Italiya — Shveytsariya munosabatlari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Italiya — Shveysariya munosabatlari
Italy Switzerland Locator.png

Italiya
Shveysariya

Italiya va Shveytsariya oʻrtasidagi diplomatik munosabatlar anʼanaviy tarzda yaqin boʻlib kelgan va hozirda ular murakkab shartnomalar majmuasi (jumladan, Italiya aʼzosi boʻlgan Yevropa Ittifoqi (EI) bilan tuzilgan shartnomalar) bilan tartibga solinadi[1].

Ikki davlat uzUN chegaraga ega, uchta umumiy til (italyan tili Shveytsariyaning toʻrtta rasmiy tillaridan biri, nemis va fransuz tillari Italiyada tan olingan ozchilik tillaridir; bundan tashqari, Romansh tili Shimoliy Italiyada soʻzlashuvchi ladin va friul tillariga yaqin) va mintaqaviy til (Lombard tilida Kanton Ticino va Lombardiya mintaqasida gapiriladi)[2]. Lombardiya mintaqasidagi Valtellina 1512-yildan 1797-yilgacha Shveytsariya tarkibiga kirgan[3]. Italiyada 48 000 Shveytsariyalik va Italiya fuqarolari Shveytsariyadagi eng katta xorijiy guruhdir: 500 000 kishi, shu jumladan ikki fuqaroligi boʻlganlar ham bor. Shveytsariya XIX asrda italiyalik emigrantlar uchun mashhur joy boʻlgan va 1950—1970-yillarda Shveytsariyadagi barcha chet elliklarning yarmi italiyaliklardan iborat edi. Italiyada Shveytsariya maktablari dunyoning boshqa mamlakatlariga qaraganda koʻproq[1].

Ikki mamlakat oʻrtasidagi munosabatlar bir qator savdo, madaniy va texnologik aloqalar orqali ifodalanadi.

Italiya Shveytsariyaning nafaqat Yevropadagi ikkinchi yirik savdo sherigi, balki Federatsiya bilan migratsiya sohasida asosiy hamkori ham. Hamkorlik Dublin reglamenti orqali mustahkamlangan.

Transchegaraviy nazorat va xavfsizlik boʻyicha bojxona va politsiya hamkorligi toʻgʻrisidagi bitim bilan rivojlanish tomon yana bir qadam tashlandi.

Mamlakatni taqqoslash[tahrir | manbasini tahrirlash]

rasmiy nomi Shveytsariya Konfederatsiyasi Italiya Respublikasi
Bayroq
Flag of Switzerland.svg
Flag of Italy.svg
Gerb
Switzerland coat.png
Emblem of Italy.svg
Madhiya Shveytsariya Zabur Il Canto degli Italiani
Milliy kun 1-avgust[4] 2-iyun
Eng katta shahar Syurix — 421 878[5] Rim — 2 770 226[6]
Hukumat Yarim toʻgʻridan-toʻgʻri demokratik federal respublika Unitar parlamentli konstitutsiyaviy respublika
Davlat rahbari Ignazio Kassis Serxio Mattarella
Rasmiy til Nemis, fransuz, italyan va romansh[7] italyancha
Asosiy dinlar 37 % Rim-katolik

25 % isloh qilingan yevangelistlar jamoasi

24 % dinsiz

6 % Boshqa xristian dini

5 % musulmonlar

3 % boshqa[8]

84,4 % Xristianlik, 11,6 % Dinsiz, 1,0 % Islom , 3,0 % Boshqalar[9]
Etnik guruhlar Nemis 65 %, fransuz 18 %, italyan 10 %, romansh 1 %, boshqa 6 %[10] 91,3 % italyanlar, 4,4 % boshqa yevropaliklar, 1,9 % osiyoliklar, 1,9 % afrikaliklar, 0,5 % boshqalar[11]
Amaldagi Konstitutsiya 1848-yil 12-sentyabr[12] 1948-yil 1-yanvar
Hudud 41.285 km 2 302.073 km 2
Vaqt zonalari 1 1
Aholi 8.636.896 (2020)Manba xatosi: The opening <ref> tag is malformed or has a bad name 59.554.023 (2020)Manba xatosi: The opening <ref> tag is malformed or has a bad name
YaIM 748 milliard dollar (2020)[13] 1,886 milliard AQSh dollari (2020)Manba xatosi: The opening <ref> tag is malformed or has a bad name
Valyuta Shveytsariya franki yevro

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1861-yilda Italiya davlati vujudga kelgunga qadar Italiya davlat tuzilmalari va Shveytsariya hududlari oʻrtasidagi munosabatlar iqtisodiy va diniy xarakterga ega edi. Masalan, 1300—1400-yillarda italiyalik savdogarlar va bankirlar Jeneva yarmarkalarida qatnashib, ularning rivojlanishiga hissa qoʻshgan.

