Isteʼmolchilar huquqlarini himoya qilish

Isteʼmolchilar huquqlarini himoya qilish – bu xaridorlar hamda jamoatchilikni bozordagi qonun buzilishlaridan asrash amaliyoti. Isteʼmolchilarni himoya qilish choralarini koʻpincha qonun belgilaydi. Bunday qonunlarning maqsadi korxonalarning raqobatchilar ustidan ustunlikka erishish yoki isteʼmolchilarni chalgʻitish maqsadida tovlamachilik yoki belgilangan adolatsiz amaliyotlarda qatnashishining oldini olishdir. Shuningdek, ular ayrim hollarda toʻgʻridan-toʻgʻri xaridor boʻlmagan yoki mahsulotning oʻzidan emas, balki uning ishlab chiqarishidan taʼsir koʻrishi mumkin boʻlgan jamoatchilikni ham qoʻshimcha himoya bilan taʼminlaydi. Masalan, hukumat qoidalari korxonalardan oʻz mahsulotlari haqida batafsil maʼlumot berishni talab qilishi mumkin – ayniqsa, sogʻliqni saqlash yoki xavfsizlik masalalari bilan bogʻliq sohalarda, masalan, oziq-ovqat yoki avtomobillarda.

Isteʼmolchilarni himoya qilish tushunchasi isteʼmolchi huquqlari gʻoyasi va isteʼmolchi tashkilotlarini shakllantirish bilan chambarchas bogʻliq. Bu tashkilotlar isteʼmolchilarga bozorda toʻgʻri tanlov qilishda va korxonalarga qarshi shikoyatlarini yuritishda koʻmaklashadi. Isteʼmolchilarni himoya qilishni qoʻllab-quvvatlovchi tuzilmalarga davlat idoralari (masalan, AQShdagi Federal Savdo komissiyasi), oʻzini oʻzi boshqaruvchi biznes tashkilotlari (AQSh, Kanada, Angliya va boshqa mamlakatlardagi Better Business Bureau kabi), hamda isteʼmolchilarni himoya qilish qonunlarini targʻib etuvchi va ularning ijrosini taʼminlashga yordam beruvchi nodavlat tashkilotlar (isteʼmolchilarni himoya qilish agentliklari va nazorat guruhlari singari) kiradi^[1].

Isteʼmolchi – bu tovar yoki xizmatlarni qayta sotish yoki ishlab chiqarishda foydalanish uchun emas, balki bevosita foydalanish yoki egalik qilish maqsadida xarid qiluvchi shaxsdir. Isteʼmolchilar manfaatlari, iqtisodiy samaradorlikka mos ravishda, isteʼmolchilarga xizmat qilishi mumkin, biroq bu mavzu raqobat qonunchiligida koʻrib chiqiladi. Isteʼmolchilarni himoya qilish nodavlat tashkilotlar va alohida shaxslar tomonidan isteʼmolchi faolligi koʻrinishida ham amalga oshirilishi mumkin.

Isteʼmolchining huquqlari va manfaatlarini himoya qilish uchun qilingan harakatlar quyidagilardan iborat:

Asosiy ehtiyojlarni qondirish huquqi
Xavfsizlik huquqi
Maʼlumot olish huquqi
Tanlash huquqi
Fikrini bildirish huquqi
Zararni qoplash huquqi
Isteʼmolchi sifatida taʼlim olish huquqi
Sogʻlom atrof-muhitda yashash huquqi.

