Internet firibgarligi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Harbiy dengiz kolleji xodimi Nina Kollars eBay'da xarid qilish paytida aniqlangan Internet firibgarligi sxemasini tushuntirmoqda. (video ingliz tilida)

Internetdagi firibgarlik — Internet orqali insonlarga tegishli pul, qimmatbaho narsalar va meros kabi shaxsiy mulklarini oʻgʻirlash, oʻmarish, talom-toroj qilish maqsadida tashkillashtiriluvchi kiberjinoy firibgarlik, aldov turlaridan biri[1]. Internet firibgarligi yagona, oʻziga xos jinoyat hisoblanmaydi, biroq kibermakonda sodir etiladigan bir qator noqonuniy harakatlarni oʻz ichiga oladi[1]. Firibgarlikning ushbu turi o'g'irlik jinoyatidan farq qiladi. Chunki bu holatda jabrlanuvchi ongli ravishda firibgarga shaxsiy maʼlumoti, pul yoki mol-mulkidan foydalanish ixtiyorini topshiradi[2][3].

Amerika Qoʻshma Shtatlari FQBsining 2017-yildagi onlayn jinoyatlar toʻgʻrisidagi hisobotiga koʻra, Internetdagi jinoyatlar boʻyicha shikoyat markaziga (IC3) 300 000ga yaqin shikoyat kelib tushgan. Jabrlanuvchilar 2017-yilda onlayn firibgarlik tufayli 1,4 milliard dollardan koʻproq zarar koʻrishgan[4]. Strategik va xalqaro tadqiqotlar markazi (CSIS) va McAfee tomonidan oʻtkazilgan tadqiqotga koʻra, kiberjinoyatlar jahon iqtisodiyotiga 600 milliard dollarga tushgan. Bu umumiy global yalpi ichki mahsulotning 0,8 foizini tashkil qiladi[5]. Onlayn firibgarlik koʻp shakllarda, elektron pochta spamerligidan tortib hijakinggacha, namoyon boʻladi. Onlayn firibgarlik, qisman, Internet xizmatlaridan foydalanishga asoslangan.

Xayriya firibgarligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Firibgar oʻzini tabiiy ofat, terakt (masalan, 11-sentabr xuruji), mintaqaviy mojaro yoki epidemiya qurbonlariga yordam soʻrab chiqqan xayriya tashkiloti sifatida namoyon qiladi. Katrina to'foni va 2004-yildagi tsunami xayriya firibgarliklarini amalga oshiruvchi firibgarlarning mashhur nishoni boʻlgan. Boshqa soxta xayriya tashkilotlari saraton, OITS yoki Ebola virusini tadqiq qilish, bolalar uylari (firibgar oʻzini bolalar uyida yoki u bilan bogʻliq boʻlgan notijorat tashkilotda ishlaydigan shaxsdek tutadi.), Qizil Xoch va Amerika birdamlik yo'li kabi xayriya tashkilotlari uchun pul yigʻishni maqsad qilib olganlar qiyofasida namoyon boʻlishadi. Soʻnggi yillarda xayriya ishlarini boshlagan odamlar niqobi ostida firibgarlik qilish holatlari koʻp uchramoqda[6]. Bunga Long Island xayriya tashkiloti rahbari Wafa Abbound misol boʻla oʻladi. Abbound million dollarga yaqin pul oʻgʻirlashda aybdor deb toilgan hamda bank firibgarligi, pul yuvish va oʻzlashtirishda ayblangan[7]. Firibgarlar foydalanadigan koʻplab usullar mavjud. Birinchidan, ular odamlardan yordam uchun xayriya qilishni soʻrashadi, koʻpincha onlayn yangiliklarda shu haqda maqolalar joylashtirishadi va ularni mablagʻ jalb qilishga koʻmaklashuvchi soxta hikoyalar bilan mustahkamlashadi. Firibgarning qurbonlari ehson qiluvchi odamlar boʻlib, ular munosib ishda yordam berayotganiga ishonadilar va buning evaziga hech narsa kutmaydilar. Yuborilgandan soʻng, pul ham va firibgar ham tezda koʻzdan gʻoyib boʻlishadi. Jabrlanuvchi baʼzan daromad soligʻidan taxminiy xayr-ehsonlarini chegirib tashlaganidan keyin oʻzini huquqiy muammoga duchor qilishi mumkin. Amerika Qoʻshma Shtatlari soliq qonunchiligida aytilishicha, qilngan xayriyalar faqat nyfyzli notijorat tashkilotlarga qilingan taqdirda chegirib tashlanadi[8]. Firibgar jabrlanuvchiga qilayotgan ehsoni chegirib tashlanishi mumkinligini aytishi va xayriyaning barcha kerakli dalillarini taqdim etishi mumkin, ammo firibgar tomonidan taqdim etilgan maʼlumotlar soxtadir va agar tekshirilsa, firibgarlik natijasida jabrlanuvchi qattiq jazoga tortiladi. Garchi ushbu firibgarliklar, ayniqsa, katta ofatdan keyin eng yuqori muvaffaqiyat koʻrsatkichlariga ega boʻlsa va butun dunyo boʻylab firibgarlar tomonidan qoʻllanilsa-da, jabrlanuvchining oʻrtacha yoʻqotishi boshqa firibgarlik sxemalariga qaraganda kamroq. Buning sababi shundaki, koʻp kutilgan toʻlovni oʻz ichiga olgan firibgarliklardan farqli oʻlaroq, jabrlanuvchi ehson qilish qarz olish ehtimoli kamroq[9].