Shveytsariya Milanni 1512—1515-yillarda Konfederatsiyaning protektorati sifatida tashkil etdi[14]. 1515-yilda Shveytsariyaliklar Milan gersogligini fransuz bosqinidan himoya qilishga yordam berishgan[15].

Qayta tiklash davrida (1815-1848) Lombard maʼrifati Shveytsariya hududlariga muhim taʼsir koʻrsatdi, Milan, aslida, Ticinesi uchun taʼlim joyiga aylandi.

1848-yilgi inqiloblar paytida Italiya hududarida koʻplab Shveytsariyaliklar Italiya yoʻlini qoʻllab-quvvatladilar, xususan, Milanning besh kunida (qoʻzgʻolon) Shveytsariyalik koʻngillilar Lombardiya-Venetsiya bilan avstriyaliklarga qarshi kurashdilar. 1848-yil avgustda Milanni qoʻlga kiritgandan soʻng, baʼzi italyan inqilobchilari Shveytsariyadan boshpana topishdi[16].

Risorjimento davrida turli italyan vatanparvarlari, jumladan, Piedmont-Sardiniya qirolligining bosh vaziri Kavur, Ticino kantonini va italyan tilida soʻzlashuvchi Graubünden vodiylarini zabt etishga qiziqish bildirishdi. 1861-yilda Italiya Qirolligining eʼlon qilinishi Shveytsariya tomonidan yengillik bilan qabul qilindi, chunki bu mamlakatning betarafligi uning xavfsizligini taʼminladi[17].

1870—1914-yillarda Shveytsariyaga italiyalik muhojirlarning katta oqimi kirib keldi. Bu tegishli mamlakatlarda kirish va yashash erkinligini taʼminlovchi 1868-yildagi turar joy va konsullik shartnomasi bilan ragʻbatlantirildi. Italiyalik muhojirlar asosan temir yoʻl qurilishida ishlagan malakasiz ishchilar edi.

Birinchi jahon urushi davrida Italiya hukumati Shveytsariya betarafligini hurmat qilishga sodiq qoldi va fashizm oʻrnatilishi bilan urushdan keyin ikki tomonlama munosabatlar doʻstlikka asoslangan siyosat bilan ajralib turdi. Ikki davlat oʻrtasida yangi savdo shartnomasi (1923) va yarashuv va sud orqali tartibga solish toʻgʻrisidagi shartnoma (1924) tuzildi[16].

Birinchi jahon urushida boʻlgani kabi, Ikkinchi jahon urushida ham Italiya 1938-yilda Shveytsariyaning betarafligini tan oldi, ammo 1938-yil 30-noyabrda Mussolini tomonidan Fashizmning Buyuk Kengashiga taʼsir qilgan kengayish loyihalari orasida Ticino kantoni ham bor edi[18].

Ikkinchi Jahon urushi tugashi bilan Shveytsariyaga migratsiya toʻlqini, asosan, Shveytsariya ishlab chiqarish tizimi urushning zarariga taʼsir qilmaganligi va Shveytsariyalik tadbirkorlarning arzon narxlardagi italyan ishchilarini qidirganligi sababli yuzaga keldi. Biroq, Shveytsariya hukumati migratsiyani mavsumiy ishlar bilan cheklashga harakat qildi va 1948-yilda shartnoma tuzdi. Ushbu shartnomada ishchilar Shveytsariya hududida harakatlana olmasligi va ularni yollaganlar bilan chambarchas bogʻliqligi aytilgan. Bundan tashqari, oilani birlashtirishga ruxsat berilmagan. Bu kelishuv ikki davlat oʻrtasida bir qancha keskinliklarni keltirib chiqardi va shu sababli 1964-yilda yana birlashishga imkon beruvchi yana bir kelishuv imzolangan[19].

1973-yilda boshlangan neft inqirozidan soʻng, Shveytsariyadagi koʻplab italiyalik ishchilar Italiyaga qaytishdi.

