Italiya — Shveysariya munosabatlari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Italiya — Shveysariya munosabatlari

Italiya
Shveysariya

Italiya va Shveysariya oʻrtasidagi diplomatik munosabatlar anʼanaviy tarzda yaqin boʻlib kelgan va hozirda ular murakkab shartnomalar majmuasi (jumladan, Italiya aʼzosi boʻlgan Yevropa Ittifoqi (EI) bilan tuzilgan shartnomalar) bilan tartibga solinadi[1].

Ikki davlat uzUN chegaraga ega, uchta umumiy til (italyan tili Shveysariyaning toʻrtta rasmiy tillaridan biri, nemis va fransuz tillari Italiyada tan olingan ozchilik tillaridir; bundan tashqari, Romansh tili Shimoliy Italiyada soʻzlashuvchi ladin va friul tillariga yaqin) va mintaqaviy til (Lombard tilida Kanton Ticino va Lombardiya mintaqasida gapiriladi)[2]. Lombardiya mintaqasidagi Valtellina 1512-yildan 1797-yilgacha Shveysariya tarkibiga kirgan[3]. Italiyada 48 000 Shveysariyalik va Italiya fuqarolari Shveysariyadagi eng katta xorijiy guruhdir: 500 000 kishi, shu jumladan ikki fuqaroligi boʻlganlar ham bor. Shveysariya XIX asrda italiyalik emigrantlar uchun mashhur joy boʻlgan va 1950—1970-yillarda Shveysariyadagi barcha chet elliklarning yarmi italiyaliklardan iborat edi. Italiyada Shveysariya maktablari dunyoning boshqa mamlakatlariga qaraganda koʻproq[1].

Ikki mamlakat oʻrtasidagi munosabatlar bir qator savdo, madaniy va texnologik aloqalar orqali ifodalanadi.

Italiya Shveysariyaning nafaqat Yevropadagi ikkinchi yirik savdo sherigi, balki Federatsiya bilan migratsiya sohasida asosiy hamkori ham. Hamkorlik Dublin reglamenti orqali mustahkamlangan.

Transchegaraviy nazorat va xavfsizlik boʻyicha bojxona va politsiya hamkorligi toʻgʻrisidagi bitim bilan rivojlanish tomon yana bir qadam tashlandi.

Mamlakatni taqqoslash[tahrir | manbasini tahrirlash]

rasmiy nomi Shveysariya Konfederatsiyasi Italiya Respublikasi
Bayroq
Gerb
link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a7/Switzerland_coat.png/100px-Coat of arms of Switzerland.svg
link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a7/Switzerland_coat.png/100px-Coat of arms of Switzerland.svg
Madhiya Shveysariya Zabur Il Canto degli Italiani
Milliy kun 1-avgust[4] 2-iyun
Eng katta shahar Syurix — 421 878[5] Rim — 2 770 226[6]
Hukumat Yarim toʻgʻridan-toʻgʻri demokratik federal respublika Unitar parlamentli konstitutsiyaviy respublika
Davlat rahbari Ignazio Kassis Serxio Mattarella
Rasmiy til Nemis, fransuz, italyan va romansh[7] italyancha
Asosiy dinlar 37 % Rim-katolik

25 % isloh qilingan yevangelistlar jamoasi

24 % dinsiz

6 % Boshqa xristian dini

5 % musulmonlar

3 % boshqa[8]

84,4 % Xristianlik, 11,6 % Dinsiz, 1,0 % Islom , 3,0 % Boshqalar[9]
Etnik guruhlar Nemis 65 %, fransuz 18 %, italyan 10 %, romansh 1 %, boshqa 6 %[10] 91,3 % italyanlar, 4,4 % boshqa yevropaliklar, 1,9 % osiyoliklar, 1,9 % afrikaliklar, 0,5 % boshqalar[11]
Amaldagi Konstitutsiya 1848-yil 12-sentyabr[12] 1948-yil 1-yanvar
Hudud 41.285 km 2 302.073 km 2
Vaqt zonalari 1 1
Aholi 8.636.896 (2020)Manba xatosi: The opening <ref> tag is malformed or has a bad name 59.554.023 (2020)Manba xatosi: The opening <ref> tag is malformed or has a bad name
YaIM 748 milliard dollar (2020)[13] 1,886 milliard AQSh dollari (2020)Manba xatosi: The opening <ref> tag is malformed or has a bad name
Valyuta Shveysariya franki yevro

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1861-yilda Italiya davlati vujudga kelgunga qadar Italiya davlat tuzilmalari va Shveysariya hududlari oʻrtasidagi munosabatlar iqtisodiy va diniy xarakterga ega edi. Masalan, 1300—1400-yillarda italiyalik savdogarlar va bankirlar Jeneva yarmarkalarida qatnashib, ularning rivojlanishiga hissa qoʻshgan.

