmon, A. Kenan, D. Ben-Amots, E. BenEzer va b. yahudiy-arab munosabatlari muammolarini, rasmiy ekstremistik siyosatdan norozilik kayfiyatlarini aks ettirdilar. Ivrit tilida ijod qiluvchi koʻpgina yozuvchilar idish tilida ham asarlar yarata boshladi. Isroil Zrubavel, M. Man, I. Papernikov, P. Binetskiy va boshqa idish tilidagi adabiyot namoyandalaridir. Arab tilida kalam tebratuvchi shoirlar — Tavfiq Ziyod, Xanna Abu Xon, Solih al-Qosim, hikoyanavislar — Emil Habibiy, Muhammad Ali Taxiy va boshqa mamlakatdagi arab aholisi kamsitilishiga qarshi norozilikni asosiy mavzu qilib olganlar.

Meʼmorligi va tasviriy sanʼati

Isroil hududida turli tarixiy davrlarga mansub koʻpgina meʼmorlik va sanʼat yodgorliklari sakdanib qolgan. Galileyda mil.av. 10—8ming yilliklarda toshdan yasalgan yertoʻlalar, Beysan, Megiddo va b. joylardagi mil.av. 4ming yillikka oid koʻhna shaharlar, Tel-Baytmirsim, Megiddo, Lahish, Gezer, Xatsorda qoyalar orasidan oʻtkazilgan vodoprovod lahmlari, tosh va xom gʻishtdan qurilgan qalin mudofaa is-tehkomlari, ibodatxonalar, turar joylar mavjud. Isroil va Yaxudo pod-shoxliklari (mil. av. 11-asr oxiri — 6-asr boshlari) davridan qolgan ogʻilxonalar, istehkomlar, saroylar, maishatxonalarning harobalari uchraydi. Neolit davriga mansub tasviriy va amaliy bezak sanʼati namunalari — uy hayvonlarining fil suyagi va sopoldan yasalgan haykalchalari, oʻyma va na-qshin idishlar topilgan. Rim xukmronligi davri (mil. av. 1-asr — mil. 4-asr) Rim badiiy madaniyatiga xos boʻlgan koʻpgina yodgorliklarni qoldirgan (Beysandagi Dionis ibodatxonasi, Beysan va Sezardagi teatrlar, Sezar va Askalondagi osma kuvurlar, jamo-at va turar joy binolari). Qabr ustiga qoʻyilgan byustlar va marmar sarkofaglardagi qabariq tasvirlar saqlangan. Vizantiya davridan bazilika (Bet-Alfadagi sinagogda koshinkori tasviridagi muchal aylanasi, qator bibliya sahnasi, qurbonlik marosimi tasvirlari va boshqalar), monastir va ibodatxonalar, arablar davridan masjid, madrasalar, salibchilardan qalʼa, qoʻrgʻonlar, istehkomlar qolgan. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida yahudiylarning Falastinga koʻchib kela boshlashi bilan Isroilning zamonaviy meʼmorligi va badiiy madaniyati shakllandi. Turli mamlakatlardan koʻchib kelgan yahudiylar har xil badiiy va meʼmoriy maktab hamda yoʻnalish anʼanalarini olib keldi.

20-asrning 50-yillaridan Tel-Aviv, Xayfo, Rexovat sh.lari rivojlana boshladi. Yangi barpo etilgan maʼmuriy va jamoat binolari orasida Tel-Avivdagi F. Mann konsert zali (1957, meʼmorlar 3. Rexter, D. Karmi, M. Zarxi, Ya. Rexter), Beylinson shifoxonasi (1950—58, meʼmorlari A. Sharon, B. Idelson), Gaarets-muzey (1958—60, meʼmorlar V. Vitkover, E. Baumen), 36 qavatli „Shalom“ maʼmuriy va savdo binosi (70-yillar), Bet-Yam sh.dagi mehmonxona majmui (1968—1969), Rexovat sh.dagi atom fizikasi instituti va b. alohida ajralib turadi. Tasviriy sanʼ-atda turli modern yoʻnalishlari va us-lublari ustun. I. Zaritskiy, I. Krize, B. Brizel kabi rassomlar mashhur. „Be-salel“ sanʼat va badiiy hunarmandchilik maktabi realistik tamoyillarga asos soldi. Amaliy bezak sanʼatida metall, plastmassa, loy va xurmo danagidan, guldor gazmoldan yasalgan badiiy buyumlar keng tarqalgan. Kitoblarni badiiy bezashga katta eʼtibor beriladi.

