Ishvara

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Ishvara epitetining asosiy egalari Vishnu va Shiva, Vinayaka hamrohligida Lakshmi va Parvati turmush oʻrtoqlari bilan togʻlarda oʻtirishdi.

Ishvara -(Sanskrit) Hinduizmdagi tushuncha boʻlib, hinduizm davri va maktabiga bogʻliq boʻlgan keng maʼnoga ega[1]. Hind falsafasining qadimgi matnlarida, kontekstga qarab, Ishvara oliy Oʻzini, hukmdorni, xoʻjayinni, qirolni, malika yoki erni anglatishi mumkin. Oʻrta asrlardagi hindu matnlarida, hinduizm maktabiga qarab, Ishvara Xudosini, Oliy mavjudot, ularning shaxsiy Xudosini yoki maxsus Oʻzini anglatar ekan[2].

Ishvara birinchi navbatda Shivaning epitetidir[3][4]. Shaivizmda Ishvara Shiva epitetidir[5][6]. Koʻp Vaishnavalar uchun, bu Vishnu bilan sinonimdir, xuddi Venkatesvara epitetidagi kabi[7]. Anʼanaviy Bhakti harakatlarida Ishvara hinduizmning politeistik xudolar kanonidan shaxsning afzal koʻrgan bir yoki bir nechta xudolari (Iṣṭa-devatā)nazarda tugʻilgan afsonaviy qarashlar asnosida tuzilgan. Arya Samaj va Brahmoizm kabi zamonaviy mazhab harakatlarida Ishvara monoteistik Xudo shaklini oladi[8]. Hinduizm yoga maktabida bu har qanday „shaxsiy xudo“ yoki „ruhiy ilhom“ dir, deya taʼriflashgan ekan[9].

Etimologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ishvara soʻzining oʻzagi „qodir“ va „egasi, hukmdori, boshligʻi“ maʼnolarini anglatuvchi īś- (ईश, Ish) soʻzidan kelib chiqqan. Ishvara soʻzining ikkinchi qismi vara boʻlib, kontekstga qarab „eng yaxshi, zoʻr, goʻzal“, „tanlash, tilak, baraka, neʼmat, sovgʻa“ va „sovchi, oshiq, qizni turmushga taklif qiluvchi“ kabi bir necha maʼnolarini anglatadi[10]. Ishvara qoʻshma soʻzining lugʻaviy maʼnosida „eng yaxshi, goʻzal sohibi“, „ixtiyorlar, neʼmatlar, neʼmatlar hukmdori“ yoki „sovchi boshligʻi, mahbub“ maʼnolarini ham bildiradi.

Qadimgi va oʻrta asr sanskrit matnlarida Ishvara tushunchasi sifatida turli xil maʼnolarni anglatadi: Xudo, Oliy Zot, Oliy Oʻzlik, Lord Shiva, shoh yoki hukmdor, er, sevgi xudosi, Rudralardan biri va „oʻn bir“ raqami kabi turli maʼnolarga ega ekan[11][12][13].

Īśvara soʻzi Rigvedada uchramaydi[14]. Biroq, īś- feʼli Rig vedada uchraydi, bu yerda kontekst uning maʼnosi „qodir, qodir“ degan maʼnoni anglatadi[14]. U Samavedaʼda yoʻq, Atharvavedaʼda kamdan-kam uchraydi, lekin Yajurvedaʼnın Samhitasida paydo boʻladi. Kontekstual maʼno, ammo qadimgi hind grammatikasi Panini tushuntirganidek, na xudo, na oliy mavjudotdir, yaʼni xudosiga ham, oliy mavjudotga ham kirmagan[14].

Nyaya shahrida[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ilk Nyaya maktabi olimlari Ishvaraning gipotezasini barakalar, neʼmatlar va mevalar berish qudrati bilan yaratuvchi Xudo deb hisoblashgan. Biroq, ilk Nyaya olimlari Xudoning oʻzi boʻlmasa ham, bu gipotezani rad etdilar va teistik emas edilar[15][16]. Vaqt oʻtishi bilan Nyaya maktabi hind falsafasida teizmning eng muhim himoyachilaridan biriga aylandi[17].