Onlayn chipta firibgarligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Internet-marketing firibgarligining oʻziga xosligi kontsertlar, shoular va sport tadbirlari kabi izlanayotgan tadbirlarga chiptalarni taklif qilishidir. Chiptalar soxta yoki hech qachon yetkazilmaydi. Onlayn chipta agentliklarining koʻpayishi tajribali va insofsiz chipta sotuvchilarning mavjudligi bunday firibgarlikni kuchaytiradi. Koʻpgina bunday firibgarliklar Britaniya chipta agentliklari tomonidan boshqariladi, ammo ular boshqa mamlakatlarda oʻz operatsiyalarini asoslashi mumkin[10].

AQShda roʻyxatdan oʻtgan „Xclusive Leisure and Hospitality“ tomonidan boshqariladigan 2008-yilgi Pekin Olimpiadasi oʻyinlari chiptalarining „Pekin 2008 chiptalari“ nomi bilan professional tarzda ishlab chiqilgan veb-sayt orqali sotilgani bunga yorqin misol boʻladi[11]. 4-avgust kuni veb-sayt orqali 50 million Avstraliya dollaridan ortiq soxta chiptalar sotilgani xabar qilingan edi[12]. 6-avgust kuni maʼlum boʻlishicha, butunlay Xitoydan tashqarida joylashgan firibgarlik ortidagi shaxs Britaniyalik Terans Shepherd ismli shaxs boʻlgan[13].

Onlayn sovgʻa kartasi firibgarligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chakana sotuvchilar va boshqa korxonalar oʻgʻirlangan kredit karta raqamlari bilan sotib olingan gift kartalardan foydalanishning oldini olish borasida nima qilish mumkinligi haqida tashvishlanayotganligi paytda, kiber jinoyatchilar soʻnggi paytlarda gift kartalardan foydalanishga eʼtibor qaratishmoqda[14]. Xakerlar, oʻgʻirlangan, lekin pul yechilmagan kartalarga tegishli maʼlumotlarni olishga harakat qilishgan. Gift karta maʼlumotlarini oʻgʻirlash usullaridan baʼzilari ularni saqlaydigan chakana savdo tizimlariga kuchli hujumlarni amalga oshiradigan avtomatlashtirilgan botlarni oʻz ichiga oladi. Birinchidan, xakerlar gift karta maʼlumotlarini oʻgʻirlaydilar, chakana sotuvchining onlayn xizmati orqali mavjud balansni tekshiradilar va keyin bu mablagʻlarni tovarlarni sotib olish yoki uchinchi tomon veb-saytida qayta sotish uchun ishlatishga harakat qiladilar. Sovgʻa kartalari qayta sotilgan hollarda, tajovuzkorlar qolgan mablagʻni naqd pulda olishadi, bu pul yuvish usuli sifatida ham ishlatilishi mumkin. Bu xaridorning gift karta tajribasiga, chakana sotuvchining brend idrokiga zarar yetkazadi va unga yirik miqdorda zarar keltirishi mumkin. Gift kartalarini firibgarlik qilishning yana bir usuli — yangi gift kartalarini sotib olish uchun odamning kredit karta maʼlumotlarini oʻgʻirlash.