Musiqasi falastinlik yahudiylar va arablarning madaniyati (xalq qoʻshiqlari, raqslar, musiqa joʻrligidagi marosim va urf-odatlar), shuningdek koʻchib kelgan yahudiylarning anʼanalari asosida rivojlangan. 1948-yildan keyin musiqa muassasalari tashkil etildi. Isroil filarmoniyasi, milliy opera va „Inbal“ musiqali teatri, Xolon konservatoriyasi, Tel-Aviv yaxudiy konservatoriyasi, Quddus musiqa akademiyasi bor. 1950 yillardan kompo-zitorlik maktabi rivojlana boshladi (M. Lavri, E. Partosh, P. Benxaim, M. Avid va boshqalar).

Teatri

1926-yilda birinchi professional teatr — „Ogel“ („Chodir“) teatri tashkil etildi. Dastlab uning repertuarida diniy aqidalar asosidagi pyesalar bor edi. Keyin xorijiy mualliflarning dunyoviy asarlari sahnalashtirildi. Teatr rahbari M. Galevi A. Makarenko asarlari asosidagi „Pedagogik poema“, Kishonning „Nikoh shartnomasi“ pyesalarini koʻrsatish orqali tomoshabinlar eʼtiborini qozondi. „Matete“ („Supurgi“) deb atalgan hajviy teatr 1928-yilda bolgar rejissor I. Daniel tomonidan tashkil etildi. Dramaturglardan E. Harusi, A. Penn, Alterman teatr uchun dolzarb mavzularda pyesalar yozib berishdi. 1949* yilda bu teatr moliyaviy qiyinchiliklar sababli yopilib qoldi. 50-yillarda „Batsal yarok“ („Koʻk piyoz“) va „Hamem“ („Ili-miliq“) satirik teatrlari yuzaga keldi. Isroilning yetakchi teatri „Gabi-ma“ („Saxna“) 1928-yildan beri Falas-tinda ishlab kelayotir. Uning sahnasida Shekspir, Shiller, Gyote pyesalari koʻrsatildi. 20-asrning 2-yarmida bu teatrda X. Rovina, A. Meskin, Sh. Finkel, M. Zohar, Sh. Rudenskiy, A. Tal, I. Beker, M. Asherov kabi sahna ustalari shuhrat qozondi. Tel-Avivda Milliy teatr (1958-yilda asos solingan) va Kamer teatri (1944), Xayfoda Shahar teatri (1963), Tel-Aviv universitetida musiqa fakulteti, 20 dan ziyod musiqa maktabi mavjud.

Kinosi

Isroilda kino ishlab chiqarish 1950-yilda boshlandi. Shu yili rejissor A. Amar „Sulh“ badiiy filmini yaratdi. 1954-yilda milliy kinematografiyani ragʻbatlantirish haqida qonun qabul qilinib, kinoteatrlarda albatta Isroil filmlarini koʻrsatish joriy etildi. „Yodingda tut“ (rej. F. Artvis) badiiy filmi va „Salax Shabati“ hajviy komediyasi (ikkalasi ham 1964-yilda yaratilgan) ayniqsa diqqatga sazovor. Keyingi yillarda musiqiy filmlar, komediyalar, josuslik va „jangari“ filmlar yaratildi. Savdo va sanoat vazirligi xuzurida kino markazi tashkil etilgan. Tel-Avivda ikkita, Quddusda bitta kinostudiya bor.