Ishbilarmonlik aloqalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Italiya Shveytsariyaning ikkinchi yirik savdo sherigi va Shveytsariya Italiyaning 8-yirik investori (22 milliard CHF) sifatida 78 000 ish oʻrni yaratmoqda. Sobiq federal maslahatchi Ueli Maurerning soʻzlariga koʻra, Lombardiya mintaqasi Shveytsariyaning Italiya bilan barcha savdolarining 90 foizini tashkil qiladi[20]. Italiya Shveytsariyaga 6 milliard CHF sarmoya kiritadi va 13 000 ish oʻrni yaratgan[1]. Ikkalasi ham Yevropa Ittifoqining Shveytsariya bilan tuzilgan shartnomalari orqali kuchli integratsiyalashgan va Shveytsariya ham Yevropa Ittifoqining Shengen hududining bir qismidir.

Iqtisodiy munosabatlar tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ikki davlat oʻrtasidagi savdo aloqalari geografik yaqinlik va Lotin valyuta ittifoqiga aʼzo boʻlganligi bilan yaxshilandi. Gottard tunneli va Jeneva portining ochilishi ham munosabatlar yaqinlashuviga yordam berdi.

1970-yillardagi Italiyada proteksionistik burilish savdo munosabatlarining qisman sekinlashishiga olib keldi, bu esa savdo shartnomalarini qayta koʻrib chiqish uchun sharoit yaratdi. Qayta koʻrib chiqish amalga oshirilgan boʻlsa-da, savdo balansi Italiya foydasiga xizmat qildi.

1970-yilgacha Shveytsariya bozori Italiya doimiy savdo profitsitidan foyda koʻrgan yagona bozor boʻlgan. XX asrning boshlarida Shveytsariya investorlari va kompaniyalari yarim orolga muhim turtki berdilar.

Ikki tomonlama savdoga Italiyaning urushdagi ishtiroki sezilarli darajada taʼsir koʻrsatmadi, bu aniq belgi 1919-yilda Italiyada Shveytsariya Savdo Palatasining ochilishi edi. Bu davr, shuningdek, Italiyadan Shveytsariya importining nisbiy qisqarishi bilan tavsiflangan boʻlsa-da, eksport doimiy boʻlib qolsa ham, bu Italiya uchun qulay boʻlgan savdo balansining qisqarishiga olib keldi[21].

Efiopiyadagi urushdan soʻng, Italiyaga kredit oʻtkazishda Shveytsariyadagi moliya markazi va xususan kredit tashkilotlari markaziy rol oʻynadi.

Ikkinchi Jahon urushining tugashi oʻzaro savdoning yangi bosqichini boshladi:

1950-yilda ikkala davlat ham Yevropa toʻlov ittifoqiga qoʻshildi[22]. Natijada yangi savdo kelishuvlari va toʻlov usullari oʻzaro savdoni erkinlashtirishning yangi davriga va savdo hajmi boʻyicha barqarorlikka olib keldi.

Ushbu davr Konfederatsiyadan yarim orolgacha boʻlgan katta miqdordagi investitsiyalar bilan ajralib turadi:

  • Shveytsariya moliya markazi Italiya kompaniyalari va muassasalariga debitorlik qarzlarini taqsimlashda asosiy rol oʻynaydi. Davlat temir yoʻllari Shveytsariya moliya markazidan kredit olib, uni Shimoliy Italiyani Shveytsariya bilan bogʻlaydigan temir yoʻl liniyalarini mustahkamlash va elektrlashtirish uchun ishlatgan.
  • Italiyadagi Shveytsariya toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalarining 50 % ga yaqini mamlakat shimolida toʻplangan. Shveytsariyaning Italiyaga toʻgʻridan-toʻgʻri sarmoyasining ahamiyati koʻpincha konfederatsiyaga noqonuniy ravishda eksport qilingan Italiya kapitalining oqimi bilan izohlanadi, bu esa Luganoni mamlakatning uchinchi moliyaviy markaziga aylantirgan[23].

Zamonaviy iqtisodiy munosabatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shveytsariya Italiyaning eng muhim savdo sheriklaridan biridir. 2021-yilda Shveytsariya Italiyaga 13,2 milliard dollarlik mahsulot eksport qildi va 32,2 milliard AQSh dollari miqdoridagi tovarlarni import qildi. Natijada umumiy savdo hajmi 45,4 milliard dollarni tashkil etdi. Har ikki yoʻnalishda investitsiya oqimi har ikki davlat uchun ham katta iqtisodiy ahamiyatga ega[24].