Shveysariya Milanni 1512—1515-yillarda Konfederatsiyaning protektorati sifatida tashkil etdi[14]. 1515-yilda Shveysariyaliklar Milan gersogligini fransuz bosqinidan himoya qilishga yordam berishgan[15].

Qayta tiklash davrida (1815-1848) Lombard maʼrifati Shveysariya hududlariga muhim taʼsir koʻrsatdi, Milan, aslida, Ticinesi uchun taʼlim joyiga aylandi.

1848-yilgi inqiloblar paytida Italiya hududarida koʻplab Shveysariyaliklar Italiya yoʻlini qoʻllab-quvvatladilar, xususan, Milanning besh kunida (qoʻzgʻolon) Shveysariyalik koʻngillilar Lombardiya-Venetsiya bilan avstriyaliklarga qarshi kurashdilar. 1848-yil avgustda Milanni qoʻlga kiritgandan soʻng, baʼzi italyan inqilobchilari Shveysariyadan boshpana topishdi[16].

Risorjimento davrida turli italyan vatanparvarlari, jumladan, Piedmont-Sardiniya qirolligining bosh vaziri Kavur, Ticino kantonini va italyan tilida soʻzlashuvchi Graubünden vodiylarini zabt etishga qiziqish bildirishdi. 1861-yilda Italiya Qirolligining eʼlon qilinishi Shveysariya tomonidan yengillik bilan qabul qilindi, chunki bu mamlakatning betarafligi uning xavfsizligini taʼminladi[17].

1870—1914-yillarda Shveysariyaga italiyalik muhojirlarning katta oqimi kirib keldi. Bu tegishli mamlakatlarda kirish va yashash erkinligini taʼminlovchi 1868-yildagi turar joy va konsullik shartnomasi bilan ragʻbatlantirildi. Italiyalik muhojirlar asosan temir yoʻl qurilishida ishlagan malakasiz ishchilar edi.

Birinchi jahon urushi davrida Italiya hukumati Shveysariya betarafligini hurmat qilishga sodiq qoldi va fashizm oʻrnatilishi bilan urushdan keyin ikki tomonlama munosabatlar doʻstlikka asoslangan siyosat bilan ajralib turdi. Ikki davlat oʻrtasida yangi savdo shartnomasi (1923) va yarashuv va sud orqali tartibga solish toʻgʻrisidagi shartnoma (1924) tuzildi[16].

Birinchi jahon urushida boʻlgani kabi, Ikkinchi jahon urushida ham Italiya 1938-yilda Shveysariyaning betarafligini tan oldi, ammo 1938-yil 30-noyabrda Mussolini tomonidan Fashizmning Buyuk Kengashiga taʼsir qilgan kengayish loyihalari orasida Ticino kantoni ham bor edi[18].

Ikkinchi Jahon urushi tugashi bilan Shveysariyaga migratsiya toʻlqini, asosan, Shveysariya ishlab chiqarish tizimi urushning zarariga taʼsir qilmaganligi va Shveysariyalik tadbirkorlarning arzon narxlardagi italyan ishchilarini qidirganligi sababli yuzaga keldi. Biroq, Shveysariya hukumati migratsiyani mavsumiy ishlar bilan cheklashga harakat qildi va 1948-yilda shartnoma tuzdi. Ushbu shartnomada ishchilar Shveysariya hududida harakatlana olmasligi va ularni yollaganlar bilan chambarchas bogʻliqligi aytilgan. Bundan tashqari, oilani birlashtirishga ruxsat berilmagan. Bu kelishuv ikki davlat oʻrtasida bir qancha keskinliklarni keltirib chiqardi va shu sababli 1964-yilda yana birlashishga imkon beruvchi yana bir kelishuv imzolangan[19].

1973-yilda boshlangan neft inqirozidan soʻng, Shveysariyadagi koʻplab italiyalik ishchilar Italiyaga qaytishdi.