Oʻzbekiston — Isroil munosabatlari

BMT qaroriga koʻra ikkinchi jahon urushidan keyin tuzilgan Yaqin Sharqdagi davlat. Poytaxti Iyerusalim shahri. Aholisi asosan yahudiy millatiga mansub insonlar. Aholisining beshdan bir qismini arablar tashkil etadi.

Manbalar

  1. BMT Bosh Assambleyasining 1947-yil 29-noyabr qarori bilan belgilangan hudud
  2. Tchernov, Eitan (1988). „The Age of 'Ubeidiya Formation (Jordan Valley, Israel) and the Earliest Hominids in the Levant“. Paléorient. 2-jild, № 14. 63–65-bet. doi:10.3406/paleo.1988.4455.
  3. Bar-Yosef, Ofer (1998). „The Natufian Culture in the Levant, Threshold to the Origins of Agriculture“ (PDF). Evolutionary Anthropology. 6-jild, № 5. 159–177-bet. doi:10.1002/(SICI)1520-6505(1998)6:5<159::AID-EVAN4>3.0.CO;2-7.
  4. Steiglitz, Robert (1992). „Migrations in the Ancient Near East“. Anthropological Science. 3-jild, № 101. 263-bet.
  5. Jonathan M. Golden. Ancient Canaan and Israel: An Introduction. Oxford University Press, 2009 — 3-4 bet. 
  6. Braunstein, Susan L. (2011). „The Meaning of Egyptian-Style Objects in the Late Bronze Cemeteries of Tell el-Farʿah (South)“. Bulletin of the American Schools of Oriental Research. 364-jild, № 364. 1–36-bet. doi:10.5615/bullamerschoorie.364.0001. JSTOR 10.5615/bullamerschoorie.364.0001.
  7. Dever, William G.. Beyond the Texts. Society of Biblical Literature Press, 2017 — 89-93 bet. 
  8. Richard, S. (1987). „Archaeological sources for the history of Palestine: The Early Bronze Age: The rise and collapse of urbanism“. The Biblical Archaeologist.
  9. Knapp, A. Bernard; Manning, W. Sturt (2016). „Crisis in Context: The End of the Late Bronze Age in the Eastern Mediterranean“. American Journal of Archaeology. 1-jild, № 120. 130-bet. doi:10.3764/aja.120.1.0099. ISSN 0002-9114.
  10. K.L. Noll. Canaan and Israel in Antiquity: A Textbook on History and Religion. A&C Black, 2012 — 137 bet. 
  11. Thomas L. Thompson. Early History of the Israelite People: From the Written & Archaeological Sources. Brill, 2000 — 275–276 bet. „They are rather a very specific group among the population of Palestine which bears a name that occurs here for the first time that at a much later stage in Palestine's history bears a substantially different signification.“ 
  12. Lemche, Niels Peter. The Israelites in History and Tradition. Westminster John Knox Press, 1998 — 35 bet. ISBN 978-0-664-22727-2. 
  13. Miller, James Maxwell; Hayes, John Haralson. A History of Ancient Israel and Judah. Westminster John Knox Press, 1986. ISBN 978-0-664-21262-9. 
  14. Smith, Mark. The Early History of God: Yahweh and Other Deities of Ancient Israel. Eerdmans, 2002 — 6–7 bet. ISBN 9781467427630. „Despite the long regnant model that the Canaanites and Israelites were people of fundamentally different culture, archaeological data now casts doubt on this view. The material culture of the region exhibits numerous common points between Israelites and Canaanites in the Iron I period (c. 1200–1000 BCE). The record would suggest that the Israelite culture largely overlapped with and derived from Canaanite culture... In short, Israelite culture was largely Canaanite in nature. Given the information available, one cannot maintain a radical cultural separation between Canaanites and Israelites for the Iron I period.“ 
  15. Rendsberg, Gary. Israel without the Bible, The Hebrew Bible: New Insights and Scholarship Frederick E. Greenspahn: , NYU Press, 2008 — 3–5 bet. 