Ijtimoiy tarmoqlar va firibgarlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Odamlar ijtimoiy tarmoq profillarida oʻzlari haqida koʻproq shaxsiy maʼlumotlarni (masalan, tugʻilgan kun, elektron pochta, manzil, tugʻilgan shahar va munosabatlar holati) oshkor qilishga moyildirlar[15]. Shaxsning aniqlash mumkin boʻlgan maʼlumotlari firibgarlar tomonidan foydalanuvchilarning shaxsiy maʼlumotlarini oʻgʻirlash uchun ishlatilishi mumkin va bu maʼlumotni ijtimoiy tarmoqlarga joylashtirish firibgarlar uchun uni nazorat qilishni ancha osonlashtiradi.

Onlayn sharhlardagi haqiqiylik muammosi uzoq vaqtdan beri davom etayotgan va naxsli muammodir. 2004-yilda sodir boʻlgan mashhur voqealardan birida Amazonning Kanadadagi sayti tasodifan AQShdagi ilgari anonim boʻlgan minglab kitob sharhlovchilarining haqiqiy shaxsini oshkor qilib yuboradi. Anonimlikdan maqsad shunda ediki, koʻplab mualliflar oʻz kitoblariga ijobiy baho olish uchun soxta ismlardan foydalanishgan[16]. Shuningdek, 72 % ijobiy sharhlar ularni biznesga koʻproq ishonishga undaydi, 88 % esa „toʻgʻri sharoitlarda“ shaxsiy tavsiyalar kabi onlayn sharhlarga ham ishonishini aytishadi[16].

Firibgarlar jinoiy faoliyatni amalga oshirish uchun ijtimoiy tarmoqlarning kuchidan tobora koʻproq foydalanayotgan boʻlsa-da, aqlli xavf menejerlari va ularning sugʻurta kompaniyalari sugʻurta firibgarligiga qarshi kurashish vositasi sifatida ijtimoiy media maʼlumotlaridan foydalanish yoʻllarini topmoqdalar[17].

Mahalliy politsiya maʼlumotlariga koʻra, Buyuk Britaniyalik bir ayolni „ishqiy firibgarlik“ bilan aldashadi. Xabar qilinishicha, 50 yoshlardagi ayol ota-onasidan olingan 320 ming funt sterling miqdoridagi merosidan mahrum boʻlgan, ular keyinchalik yoʻqotishdan keyin undan voz kechgan. Tim ismi ostida oʻzini namoyon qilgan jinoyatchi 2019-yilda turmush oʻrtogʻini yoʻqotganidan soʻng, jabrlanuvchi bilan tanishuv veb-saytida uchrashgan. U avvaliga bojxona toʻlovlari nomidan 68 ming funt sterling olAdi, soʻngra undan pudratchilarni himoya qilish va jihozlarini saqlash uchun tarjimoniga toʻgʻridan-toʻgʻri 200 ming funt sterling toʻlashini soʻradi, jami yoʻqotilgan summa 320 ming funt sterlingni tashkil qiladi[18].