2020-yilda:

  • Shveytsariyaning Italiyaga toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalari 28,9 milliard yevroni tashkil etdi
  • Italiyaning Shveytsariyadagi toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalari 18,4 milliard yevroni tashkil etgan[25].

Chegara hududlariga birjalar yaqin. 70 000 dan ortiq italiyalik Shveytsariyada ishlash uchun chegarani kesib oʻtadi. 2017-yil oxirida Shveytsariyada mingga yaqin italyan kompaniyalari mavjud boʻlib, ular asosan quyidagi sohalarda 21 000 xodimni yollagan: kiyim-kechak, moliya, oziq-ovqat va qurilish. Xususan, qurilish sektori uchun Shveytsariya uchun Italiya Savdo Palatasi Investment4Business[26] deb nomlangan tashabbusni boshladi, bu ikki mamlakat oʻrtasida koʻchmas mulk biznesiga sarmoya kiritishni osonlashtiradi va ragʻbatlantiradi[27].

Madaniy almashinuv[tahrir | manbasini tahrirlash]

Italiya va Shveytsariya madaniyat sohasida ham yaqin munosabatlarga ega.

Istituto Svizzero[tahrir | manbasini tahrirlash]

1947-yilda Shveytsariya „Istituto Svizzero di Roma“ ga asos soldi. U Italiya va Shveytsariya oʻrtasidagi madaniy va ilmiy sohalarda hamkorlikni rivojlantirish uchun yaratilgan. Ushbu institut Italiya tashqi ishlar vazirligi tashabbusi boʻlgan „settimana della lingua italiana nel mondo“ (dunyoda italyan tili haftaligi) kabi turli loyihalarda ishtirok etadi[28]. Institut Shveytsariya madaniyatining taʼsirini uning chegaralaridan tashqarida kengaytirishni maqsad qilgan[29]. Ushbu tuzilma Rim, Milan va Palermoda koʻrgazmalar, konferensiyalar, uchrashuvlar oʻtkazadi. Institut har yili yosh tadqiqotchilar yoki rassomlarni qabul qiladi. Ushbu dasturlarda ishtirok etayotgan almashinuv talabalari toʻrtta Shveytsariya milliy tillaridan biri boʻlgan italyan tilini oʻrganishadi[30].

Institut Italiyada Shveytsariya loyihalari va tadqiqotlarini qoʻllab-quvvatlaydi. Shu tariqa ikki davlat oʻrtasidagi hamkorlik, madaniy va ilmiy almashinuv yanada mustahkamlanmoqda. Strukturaning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat:

  1. Yoshlarga oʻz loyihalarini (ilmiy yoki badiiy) ishlab chiqish va Italiya faoliyatida faol ishtirok etish imkoniyatini taklif qiling.
  2. Shveytsariya va Italiya oʻrtasida badiiy va ilmiy hamkorlikni rivojlantirish.
  3. Italiyada Shveytsariya taʼlim, tadqiqot va innovatsiyalarni targʻib qilish

Taʼlim sohasida hamkorlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Milan, Bergamo, Rim, Kataniya va Komoda Shveytsariya maktablarini topish mumkin. Ikki universitet, Università della Svizzera italiana (USI) va Janubiy Shveytsariya Amaliy fanlar va sanʼat universiteti italiyalik talabalarga Shveytsariya hukumatining Taʼlim tadqiqotlari va innovatsiyalar boʻyicha davlat kotibiyatiga Shveytsariya hukumati stipendiyalariga ariza berish imkoniyatini taklif qiladi[1].

Diplomatik munosabatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Italiya va Shveytsariya oʻrtasidagi diplomatik munosabatlar 22 ta shartnoma[31] va ikki hukumat vakillari oʻrtasidagi muntazam uchrashuvlarga asoslanadi[1].