  16. Gnuse, Robert Karl. No Other Gods: Emergent Monotheism in Israel. England: Sheffield Academic Press Ltd., 1997 — 28-31 bet. ISBN 978-1-85075-657-6. 
  17. Steiner, Richard C.. Ancient Hebrew, The Semitic Languages Hetzron, Robert: , Routledge, 1997 — 145–173 bet. ISBN 978-0-415-05767-7. 
  18. Killebrew, Ann E.. Biblical Peoples and Ethnicity: An Archaeological Study of Egyptians, Canaanites, Philistines, and Early Israel, 1300-1100 B.C.E.. Atlanta, Georgia: Society of Biblical Literature, 2005 — 230 bet. ISBN 978-1-58983-097-4. 
  19. Shahin, Mariam. Palestine: A Guide. Interlink Books, 2005 — 6 bet. ISBN 978-1-56656-557-8. 
  20. 20,0 20,1 Dever, William. What Did the Biblical Writers Know, and When Did They Know It?. Eerdmans, 2001 — 98–99 bet. ISBN 978-3-927120-37-2. „After a century of exhaustive investigation, all respectable archaeologists have given up hope of recovering any context that would make Abraham, Isaac, or Jacob credible "historical figures" [...] archaeological investigation of Moses and the Exodus has similarly been discarded as a fruitless pursuit.“ 
  21. Faust, Avraham. The Exodus Group, Israel's Exodus in Transdisciplinary Perspective: Text, Archaeology, Culture, and Geoscience Levy, Thomas E.; Schneider, Thomas; Propp, William H. C.: , Springer — 476 bet. ISBN 978-3-319-04768-3. 
  22. Redmount, Carol A.. The Literary and Historical Character of the Exodus Narrative, The Oxford History of the Biblical World Coogan, Michael D.: , Oxford University Press, 2001 — 61 bet. ISBN 978-0-19-988148-2. 
  23. Lipschits, Oded. The History of Israel in the Biblical Period, The Jewish Study Bible Berlin, Adele; Brettler, Marc Zvi: , Oxford University Press, 2014. ISBN 978-0-19-997846-5. 
  24. Kuhrt, Amiele. The Ancient Near East. Routledge, 1995 — 438 bet. ISBN 978-0-415-16762-8. 
  25. Finkelstein, Israel; Silberman, Neil Asher. The Bible unearthed: archaeology's new vision of ancient Israel and the origin of its stories. New York: Simon & Schuster, 2001 — 169–195 bet. ISBN 978-0-684-86912-4. 
  26. Wright, Jacob L.. David, King of Judah (Not Israel). The Bible and Interpretation. 
  27. Finkelstein, Israel. Saul and Highlands of Benjamin Update: The Role of Jerusalem, Saul, Benjamin, and the Emergence of Monarchy in Israel: Biblical and Archaeological Perspectives Joachim J. Krause, Omer Sergi, Kristin Weingart: , Atlanta, GA: SBL Press — 48 bet. „They became territorial kingdoms later, Israel in the first half of the ninth century BCE and Judah in its second half...“ 
  28. Finkelstein, Israel; Silberman, Neil Asher. The Bible Unearthed: Archaeology's New Vision of Ancient Israel and the Origin of Sacred Texts. Simon and Schuster, 2002 — 146–147 bet. ISBN 978-0-7432-2338-6. „Put simply, while Judah was still economically marginal and backward, Israel was booming. ... In the next chapter we will see how the northern kingdom suddenly appeared on the ancient Near Eastern stage as a major regional power“ 
  29. Israel, Finkelstein. The forgotten kingdom: the archaeology and history of Northern Israel, 2013 — 74 bet. ISBN 978-1-58983-910-6. OCLC 949151323. 