Soxta pochta joʻnatmalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

AQSH FQBsi maʼlumotlariga koʻra, 2005-yil 26-aprelda kichik Tom Zeller The New York Times gazetasida[19] AQSh pochta joʻnatmalarini qalbakilashtirish miqdori va sifatining oshishi va undan onlayn firibgarlik uchun foydalanish haqida maqola yozgan. Soxta pul sotuvchilar bu firibgarliklarni elektron pochta yoki chat xonalari orqali amalga oshiradilar. Agar biror kishi oʻz narsasini sotishga yoki berishga harakat qilsa, qalbaki pul sotuvchilar ularni eBay kabi auktsion saytlari bilan bogʻliqligiga ishontirishadi. Hozircha bu soxta buyurtmalar orqali qancha pul olinayotganini aniqlashning imkoni yoʻq, Amerika Qoʻshma Shtatlari pochta xizmati bu millionlab deb hisoblaydi. Eng koʻp maqsadli odamlar — bu internet orqali ishlaydigan kichik chakana sotuvchilar yoki Internetda narsalarni sotadigan yoki toʻlaydigan oddiy odamlar. Qoidalarning yoʻqligi yoki qalbaki pul sotuvchilari haqida ogohlantiruvchi belgilarning yoʻqligi tufayli koʻproq odamlar zarar koʻradi.

UPS va Federal Express kabi koʻplab kompaniyalar pul joʻnatmalarini nazorat qilishni boshlash uchun Qoʻshma Shtatlar pochta xizmati bilan hamkorlik qilishni boshladilar. Shunday qilib, ular haqiqiyni soxtadan farqlay oladilar, ammo buni aytish osonroq, shuning uchun ular foydalanuvchilarni pochta orqali pul oʻtkazishda ehtiyot boʻlishga chaqiradilar. Hibsga olishlar boʻlib oʻtdi, 2004-yildan 2005-yilgacha 160 ta qalbaki pul sotuvchisi qoʻlga olindi. Ushbu hibsga olinganlarning koʻpchiligi oʻgʻirlangan pullarni naqd qilish jarayonida qoʻlga olingan[20]. Amerika Qoʻshma Shtatlarida qalbaki pochta joʻnatmalarini yasaganlik yoki undan foydalanganlik uchun jazo oʻn yilgacha qamoq va/yoki 25 000 AQSh dollari miqdorida jarimaga tortiladi[21].

Sotib olishda firibgarlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Firibgar mavjud boʻlmagan tovarlar yoki xizmatlarni reklama qilish uchun World Wide Webdan foydalanadi. Toʻlov masofadan yuboriladi, lekin tovarlar yoki xizmatlar hech qachon kelmaydi. Ushbu firibgarlar qoʻllaydigan usullar shundaki, ular ushbu soxta mahsulotlarga juda past narxlarni berishadi, ular elektron pul oʻtkazmalari orqali toʻlovlarni amalga oshirishni xohlashadi va ular buni darhol qilishni soʻrashadi. Toʻlovlar PayPal yoki kredit kartalari orqali amalga oshirilmaydi. Ushbu xizmatlar juda xavfsiz va firibgarlar uchun muammolarni keltirib chiqaradi. Bu usullarning barchasi, shuningdek, bu firibgarlik yoki yoʻqligini aniqlash usullaridir. Firibgarlikni aniqlashning yana bir usuli — maxfiylik va aloqa maʼlumotlari, yetkazib berish haqidagi maʼlumotlar, shartlar va boshqalar taqdim etilmaydi. Firibgarlar soxta doʻkonlardan foydalanadilar. Firibgarlar ishlaydigan bu soxta doʻkonlar ularni ijtimoiy tarmoqlar orqali tarqatilinadi. Bu, birinchi navbatda, ijtimoiy tarmoqlardan foydalanadigan koʻplab odamlar borligi va ularning soni kundan-kunga oʻsib borayotganligi sababli amalga oshiriladi. Ushbu doʻkonlar uzoq vaqt davomida ishlamaydi. Ular faqat bir nechta sotuvlar uchun qoladi, keyin ular harakat qilishadi va saytni yopishadi. Odatda, bu soxta doʻkonlarni aniqlashning yoʻli onlayn sharhlarni izlashdir, agar ularda sharhlar boʻlmasa, ular soxta[22].