Doimiy diplomatik vakolatxonalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Italiyaning Berndagi elchixonasi

    Italiyaning Berndagi elchixonasi

  • Italiyaning Bazeldagi konsulligi

    Italiyaning Bazeldagi konsulligi

  • Italiyaning Jenevadagi Bosh konsulligi

    Italiyaning Jenevadagi Bosh konsulligi

  • Italiyaning Luganodagi Bosh konsulligi

    Italiyaning Luganodagi Bosh konsulligi

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Bilateral relations between Switzerland and Italy, Swiss Federal Department of Foreign Affairs
  2. ↑ „Everything you need to know about Swiss Italian, Switzerland’s third language“. The Local Ch. Qaraldi: 9-iyun 2022-yil.
  3. ↑ „Valtellina: lost piece of the Swiss puzzle“. swissinfo.ch. Qaraldi: 20-aprel 2022-yil.
  4. ↑ „Swiss National Day: what to do and where to celebrate“ (en-US). Expat Guide to Switzerland | Expatica. Qaraldi: 2-may 2022-yil.
  5. ↑ „Switzerland - the largest cities 2020“ (en). Statista. Qaraldi: 2-may 2022-yil.
  6. ↑ „Città italiane con più di 60.000 abitanti - elenco per popolazione“ (it). Tuttitalia.it. Qaraldi: 2-may 2022-yil.
  7. ↑ „What Languages Do They Speak in Switzerland?“ (en-US). educations.com. Qaraldi: 2-may 2022-yil.
  8. ↑ „Religion – facts and figures“ (en). www.eda.admin.ch. Qaraldi: 2-may 2022-yil.
  9. ↑ „Special Eurobarometer 516“. European Union: European Commission (sentabr 2021). Qaraldi: 24-sentabr 2021-yil.
  10. ↑ „Statistical information about Switzerland“. www.about.ch. Qaraldi: 2-may 2022-yil.
  11. ↑ „Tuttitalia“.
  12. ↑ „Swiss Constitution“. www.parlament.ch. Qaraldi: 2-may 2022-yil.
  13. ↑ „Data Catalog“ (en). datacatalog.worldbank.org. Qaraldi: 4-may 2022-yil.
  14. ↑ Nelson Burnett, Amy. A Companion to the Swiss Reformation. Brill, 2016 — 43 bet. 
  15. ↑ „Battle of Marignano“. Qaraldi: 9-iyun 2022-yil.
  16. ↑ 16,0 16,1 „Italia“ (it). hls-dhs-dss.ch. Qaraldi: 28-aprel 2022-yil.
  17. ↑ „QUANDO LA SVIZZERA VOLEVA INVADERE L'ITALIA“ (en-US). Progetto Prometeo (22-dekabr 2018-yil). 1-iyul 2022-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 27-sentabr 2022-yil.
  18. ↑ Cerutti. „L'Italia fascista e la Svizzera nella Seconda Guerra mondiale“.
  19. ↑ Atis. „L'emigrazione italiana in Svizzera nel Secondo dopoguerra“ (it-it). Atis - Atistoria. Qaraldi: 28-aprel 2022-yil.
  20. ↑ „Annessione Lombardia a Svizzera: "Maurer ironico", DDPS“. Swissinfo.ch. Qaraldi: 20-aprel 2022-yil.
  21. ↑ „Italia-Svizzera: la storia dal 1861 al 2011“. www.italiasvizzera150.it. 16-may 2022-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 27-sentabr 2022-yil.
  22. ↑ „European Payments Union“. archives.eui.eu. Qaraldi: 17-may 2022-yil.
  23. ↑ „Italia“ (it). hls-dhs-dss.ch. Qaraldi: 17-may 2022-yil.
  24. ↑ „Bilateral relations Switzerland–Italy“ (en). www.eda.admin.ch. Qaraldi: 17-may 2022-yil.
  25. ↑ CEIC Data“. www.ceicdata.com. Qaraldi: 17-may 2022-yil.
  26. ↑ „I4B Investment4Business“. www.ccis.ch. Qaraldi: 17-may 2022-yil.
  27. ↑ Jorio. „La Svizzera, un investitore di peso in Europa“ (it). SWI swissinfo.ch. Qaraldi: 17-may 2022-yil.
  28. ↑ „Bilateral relations Switzerland–Italy“ (en). www.eda.admin.ch. Qaraldi: 17-may 2022-yil.
  29. ↑ „Istituto Svizzero, Istituto Svizzero“ (it-IT) (8-noyabr 2017-yil). Qaraldi: 28-may 2022-yil.
  30. ↑ „Istituto Svizzero, Istituto Svizzero“ (it-IT) (8-noyabr 2017-yil). Qaraldi: 17-may 2022-yil.
  31. ↑ „Fedlex“. www.fedlex.admin.ch. Qaraldi: 20-may 2022-yil. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Italiya_—_Shveytsariya_munosabatlari&oldid=3602327" dan olindi