Ishbilarmonlik aloqalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Italiya Shveysariyaning ikkinchi yirik savdo sherigi va Shveysariya Italiyaning 8-yirik investori (22 milliard CHF) sifatida 78 000 ish oʻrni yaratmoqda. Sobiq federal maslahatchi Ueli Maurerning soʻzlariga koʻra, Lombardiya mintaqasi Shveysariyaning Italiya bilan barcha savdolarining 90 foizini tashkil qiladi[20]. Italiya Shveysariyaga 6 milliard CHF sarmoya kiritadi va 13 000 ish oʻrni yaratgan[1]. Ikkalasi ham Yevropa Ittifoqining Shveysariya bilan tuzilgan shartnomalari orqali kuchli integratsiyalashgan va Shveysariya ham Yevropa Ittifoqining Shengen hududining bir qismidir.

Iqtisodiy munosabatlar tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ikki davlat oʻrtasidagi savdo aloqalari geografik yaqinlik va Lotin valyuta ittifoqiga aʼzo boʻlganligi bilan yaxshilandi. Gottard tunneli va Jeneva portining ochilishi ham munosabatlar yaqinlashuviga yordam berdi.

1970-yillardagi Italiyada proteksionistik burilish savdo munosabatlarining qisman sekinlashishiga olib keldi, bu esa savdo shartnomalarini qayta koʻrib chiqish uchun sharoit yaratdi. Qayta koʻrib chiqish amalga oshirilgan boʻlsa-da, savdo balansi Italiya foydasiga xizmat qildi.

1970-yilgacha Shveysariya bozori Italiya doimiy savdo profitsitidan foyda koʻrgan yagona bozor boʻlgan. XX asrning boshlarida Shveysariya investorlari va kompaniyalari yarim orolga muhim turtki berdilar.

Ikki tomonlama savdoga Italiyaning urushdagi ishtiroki sezilarli darajada taʼsir koʻrsatmadi, bu aniq belgi 1919-yilda Italiyada Shveysariya Savdo Palatasining ochilishi edi. Bu davr, shuningdek, Italiyadan Shveysariya importining nisbiy qisqarishi bilan tavsiflangan boʻlsa-da, eksport doimiy boʻlib qolsa ham, bu Italiya uchun qulay boʻlgan savdo balansining qisqarishiga olib keldi[21].

Efiopiyadagi urushdan soʻng, Italiyaga kredit oʻtkazishda Shveysariyadagi moliya markazi va xususan kredit tashkilotlari markaziy rol oʻynadi.

Ikkinchi Jahon urushining tugashi oʻzaro savdoning yangi bosqichini boshladi:

1950-yilda ikkala davlat ham Yevropa toʻlov ittifoqiga qoʻshildi[22]. Natijada yangi savdo kelishuvlari va toʻlov usullari oʻzaro savdoni erkinlashtirishning yangi davriga va savdo hajmi boʻyicha barqarorlikka olib keldi.

Ushbu davr Konfederatsiyadan yarim orolgacha boʻlgan katta miqdordagi investitsiyalar bilan ajralib turadi:

  • Shveysariya moliya markazi Italiya kompaniyalari va muassasalariga debitorlik qarzlarini taqsimlashda asosiy rol oʻynaydi. Davlat temir yoʻllari Shveysariya moliya markazidan kredit olib, uni Shimoliy Italiyani Shveysariya bilan bogʻlaydigan temir yoʻl liniyalarini mustahkamlash va elektrlashtirish uchun ishlatgan.
  • Italiyadagi Shveysariya toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalarining 50 % ga yaqini mamlakat shimolida toʻplangan. Shveysariyaning Italiyaga toʻgʻridan-toʻgʻri sarmoyasining ahamiyati koʻpincha konfederatsiyaga noqonuniy ravishda eksport qilingan Italiya kapitalining oqimi bilan izohlanadi, bu esa Luganoni mamlakatning uchinchi moliyaviy markaziga aylantirgan[23].

Zamonaviy iqtisodiy munosabatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shveysariya Italiyaning eng muhim savdo sheriklaridan biridir. 2021-yilda Shveysariya Italiyaga 13,2 milliard dollarlik mahsulot eksport qildi va 32,2 milliard AQSh dollari miqdoridagi tovarlarni import qildi. Natijada umumiy savdo hajmi 45,4 milliard dollarni tashkil etdi. Har ikki yoʻnalishda investitsiya oqimi har ikki davlat uchun ham katta iqtisodiy ahamiyatga ega[24].