Shuningdek qarang:[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ 1,0 1,1 Warf, Barney. The SAGE Encyclopedia of the Internet (en). SAGE, 2018-05-16. ISBN 9781526450432. 
  2. ↑ Brenner, Susan W.. Cyberthreats: The Emerging Fault Lines of the Nation State (en). Oxford University Press, 2009-01-16. ISBN 9780190452568. 
  3. ↑ Fisher, Bonnie S.. Encyclopedia of Victimology and Crime Prevention. Thousand Oaks, CA: SAGE Publications, 2010 — 493 bet. ISBN 9781412960472. 
  4. ↑ „FBI 2017 Internet Crime Report“. FBI.gov. Federal Bureau of Investigation (2018-yil 7-may). Qaraldi: 2018-yil 28-avgust.
  5. ↑ „The Economic Impact of Cybercrime— No Slowing Down“. McAfee (2018). Qaraldi: 2018-yil 24-oktyabr.
  6. ↑ Goel, Rajeev K. (2020). „Uncharitable Acts in Charity: Socioeconomic Drivers of Charity-Related Fraud“. Social Science Quarterly (inglizcha). 101-jild, № 4. 1397–1412-bet. doi:10.1111/ssqu.12794. ISSN 1540-6237.
  7. ↑ Burke. „L.I. charity chief convicted of embezzling nearly 7 million meant for disabled“. nydailynews.com. Qaraldi: 2021-yil 22-aprel.
  8. ↑ „Charitable Contributions: For use in preparing 2016 Returns“.
  9. ↑ „Scam Watch - Nigerian Scams“. Scam Watch - Australian Government (2016-yil 12-may).
  10. ↑ Jamie Doward. „How boom in rogue ticket websites fleeces Britons“. The Observer (2008-yil 9-mart). Qaraldi: 9-mart 2008-yil.
  11. ↑ „USOC and IOC file lawsuit against fraudulent ticket seller“. Sports City. 2014-yil 4-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 1-avgust.
  12. ↑ Jacquelin Magnay. „Ticket swindle leaves trail of losers“. The Sydney Morning Herald (4-avgust 2008-yil).
  13. ↑ Kelly Burke. „British fraud ran Beijing ticket scam“. The Sydney Morning Herald (6-avgust 2008-yil).
  14. ↑ Francis. „What not to get Mom for Mother's Day“. CSO from IDG (2017-yil 11-may). 2017-yil 1-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 5-iyun.
  15. ↑ Hew, Khe Foon (March 2011). „Students' and teachers' use of Facebook“. Computers in Human Behavior. 27-jild, № 2. 662–676-bet. doi:10.1016/j.chb.2010.11.020.
  16. ↑ 16,0 16,1 Kugler, Logan (27–oktabr 2014–yil). „Keeping online reviews honest“. Communications of the ACM. 57-jild, № 11. 20–23-bet. doi:10.1145/2667111.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  17. ↑ Wilson, Brian (Mar 2017). „Using Social Media to Fight Fraud“. Risk Management. 64-jild, № 2. New York. 10–11-bet.
  18. ↑ „Woman loses £320,000 in 'romance fraud' scam“. BBC News. Qaraldi: 2020-yil 20-oktyabr.
  19. ↑ Tom Zeller Jr. „A Common Currency for Online Fraud: Forgers of U.S. Postal Money Orders Grow“. New York Times (26-aprel 2005-yil).
  20. ↑ „Counterfeit Money Orders: The Ultimate Guide“ (en-US). Fraud Guides (2017-yil 7-sentyabr). Qaraldi: 2021-yil 22-aprel.
  21. ↑ „CyberCops.com - Counterfeit Postal Money Orders“. www.cybercops.com. 2020-yil 9-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 23-may.
  22. ↑ „Online Shopping Scams / Scams and Fraud / Consumer Resources / Home - Florida Department of Agriculture & Consumer Services“. www.fdacs.gov. Qaraldi: 2021-yil 22-aprel.

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Legend, Therza (1–yanvar 2018–yil). „CYBER FRAUD: How to be aware, to protect yourself and your business“. Podiatry Review. 75-jild, № 1. 32–34-bet. {{cite magazine}}: Andozada hech qanday qiymat berilmagan (boʻsh) nomaʼlum parametr mavjud: |seperator= (yordam)CS1 maint: date format ()
  • Lin, Kan-Min (September 2016). „Understanding undergraduates' problems from determinants of Facebook continuance intention“. Behaviour & Information Technology. 35-jild, № 9. 693–705-bet. doi:10.1080/0144929X.2016.1177114.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Internet_firibgarligi&oldid=4112097" dan olindi