Isteʼmolchi huquqi

Isteʼmolchilar huquqlarini himoya qilish yoki isteʼmolchi huquqi alohida isteʼmolchilar va ularga tovar hamda xizmatlar sotuvchi korxonalar oʻrtasidagi xususiy huquq munosabatlarni tartibga soluvchi huquq sohasi hisoblanadi. Isteʼmolchilarni himoya qilish keng qamrovli mavzularni oʻz ichiga oladi, jumladan mahsulot uchun javobgarlik, shaxsiy maʼlumotlar daxlsizligi, adolatsiz tijorat amaliyotlari, firibgarlik, notoʻgʻri maʼlumot berish va boshqa isteʼmolchi/biznes munosabatlari. Bu xizmat koʻrsatish va sotish shartnomalari, qarz undiruvchilarni nazorat qilish, narxlarni belgilash, kommunal xizmatlarni toʻxtatish, qarzlarni birlashtirish, bankrotlikka olib kelishi mumkin boʻlgan shaxsiy kreditlar kabi sohalarda firibgarlik va aldovlarning oldini olish usulidir. Baʼzi fikrlarga koʻra, isteʼmolchi huquqi soliq qonunchiligiga qaraganda keng koʻlamli qayta taqsimlash bilan shugʻullanishning yaxshiroq usuli hisoblanadi, chunki u qonun qabul qilishni talab etmaydi va soliq qonunchiligining murakkabliklarini hisobga olgan holda samaraliroq boʻlishi mumkin^[2].

Avstraliya

Avstraliyada tegishli tashkilot Avstraliya raqobat va isteʼmolchilar komissiyasi yoki alohida shtatlarning isteʼmolchilar ishlari boʻyicha agentliklari hisoblanadi. Avstraliya qimmatli qogʻozlar va investitsiyalar komissiyasi moliyaviy xizmatlar va mahsulotlarni isteʼmolchilar huquqlarini himoya qilish nuqtai nazaridan tartibga solish uchun masʼuldir. Biroq, amalda u buni Avstraliya moliyaviy shikoyatlar boshqarmasi kabi xususiy boshqariladigan nizolarni hal qilish tizimlari orqali amalga oshiradi.

Braziliya

Braziliyada isteʼmolchilarni himoya qilish 1988-yilgi Braziliya Konstitutsiyasiga muvofiq Isteʼmolchini himoya qilish kodeksi (Código de Defesa do Consumidor) bilan tartibga solinadi^[3]. Braziliya qonunchiligi shuni talab qiladiki, „Mahsulotlar yoki xizmatlarni taklif etish va taqdim qilish ularning xususiyatlari, sifati, miqdori, tarkibi, narxi, kafolati, yaroqlilik muddati va kelib chiqishi, shuningdek, isteʼmolchilarning sogʻligʻi va xavfsizligiga xavf tugʻdirishi haqida toʻgʻri, aniq va koʻzga tashlanadigan maʼlumotlarni portugal tilida taʼminlashi shart.^[4]“ Braziliyada isteʼmolchi aybdorligini isbotlashi shart emas. Aksincha, himoya tomoni oʻzining aybsizligini isbotlashi kerak. Braziliya misolida, ular isteʼmolchilar, taʼminotchilar, mahsulotlar va xizmatlar tushunchalarini aniq belgilaydilar. Bu esa isteʼmolchilarni xalqaro savdo qononlaridan hamda xorijiy taʼminotchilarning eʼtiborsizligi va notoʻgʻri xatti-harakatlaridan himoya qilish imkonini beradi.

Yevropa Ittifoqi

Yevropa Ittifoqida isteʼmolchilar huquqlarini himoya qilish bilan bogʻliq bir qator qoidalar mavjud. Ular orasida „Mahsulotlarning umumiy xavfsizligi toʻgʻrisidagi nizom“ (GPSR) va „Nosoz mahsulotlar uchun javobgarlik toʻgʻrisida“gi 2024/2853-sonli Yevropa Ittifoqi direktivasi bor.

Germaniya

Germaniya Yevropa Ittifoqiga aʼzo davlat sifatida Yevropa Ittifoqining isteʼmolchilar huquqlarini himoya qilish boʻyicha koʻrsatmalariga amal qilishi shart. Shuningdek, mamlakatda yashovchi shaxslar toʻgʻridan-toʻgʻri Yevropa Ittifoqi qoidalariga boʻysunishlari mumkin. Federal hukumatning bir vaziri isteʼmolchilar huquqlari va himoyasi uchun masʼul hisoblanadi (Verbraucherschutzminister). Friedrich Merz boshchiligidagi hozirgi hukumatda bu vazifani Carsten Schneider bajarmoqda.