  30. Finkelstein, Israel. The Forgotten Kingdom: the archaeology and history of Northern Israel, 2013 — 65–66, 73, 78, 87–94 bet. ISBN 978-1-58983-911-3. OCLC 880456140. 
  31. Finkelstein, Israel (2011). „Observations on the Layout of Iron Age Samaria“. Tel Aviv. 2-jild, № 38. 194–207-bet. doi:10.1179/033443511x13099584885303. ISSN 0334-4355.
  32. Broshi, Maguen. Bread, Wine, Walls and Scrolls. Bloomsbury Publishing, 2001 — 174 bet. ISBN 978-1-84127-201-6. 
  33. 33,0 33,1 Broshi, M.; Finkelstein, I. (1992). „The Population of Palestine in Iron Age II“. Bulletin of the American Schools of Oriental Research. (1)-jild, № 287. 47–60-bet.
  34. Finkelstein, Israel; Silberman, Neil Asher. The Bible Unearthed: Archaeology's New Vision of Ancient Israel and the Origin of Sacred Texts. Simon and Schuster, 2002 — 307 bet. ISBN 978-0-7432-2338-6. „Intensive excavations throughout Jerusalem have shown that the city was indeed systematically destroyed by the Babylonians. The conflagration seems to have been general. When activity on the ridge of the City of David resumed in the Persian period, the-new suburbs on the western hill that had flourished since at least the time of Hezekiah were not reoccupied.“ 
  35. Lipschits, Oded (1999). „The History of the Benjamin Region under Babylonian Rule“. Tel Aviv. № 26 (2). 155–190-bet. doi:10.1179/tav.1999.1999.2.155. ISSN 0334-4355.
  36. Wheeler, P. (2017). „Review of the book Song of Exile: The Enduring Mystery of Psalm 137, by David W. Stowe“. The Catholic Biblical Quarterly. № 79 (4). 696–697-bet. doi:10.1353/cbq.2017.0092.
  37. "British Museum – Cuneiform tablet with part of the Babylonian Chronicle (605–594 BCE)". Qaraldi: 14-oktyabr, 2023-yil.
  38. Harper's Bible Dictionary Achtemeier: . San Francisco: Harper & Row, 1985 — 103 bet. 
  39. Grabbe, Lester L.. A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period: Yehud – A History of the Persian Province of Judah v. 1.. T & T Clark, 2004 — 355 bet. ISBN 978-0-567-08998-4. 
  40. Finkelstein, Israel; Silberman, Neil Asher. The Bible unearthed: archaeology's new vision of ancient Israel and the origin of its stories, 1st Touchstone ed., New York: Simon & Schuster, 2001 — 308  bet. ISBN 978-0-684-86912-4. 