2020-yilda:

  • Shveysariyaning Italiyaga toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalari 28,9 milliard yevroni tashkil etdi
  • Italiyaning Shveysariyadagi toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalari 18,4 milliard yevroni tashkil etgan[25].

Chegara hududlariga birjalar yaqin. 70 000 dan ortiq italiyalik Shveysariyada ishlash uchun chegarani kesib oʻtadi. 2017-yil oxirida Shveysariyada mingga yaqin italyan kompaniyalari mavjud boʻlib, ular asosan quyidagi sohalarda 21 000 xodimni yollagan: kiyim-kechak, moliya, oziq-ovqat va qurilish. Xususan, qurilish sektori uchun Shveysariya uchun Italiya Savdo Palatasi Investment4Business[26] deb nomlangan tashabbusni boshladi, bu ikki mamlakat oʻrtasida koʻchmas mulk biznesiga sarmoya kiritishni osonlashtiradi va ragʻbatlantiradi[27].

Madaniy almashinuv[tahrir | manbasini tahrirlash]

Italiya va Shveysariya madaniyat sohasida ham yaqin munosabatlarga ega.

Istituto Svizzero[tahrir | manbasini tahrirlash]

1947-yilda Shveysariya „Istituto Svizzero di Roma“ ga asos soldi. U Italiya va Shveysariya oʻrtasidagi madaniy va ilmiy sohalarda hamkorlikni rivojlantirish uchun yaratilgan. Ushbu institut Italiya tashqi ishlar vazirligi tashabbusi boʻlgan „settimana della lingua italiana nel mondo“ (dunyoda italyan tili haftaligi) kabi turli loyihalarda ishtirok etadi[28]. Institut Shveysariya madaniyatining taʼsirini uning chegaralaridan tashqarida kengaytirishni maqsad qilgan[29]. Ushbu tuzilma Rim, Milan va Palermoda koʻrgazmalar, konferensiyalar, uchrashuvlar oʻtkazadi. Institut har yili yosh tadqiqotchilar yoki rassomlarni qabul qiladi. Ushbu dasturlarda ishtirok etayotgan almashinuv talabalari toʻrtta Shveysariya milliy tillaridan biri boʻlgan italyan tilini oʻrganishadi[30].

Institut Italiyada Shveysariya loyihalari va tadqiqotlarini qoʻllab-quvvatlaydi. Shu tariqa ikki davlat oʻrtasidagi hamkorlik, madaniy va ilmiy almashinuv yanada mustahkamlanmoqda. Strukturaning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat:

  1. Yoshlarga oʻz loyihalarini (ilmiy yoki badiiy) ishlab chiqish va Italiya faoliyatida faol ishtirok etish imkoniyatini taklif qiling.
  2. Shveysariya va Italiya oʻrtasida badiiy va ilmiy hamkorlikni rivojlantirish.
  3. Italiyada Shveysariya taʼlim, tadqiqot va innovatsiyalarni targʻib qilish

Taʼlim sohasida hamkorlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Milan, Bergamo, Rim, Kataniya va Komoda Shveysariya maktablarini topish mumkin. Ikki universitet, Università della Svizzera italiana (USI) va Janubiy Shveysariya Amaliy fanlar va sanʼat universiteti italiyalik talabalarga Shveysariya hukumatining Taʼlim tadqiqotlari va innovatsiyalar boʻyicha davlat kotibiyatiga Shveysariya hukumati stipendiyalariga ariza berish imkoniyatini taklif qiladi[1].

Diplomatik munosabatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Italiya va Shveysariya oʻrtasidagi diplomatik munosabatlar 22 ta shartnoma[31] va ikki hukumat vakillari oʻrtasidagi muntazam uchrashuvlarga asoslanadi[1].