Mahsulotlar va xizmatlar toʻgʻrisida jamoatchilikka ogohlantirishlar berishda, ogohlantirishni chiqaruvchi organ bu harakatning taʼminotchining konstitutsiyaviy himoyalangan iqtisodiy erkinligiga taʼsir qilishini hisobga olishi kerak. Bu haqida Federal maʼmuriy sudning (Bundesverwaltungsgericht) 3 °C 34.84, 71 BVerwGE 183-sonli qarorida koʻrsatib oʻtilgan^[5].

Hindiston

Hindistonda isteʼmolchilar huquqlarini himoya qilish 2019-yildagi Isteʼmolchilarni himoya qilish toʻgʻrisidagi qonun bilan belgilangan. Ushbu qonunga koʻra, Hindiston boʻylab har bir tumanda Isteʼmolchilar nizolarini hal etish boʻyicha maxsus forumlar tashkil etilgan^[6]. Bu forumlarda isteʼmolchi oʻz shikoyatini oddiy qogʻozga yozib, nominal sud toʻlovlarini toʻlab topshirishi mumkin. Shikoyatni tuman darajasidagi rais koʻrib chiqadi. Shikoyatni ham tovar, ham xizmat isteʼmolchisi berishi mumkin. Qaror ustidan Davlat isteʼmolchilar nizolarini hal qilish komissiyasiga, keyin esa Milliy isteʼmolchilar nizolarini hal qilish komissiyasiga (NCDRC) shikoyat qilish mumkin. Bu tribunallardagi jarayonlar nisbatan kamroq rasmiy va odamlarga qulay boʻlib, anʼanaviy Hindiston sud tizimiga qaraganda isteʼmolchilar nizosini tezroq hal qiladi^[7].

1930-yildagi „Tovarlarni sotish toʻgʻrisida“gi qonun, agar sotib olingan tovarlar aniq yoki nazarda tutilgan shartlar va kafolatlarga javob bermasa, xaridorlarga baʼzi huquqiy kafolatlarni taqdim etadi.

1937-yildagi „Qishloq xoʻjaligi mahsulotlari toʻgʻrisida“gi qonun qishloq xoʻjaligi tovarlari va chorvachilik mahsulotlari uchun sifat standartlarini belgilaydi. U standartlardan foydalanish shartlarini, qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini navlarga ajratish, tamgʻalash va qadoqlash tartibini belgilaydi. Qonunda koʻrsatilgan sifat belgisi AGMARK–Qishloq xoʻjaligi marketingi deb nomlanadi.

Nigeriya

Nigeriyada barcha mahsulot va xizmatlar boʻyicha isteʼmolchilar manfaatlarini himoya qilish uchun parlament tomonidan Federal raqobat va isteʼmolchilarni himoya qilish komissiyasi (FCCPC) tashkil etilgan. Uning vazifasi axborot, taʼlim va huquqlarni taʼminlash orqali isteʼmolchilar manfaatlarini himoya qilish va kuchaytirish. Qisqacha aytganda, komissiya bozordan xavfli va sifatsiz tovarlarni yoʻq qilish, firibgarlik, adolatsiz amaliyot va isteʼmolchilarni ekspluatatsiya qilish natijasida yuzaga kelgan shikoyatlarni tez hal etish vakolatiga ega.

Tayvan

Zamonaviy Tayvan huquqiga Yevropa fuqarolik huquqi tizimlari, ayniqsa Germaniya va Shveysariya huquqi katta taʼsir koʻrsatgan. Tayvandagi Fuqarolik kodeksi beshta qismdan iborat: Umumiy qoidalar, majburiyatlar, ashyoviy huquqlar, oila va meros^[8]^[9].