  41. Helyer, Larry R.; McDonald, Lee Martin. The Hasmoneans and the Hasmonean Era, The World of the New Testament: Cultural, Social, and Historical Contexts Green, Joel B.; McDonald, Lee Martin: . Baker Academic, 2013 — 45–47 bet. ISBN 978-0-8010-9861-1. OCLC 961153992. „The ensuing power struggle left Hyrcanus with a free hand in Judea, and he quickly reasserted Jewish sovereignty... Hyrcanus then engaged in a series of military campaigns aimed at territorial expansion. He first conquered areas in the Transjordan. He then turned his attention to Samaria, which had long separated Judea from the northern Jewish settlements in Lower Galilee. In the south, Adora and Marisa were conquered; (Aristobulus') primary accomplishment was annexing and Judaizing the region of Iturea, located between the Lebanon and Anti-Lebanon mountains“ 
  42. Ben-Sasson, H.H.. A History of the Jewish People. Harvard University Press — 226 bet. ISBN 978-0-674-39731-6. „The expansion of Hasmonean Judea took place gradually. Under Jonathan, Judea annexed southern Samaria and began to expand in the direction of the coast plain... The main ethnic changes were the work of John Hyrcanus... it was in his days and those of his son Aristobulus that the annexation of Idumea, Samaria and Galilee and the consolidation of Jewish settlement in Trans-Jordan was completed. Alexander Jannai, continuing the work of his predecessors, expanded Judean rule to the entire coastal plain, from the Carmel to the Egyptian border... and to additional areas in Trans-Jordan, including some of the Greek cities there.“ 
  43. Ben-Eliyahu, Eyal. Identity and Territory: Jewish Perceptions of Space in Antiquity. University of California Press, 2019 — 13 bet. ISBN 978-0-520-29360-1. OCLC 1103519319. „From the beginning of the Second Temple period until the Muslim conquest—the land was part of imperial space. This was true from the early Persian period, as well as the time of Ptolemy and the Seleucids. The only exception was the Hasmonean Kingdom, with its sovereign Jewish rule—first over Judah and later, in Alexander Jannaeus's prime, extending to the coast, the north, and the eastern banks of the Jordan.“ 
  44. 44,0 44,1 Schwartz, Seth. The ancient Jews from Alexander to Muhammad. Cambridge University Press, 2014 — 85–86 bet. ISBN 978-1-107-04127-1. OCLC 863044259. „The year 70 CE marked transformations in demography, politics, Jewish civic status, Palestinian and more general Jewish economic and social structures, Jewish religious life beyond the sacrificial cult, and even Roman politics and the topography of the city of Rome itself. [...] The Revolt's failure had, to begin with, a demographic impact on the Jews of Palestine; many died in battle and as a result of siege conditions, not only in Jerusalem. [...] As indicated above, the figures for captives are conceivably more reliable. If 97,000 is roughly correct as a total for the war, it would mean that a huge percentage of the population was removed from the country, or at the very least displaced from their homes. Nevertheless, only sixty years later, there was a large enough population in the Judaean countryside to stage a massively disruptive second rebellion; this one appears to have ended, in 135, with devastation and depopulation of the district.“ 
  45. Eck, Werner (2013). „Sklaven und Freigelassene von Römern in Iudaea und den angrenzenden Provinzen“. Novum Testamentum. № 55. 1–21-bet.
  46. Raviv, Dvir; Ben David, Chaim (2021). „Cassius Dio's figures for the demographic consequences of the Bar Kokhba War: Exaggeration or reliable account?“. Journal of Roman Archaeology. 2-jild, № 34. 585–607-bet. doi:10.1017/S1047759421000271. ISSN 1047-7594. „Scholars have long doubted the historical accuracy of Cassius Dio's account of the consequences of the Bar Kokhba War (Roman History 69.14). According to this text, considered the most reliable literary source for the Second Jewish Revolt, the war encompassed all of Judea: the Romans destroyed 985 villages and 50 fortresses, and killed 580,000 rebels. This article reassesses Cassius Dio's figures by drawing on new evidence from excavations and surveys in Judea, Transjordan, and the Galilee. Three research methods are combined: an ethno-archaeological comparison with the settlement picture in the Ottoman Period, comparison with similar settlement studies in the Galilee, and an evaluation of settled sites from the Middle Roman Period (70–136CE). The study demonstrates the potential contribution of the archaeological record to this issue and supports the view of Cassius Dio's demographic data as a reliable account, which he based on contemporaneous documentation.“
  47. 47,0 47,1 47,2 Mor, Menahem (2016). „The Second Jewish Revolt“. BRILL. BRILL. 483–484.-bet. doi:10.1163/9789004314634. ISBN 978-90-04-31463-4. „Land confiscation in Judaea was part of the suppression of the revolt policy of the Romans and punishment for the rebels. But the very claim that the sikarikon laws were annulled for settlement purposes seems to indicate that Jews continued to reside in Judaea even after the Second Revolt. There is no doubt that this area suffered the severest damage from the suppression of the revolt. Settlements in Judaea, such as Herodion and Bethar, had already been destroyed during the course of the revolt, and Jews were expelled from the districts of Gophna, Herodion, and Aqraba. However, it should not be claimed that the region of Judaea was completely destroyed. Jews continued to live in areas such as Lod (Lydda), south of the Hebron Mountain, and the coastal regions. In other areas of the Land of Israel that did not have any direct connection with the Second Revolt, no settlement changes can be identified as resulting from it.“
  48. Oppenheimer, A'haron; Oppenheimer, Nili. Between Rome and Babylon: Studies in Jewish Leadership and Society. Mohr Siebeck, 2005 — 2 bet. 