Vishishtadvaita Vedanta[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hinduizmning Vishishtadvaita Vedanta kichik maktabidagi Ishvara dualizm va dualizm yoki „differensiatsiya bilan dualizm“ ning kompozitsion tushunchasidir[18]. Ishvara, Vishishtadvaitin olimlari, masalan, XI asr Ramanuja davlati, oliy yaratuvchidir va Brahman bilan sinonimdir[19]. Vishishtadvaitadagi Vishnu yoki uning avatarlaridan biri[20] bilan tenglashtirilgan, u ham moddiy, ham samarali sabab, transsendent va immanentdir[18]. Ishvara besh shaklda namoyon boʻladi, Vishishtadvaitinsga ishonishadi: para (transsendent), vyuha (emanatsiyalar), vibhava (mujassamlanishlar), antaryamin (ichkarida yashaydi) va arca (piktogrammalar)shaklida nomoyon boʻlishiga ishonilgan[21]. Ushbu kichik maktabga koʻra, Jon Grimesning taʼkidlashicha, Ishvara oltita ilohiy sifatga ega: jnana (bilim), bala (kuch), aisvarya (xoʻjayinlik), sakti (kuch), virya (erkaklik) va tejas (ulugʻvorlik degan maʼnolarni bildiradi) kabi sifatlari mavjud ekan[21].

Karvakada[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hinduizmdagi yana bir ateist anʼana boʻlgan Karvaka materialistik va falsafiy skeptitsizm maktabi edi. Ular Ishvaraning barcha tushunchalarini, shuningdek, gʻayritabiiylikning barcha shakllarini rad etdilar[22].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Monier Monier Williams, Sanskrit-English dictionary, Search for Izvara, University of Cologne, Germany
  2. ↑ Ian Whicher, The Integrity of the Yoga Darsana, State University of New York press, ISBN 978-0791438152, pages 82-86
  3. ↑ „Monier-Williams Sanskrit-English Dictionary“. IITS Koeln.
  4. ↑ James Lochtefeld, „Ishvara“, The Illustrated Encyclopedia of Hinduism, Vol. 1: A-M, Rosen Publishing. ISBN 0-8239-2287-1, page 306
  5. ↑ Lord Śiva's Song: the Īśvara Gītā, Andrew J. Nicholson, Laurie Searl, 2014. ISBN 978-1-4384-5102-2. OCLC 880450730. 
  6. ↑ Roshen Dalal. Hinduism: An Alphabetical Guide. Penguin Books, 2010 — 235, 379–380 bet. ISBN 978-0-14-341421-6. 
  7. ↑ Oliver Leaman (2000), Eastern Philosophy: Key Readings, Routledge, ISBN 978-0415173582, page 251
  8. ↑ RK Pruthi (2004), Arya Samaj and Indian Civilization, ISBN 978-8171417803, pages 5-6, 48-49
  9. ↑ Lloyd Pflueger, Person Purity and Power in Yogasutra, in Theory and Practice of Yoga (Editor: Knut Jacobsen), Motilal Banarsidass, ISBN 978-8120832329, pages 38-39
  10. ↑ Arthur Anthony Macdonell (2004), A Practical Sanskrit Dictionary, Motilal Banarsidass, ISBN 978-8120820005, page 270
  11. ↑ „Monier-Williams Sanskrit-English Dictionary“. IITS Koeln.
  12. ↑ James Lochtefeld, „Ishvara“, The Illustrated Encyclopedia of Hinduism, Vol. 1: A-M, Rosen Publishing. ISBN 0-8239-2287-1ISBN 0-8239-2287-1, page 306
  13. ↑ Apte Sanskrit-English dictionary, Search for Izvara, University of Cologne, Germany
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Madhav Deshpande (1991), Sense and Syntax in Vedic (Editors: Joel Brereton and Stephenie Jamison), Volumes 4-5, Brill, ISBN 978-9004093560, pages 23-27
  15. ↑ John Clayton (2010), Religions, Reasons and Gods: Essays in Cross-cultural Philosophy of Religion, Cambridge University Press, ISBN 978-0521126274, page 150
  16. ↑ G. Oberhammer (1965), Zum problem des Gottesbeweises in der Indischen Philosophie, Numen, 12: 1-34
  17. ↑ Francis X. Clooney (2010), Hindu God, Christian God: How Reason Helps Break Down the Boundaries, Oxford University Press, ISBN 978-0199738724, pages 18-19, 35-39
  18. ↑ 18,0 18,1 McCasland et al. (1969), Religions of the world, Random House, ISBN 978-0394303840, page 471
  19. ↑ S. M. Srinivasa Chari. Tattvamuktākalāpa. Motilal Banarsidass, 1988 — 212, 231–233 bet. ISBN 978-81-208-0266-7. 
  20. ↑ S. M. Srinivasa Chari. Tattvamuktākalāpa. Motilal Banarsidass, 1988 — 18, 228, 340–341 bet. ISBN 978-81-208-0266-7. 
  21. ↑ 21,0 21,1 John Grimes (1996), A Concise Dictionary of Indian Philosophy: Sanskrit Terms Defined in English, State University of New York Press, ISBN 978-0791430675, page 143
  22. ↑ Robert Flint, Anti-theistic theories Google Booksda, Appendix Note VII — Hindu Materialism: The Charvaka System; William Blackwood, London 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Ishvara&oldid=3152370" dan olindi