1994-yil 11-yanvarda eʼlon qilingan va 1993-yil 13-yanvarda kuchga kirgan Tayvandagi Isteʼmolchilar huquqlarini himoya qilish toʻgʻrisidagi qonun (CPL) tadbirkorlar tomonidan taqdim etilayotgan mahsulot yoki xizmatlardan foydalanuvchi mijozlarning manfaatlari va xavfsizligini maxsus himoya qiladi. Ijroiya Yuan Isteʼmolchilar huquqlarini himoya qilish komissiyasi ombudsman sifatida faoliyat yuritib, xavfli mahsulotlar/xizmatlarni nazorat qiladi, muvofiqlashtiradi, xabar beradi va muntazam ravishda qonunchilikni qayta koʻrib chiqadi.

Buyuk Britaniya

Buyuk Britaniyada isteʼmolchilar huquqlarini himoya qilish boʻyicha asosiy qonunlar 1987-yilgi Isteʼmolchilar huquqlarini himoya qilish toʻgʻrisidagi qonun va 2015-yilgi Isteʼmolchilar huquqlari toʻgʻrisidagi qonun hisoblanadi. Buyuk Britaniya Yevropa Ittifoqini tark etdi, ammo oʻtish davrida (2020-yil oxirigacha) Buyuk Britaniya hali ham Yevropa Ittifoqining direktivalari bilan bogʻlangan edi^[10].

AQSH

Amerika Qoʻshma Shtatlarida XX asr boshidan beri federal va shtat darajasidagi turli xil qonunlar isteʼmolchilar masalalarini tartibga soladi. Ular orasida „Oziq-ovqat, dori-darmon va kosmetika toʻgʻrisida“gi Federal qonun, „Adolatli qarzlarni undirish amaliyoti toʻgʻrisida“gi qonun, „Adolatli kredit hisoboti toʻgʻrisida“gi qonun va Gramm–Leach–Bliley qonuni mavjud. Isteʼmolchilar huquqlarini himoya qilish toʻgʻrisidagi federal qonunlar asosan Federal savdo komissiyasi, Isteʼmolchilarni moliyaviy himoya qilish byurosi, Oziq-ovqat va dori-darmonlar boshqarmasi va AQSH Adliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi^[11].

Shtat darajasida koʻplab shtatlar, jumladan Delaver, Illinoys, Meyn va Nebraska kabi shtatlar „Yagona adolatsiz savdo amaliyotlari toʻgʻrisidagi qonun“ni qabul qilgan^[12]^[13]^[14]^[15]. Ushbu Yagona qonunda taqiqlangan adolatsiz savdo amaliyotlari taxminan ikkiga boʻlinadi: a) adolatsiz yoki firibgarlikka asoslangan biznes amaliyotlari; b) yolgʻon yoki chalgʻituvchi reklama.

Manbalar

↑ Robbins, Richard „How to Transport, Store, Move Portable Aluminum Soccer Goals“ (en-US). Sports Equipment and Training for the Serious Athlete (2024-yil 4-aprel). Qaraldi: 2025-yil 19-sentyabr.
↑ Van Loo, Rory (2019-11-01). "Broadening Consumer Law: Competition, Protection, and Distribution". Notre Dame Law Review 95 (1): 211. https://scholarship.law.bu.edu/faculty_scholarship/679.
↑ „L8078“. www.planalto.gov.br. Qaraldi: 2019-yil 3-iyul.
↑ „L8078“. www.planalto.gov.br. Qaraldi: 2020-yil 12-aprel.
↑ „DFR - BVerwGE 71, 183 - Transparenzliste“. 2007-yil 19-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 11-iyul.
↑ „National Consumer Disputes Redressal Commission“. ncdrc.nic.in.
↑ V. Balakrishna Eradi, "Consumer Protection and National Consumer Disputes Redress Commission" (Wayback Machine saytida 21 July 2011 sanasida arxivlangan). New Delhi: National Consumer Disputes Redressal Commission. Accessed 25 June 2013.
↑ „(TAIWAN) CONSUMER PROTECTION LAW“ (2011-yil 1-iyun).
↑ „Laws & Regulations Database of The Republic of China“. law.moj.gov.tw.
↑ „EU law and the balance of competences: A short guide and glossary, 2012“. Foreign & Commonwealth Office (2013-yil 21-mart). Qaraldi: 2016-yil 20-aprel.
↑ „Revised Uniform Deceptive Trade Practices Act“. 2010-yil 21-avgustda asl nusxadan arxivlangan.
↑ „Title 6 - Chapter 25. Prohibited Trade Practices - Subchapter III. Deceptive Trade Practices“. Delaware Code Online. 2021-yil 26-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.
↑ „815 ILCS 510/ Uniform Deceptive Trade Practices Act.“. www.ilga.gov.
↑ „Title 10, §1212: Deceptive trade practices“. www.mainelegislature.org.
↑ „Nebraska State Statutes - Uniform Deceptive Trade Practices Act“. www.nebraskaautobody.com. 2012-yil 17-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 13-dekabr.