  49. H.H. Ben-Sasson. A History of the Jewish People. Harvard University Press, 1976 — 334 bet. ISBN 978-0-674-39731-6. „In an effort to wipe out all memory of the bond between the Jews and the land, Hadrian changed the name of the province from Judaea to Syria-Palestina, a name that became common in non-Jewish literature.“ 
  50. Ariel Lewin. The archaeology of Ancient Judea and Palestine. Getty Publications, 2005 — 33 bet. ISBN 978-0-89236-800-6. „It seems clear that by choosing a seemingly neutral name – one juxtaposing that of a neighboring province with the revived name of an ancient geographical entity (Palestine), already known from the writings of Herodotus – Hadrian was intending to suppress any connection between the Jewish people and that land.“ 
  51. Eusebius „4:6“,. Ecclesiastical History — 3-4 bet. 
  52. 52,0 52,1 Edward Kessler. An Introduction to Jewish-Christian Relations. Cambridge University Press, 2010 — 72 bet. ISBN 978-0-521-70562-2. „Jews probably remained in the majority in Palestine until some time after the conversion of Constantine in the fourth century. [...] In Babylonia, there had been for many centuries a Jewish community which would have been further strengthened by those fleeing the aftermath of the Roman revolts.“ 
  53. Cohn-Sherbok, Dan. Atlas of Jewish History. Routledge, 1996 — 58 bet. ISBN 978-0-415-08800-8. 
  54. Catherine Nixey. The Darkening Age: The Christian Destruction of the Classical World, 2018. 
  55. 55,0 55,1 הר, משה דוד (2022). „היהודים בארץ-ישראל בימי האימפריה הרומית הנוצרית“ [Nasroniy Rim Imperiyasi davrida Isroil zaminidagi yahudiylar]. ארץ-ישראל בשלהי העת העתיקה: מבואות ומחקרים (Ivritcha). 1-jild. רושלים: ד יצחק בן-צב. 210–212-bet. ISBN 978-965-217-444-4.{{cite magazine}}: CS1 maint: unrecognized language ()
  56. 56,0 56,1 Ehrlich, Michael. The Islamization of the Holy Land, 634–1800. Leeds: Arc Humanities Press, 2022 — 3–4 bet. ISBN 978-1-64189-222-3. OCLC 1302180905. „The Jewish community strove to recover from the catastrophic results of the Bar Kokhva revolt (132–135 CE). Although some of these attempts were relatively successful, the Jews never fully recovered. During the Late Roman and Byzantine periods, many Jews emigrated to thriving centres in the diaspora, especially Iraq, whereas some converted to Christianity and others continued to live in the Holy Land, especially in Galilee and the coastal plain. During the Byzantine period, the three provinces of Palestine included more than thirty cities, namely, settlements with a bishop see. After the Muslim conquest in the 630s, most of these cities declined and eventually disappeared. As a result, in many cases the local ecclesiastical administration weakened, while in others it simply ceased to exist. Consequently, many local Christians converted to Islam. Thus, almost twelve centuries later, when the army led by Napoleon Bonaparte arrived in the Holy Land, most of the local population was Muslim.“ 
  57. David Goodblatt. The Political and Social History of the Jewish Community in the Land of Israel, c. 235–638, The Cambridge History of Judaism. Vol. IV Steven Katz: , 2006 — 404–430 bet. ISBN 978-0-521-77248-8. „Few would disagree that, in the century and a half before our period begins, the Jewish population of Judah () suffered a serious blow from which it never recovered. The destruction of the Jewish metropolis of Jerusalem and its environs and the eventual refounding of the city... had lasting repercussions. [...] However, in other parts of Palestine the Jewish population remained strong [...] What does seem clear is a different kind of change. Immigration of Christians and the conversion of pagans, Samaritans and Jews eventually produced a Christian majority.“ 