Doimiy diplomatik vakolatxonalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Italiyaning Berndagi elchixonasi
    Italiyaning Berndagi elchixonasi
  • Italiyaning Bazeldagi konsulligi
    Italiyaning Bazeldagi konsulligi
  • Italiyaning Jenevadagi Bosh konsulligi
    Italiyaning Jenevadagi Bosh konsulligi
  • Italiyaning Luganodagi Bosh konsulligi
    Italiyaning Luganodagi Bosh konsulligi

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Bilateral relations between Switzerland and Italy, Swiss Federal Department of Foreign Affairs
  2. ↑ „Everything you need to know about Swiss Italian, Switzerland’s third language“. The Local Ch. Qaraldi: 2022-yil 9-iyun.
  3. ↑ „Valtellina: lost piece of the Swiss puzzle“. swissinfo.ch. Qaraldi: 2022-yil 20-aprel.
  4. ↑ „Swiss National Day: what to do and where to celebrate“ (en-US). Expat Guide to Switzerland | Expatica. Qaraldi: 2022-yil 2-may.
  5. ↑ „Switzerland - the largest cities 2020“ (en). Statista. Qaraldi: 2022-yil 2-may.
  6. ↑ „Città italiane con più di 60.000 abitanti - elenco per popolazione“ (it). Tuttitalia.it. Qaraldi: 2022-yil 2-may.
  7. ↑ „What Languages Do They Speak in Switzerland?“ (en-US). educations.com. Qaraldi: 2022-yil 2-may.
  8. ↑ „Religion – facts and figures“ (en). www.eda.admin.ch. Qaraldi: 2022-yil 2-may.
  9. ↑ „Special Eurobarometer 516“. European Union: European Commission (2021-yil sentyabr). Qaraldi: 2021-yil 24-sentyabr.
  10. ↑ „Statistical information about Switzerland“. www.about.ch. Qaraldi: 2022-yil 2-may.
  11. ↑ „Tuttitalia“.
  12. ↑ „Swiss Constitution“. www.parlament.ch. Qaraldi: 2022-yil 2-may.
  13. ↑ „Data Catalog“ (en). datacatalog.worldbank.org. Qaraldi: 2022-yil 4-may.
  14. ↑ Nelson Burnett, Amy. A Companion to the Swiss Reformation. Brill, 2016 — 43 bet. 
  15. ↑ „Battle of Marignano“. Qaraldi: 2022-yil 9-iyun.
  16. ↑ 16,0 16,1 „Italia“ (it). hls-dhs-dss.ch. Qaraldi: 2022-yil 28-aprel.
  17. ↑ „QUANDO LA SVIZZERA VOLEVA INVADERE L'ITALIA“ (en-US). Progetto Prometeo (2018-yil 22-dekabr). 2022-yil 1-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 27-sentyabr.
  18. ↑ Cerutti. „L'Italia fascista e la Svizzera nella Seconda Guerra mondiale“.
  19. ↑ Atis. „L'emigrazione italiana in Svizzera nel Secondo dopoguerra“ (it-it). Atis - Atistoria. Qaraldi: 2022-yil 28-aprel.
  20. ↑ „Annessione Lombardia a Svizzera: "Maurer ironico", DDPS“. Swissinfo.ch. Qaraldi: 2022-yil 20-aprel.
  21. ↑ „Italia-Svizzera: la storia dal 1861 al 2011“. www.italiasvizzera150.it. 2022-yil 16-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 27-sentyabr.
  22. ↑ „European Payments Union“. archives.eui.eu. Qaraldi: 2022-yil 17-may.
  23. ↑ „Italia“ (it). hls-dhs-dss.ch. Qaraldi: 2022-yil 17-may.
  24. ↑ „Bilateral relations Switzerland–Italy“ (en). www.eda.admin.ch. Qaraldi: 2022-yil 17-may.
  25. ↑ „Italy Foreign Direct Investment, 1988 – 2022 | CEIC Data“. www.ceicdata.com. Qaraldi: 2022-yil 17-may.
  26. ↑ „I4B Investment4Business“. www.ccis.ch. Qaraldi: 2022-yil 17-may.
  27. ↑ Jorio. „La Svizzera, un investitore di peso in Europa“ (it). SWI swissinfo.ch. Qaraldi: 2022-yil 17-may.
  28. ↑ „Bilateral relations Switzerland–Italy“ (en). www.eda.admin.ch. Qaraldi: 2022-yil 17-may.
  29. ↑ „Istituto Svizzero, Istituto Svizzero“ (it-IT) (2017-yil 8-noyabr). Qaraldi: 2022-yil 28-may.
  30. ↑ „Istituto Svizzero, Istituto Svizzero“ (it-IT) (2017-yil 8-noyabr). Qaraldi: 2022-yil 17-may.
  31. ↑ „Fedlex“. www.fedlex.admin.ch. Qaraldi: 2022-yil 20-may. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Italiya_—_Shveysariya_munosabatlari&oldid=4079487" dan olindi