Qoʻshimcha oʻqish uchun

Mańko, Rafał „The notion of 'consumer' in EU law“. Library Briefing. Library of the European Parliament. Qaraldi: 2013-yil 6-may.
Consumer Rights Wiki. consumerrights.wiki with 900+ articles on current/past consumer rights violations and legal information.

Havolalar

Vikiomborda Consumer protection mavzusiga oid fayllar bor
Consumers International
Role of Regulators in Consumer Protection: Discussion
Health-EU Portal Consumer Safety in the EU
OECD Consumer Policy Toolkit Report
About Econsumer.gov, a portal for consumers to report complaints concerning online and related transactions with foreign companies
International Consumer Protection and Enforcement Network (ICPEN) study consumer

[1] Robbins, Richard „How to Transport, Store, Move Portable Aluminum Soccer Goals“ (en-US). Sports Equipment and Training for the Serious Athlete (2024-yil 4-aprel). Qaraldi: 2025-yil 19-sentyabr.

[2] Van Loo, Rory (2019-11-01). "Broadening Consumer Law: Competition, Protection, and Distribution". Notre Dame Law Review 95 (1): 211. https://scholarship.law.bu.edu/faculty_scholarship/679.

[:0-3] „L8078“. www.planalto.gov.br. Qaraldi: 2019-yil 3-iyul.

[:1-4] „L8078“. www.planalto.gov.br. Qaraldi: 2020-yil 12-aprel.

[5] „DFR - BVerwGE 71, 183 - Transparenzliste“. 2007-yil 19-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 11-iyul.

[6] „National Consumer Disputes Redressal Commission“. ncdrc.nic.in.

[CONSUMER_PROTECTION_AND_NATIONAL_CONSUMER_DISPUTES_REDRESS_COMMISSION-7] V. Balakrishna Eradi, "Consumer Protection and National Consumer Disputes Redress Commission" (Wayback Machine saytida 21 July 2011 sanasida arxivlangan). New Delhi: National Consumer Disputes Redressal Commission. Accessed 25 June 2013.

[8] „(TAIWAN) CONSUMER PROTECTION LAW“ (2011-yil 1-iyun).

[9] „Laws & Regulations Database of The Republic of China“. law.moj.gov.tw.

[10] „EU law and the balance of competences: A short guide and glossary, 2012“. Foreign & Commonwealth Office (2013-yil 21-mart). Qaraldi: 2016-yil 20-aprel.

[11] „Revised Uniform Deceptive Trade Practices Act“. 2010-yil 21-avgustda asl nusxadan arxivlangan.

[12] „Title 6 - Chapter 25. Prohibited Trade Practices - Subchapter III. Deceptive Trade Practices“. Delaware Code Online. 2021-yil 26-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.

[13] „815 ILCS 510/ Uniform Deceptive Trade Practices Act.“. www.ilga.gov.

[14] „Title 10, §1212: Deceptive trade practices“. www.mainelegislature.org.

[15] „Nebraska State Statutes - Uniform Deceptive Trade Practices Act“. www.nebraskaautobody.com. 2012-yil 17-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 13-dekabr.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]