  58. Bar, Doron (2003). „The Christianisation of Rural Palestine during Late Antiquity“. The Journal of Ecclesiastical History. 54-jild, № 3. 401–421-bet. doi:10.1017/s0022046903007309. ISSN 0022-0469. „The dominant view of the history of Palestine during the Byzantine period links the early phases of the consecration of the land during the fourth century and the substantial external financial investment that accompanied the building of churches on holy sites on the one hand with the Christianisation of the population on the other. Churches were erected primarily at the holy sites, 12 while at the same time Palestine's position and unique status as the Christian 'Holy Land' became more firmly rooted. All this, coupled with immigration and conversion, allegedly meant that the Christianisation of Palestine took place much more rapidly than that of other areas of the Roman empire, brought in its wake the annihilation of the pagan cults and meant that by the middle of the fifth century there was a clear Christian majority.“
  59. Kohen, Elli. History of the Byzantine Jews: A Microcosmos in the Thousand Year Empire. University Press of America, 2007 — 26–31 bet. ISBN 978-0-7618-3623-0. 
  60. „Roman Palestine“. Qaraldi: 2023-yil 23-oktyabr.
  61. 61,0 61,1 Ellenblum, Ronnie. Frankish Rural Settlement in the Latin Kingdom of Jerusalem. Cambridge University Press, 2010. ISBN 978-0-511-58534-0. OCLC 958547332. „From the data given above it can be concluded that the Muslim population of Central Samaria, during the early Muslim period, was not an autochthonous population which had converted to Christianity. They arrived there either by way of migration or as a result of a process of sedentarization of the nomads who had filled the vacuum created by the departing Samaritans at the end of the Byzantine period [...] To sum up: in the only rural region in Palestine in which, according to all the written and archeological sources, the process of Islamization was completed already in the twelfth century, there occurred events consistent with the model propounded by Levtzion and Vryonis: the region was abandoned by its original sedentary population and the subsequent vacuum was apparently filled by nomads who, at a later stage, gradually became sedentarized.“ 
  62. 62,0 62,1 לוי-רובין, מילכה (2006). „הכיבוש כמעצב מפת היישוב של ארץ-ישראל בתקופה המוסלמית הקדומה (Kafedra: Eretz Isroil tarixi va unga o'rnashish)“ [Musulmon hukmronligi davrida Falastin hududida aholi o'rnashishining o'ziga xosliklari]. Cathedra: For the History of Eretz Israel and Its Yishuv (Ivritcha). № 121. 78–53-bet. ISSN 0334-4657. JSTOR 23407269.{{cite magazine}}: CS1 maint: unrecognized language ()
  63. Gil, Moshe. A History of Palestine, 634–1099. Cambridge University Press, 1997. ISBN 978-0-521-59984-9. 
  64. Broshi, Magen (1979). „The Population of Western Palestine in the Roman-Byzantine Period“. Bulletin of the American Schools of Oriental Research. 236-jild, № 236. 1–10-bet. doi:10.2307/1356664. ISSN 0003-097X. JSTOR 1356664.
  65. Kramer, Gudrun. A History of Palestine: From the Ottoman Conquest to the Founding of the State of Israel. Princeton University Press, 2008 — 376 bet. ISBN 978-0-691-11897-0.