Inson yuragi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Yurak
lotincha: cor
Heart ru.svg
Four chamber cardiovascular magnetic resonance imaging.gif
Sistema Qon aylanishi
Arteriya Oʻng shox arteriyasi, chap shox arteriyasi
Vena yurakning katta venasi, yurakning oʻrta venasi, yurakning kichik venasi, yurakning oldingi venalari, kichik venalar, chap qorincha orqa venasi, chap atriumning qiya venasi
Innervatsiya
  • simpatik innervatsiya — bachadon boʻyni simpatik ganglioni bilan bog'lanadi, torakal simpatik ganglion
  • parasempatik innervatsiya — vagus nervining kardinal yuqori va pastki shoxlari.
Limfa pastki traxeobronxial limfa tugunlari, oldingi mediastinal limfa tugunlari.
Kataloglar
Commons-logo.svg Inson yuragi Vikiomborda
Yurak anatomiyasi
Yurak urishi
16 yoshli sogʻlom bola yuragining normal urishi tovushlari stetoskop bilan eshitilishi
Faylga murojaat etishda muammo bormi? Qarang: Media.

Yurak (lotincha: cor, grekcha: ϰαρδία [kardia]) — konus shaklidagi ichi boʻsh mushak organi boʻlib, organizmda qonni aylantirib berish vazifasini bajaradigan organ hisoblanadi. Yurak boʻshligʻi ikkita boʻlmacha[[]] va ikkita qorinchaga boʻlinadi. Chap boʻlmacha (atrium) va chap qorincha birgalikda „arterial yurak“ ni tashkil qiladi, sababi unda faqat arterial qon oqadi. U orqali oʻtadigan qon tomirlari „arteriya“ deya nomlanadi. Oʻng qorincha va oʻng boʻlmachada (atrium) faqat venoz qon oqib oʻtganligi sabab „venoz yurak“ka birlashadi. Yurka oʻz ish faoliyatini bajarish vaqtida qisqaradi va boʻshashadi. Yurakning qisqarishi holati sistola, boʻshashish holati esa diastola deb ataladi[1].

Yurakning tashqi o‘lchami[tahrir | manbasini tahrirlash]

Turli odamlarda yurak shakli ham turlicha boʻladi. Bu yoshi, jinsi, jismoniy harakati, sogʻligʻi va boshqa omillarga bogʻliq hisoblanadi. Soddalashtirilgan baʼzi modellarda yurak sharsimon, ellipsimon, elliptik paraboloid va uch qirrali ellipsoid figurasiga oʻxshash boʻlishi mumkin. Yurakning oʻlchovi yurakning eng katta boʻylama va koʻndalang chiziqli oʻlchamlari nisbati bilan belgilanadi. Giperstenik tana tuzilishidagi insonlarda bu nisbat 1 ga yaqin va astenikda — taxminan 1,5 hisoblanadi. Voyaga yetgan odamning yuragi uzunligi 10 sm dan 15 sm gacha (odatda 12 — 13 sm), kengligi 8 — 11 sm (odatda 9-10 sm) va old-orqa oʻlchami 5 — 8,5 sm (odatda 6,5-7 sm) boʻladi. Yurakning oʻrtacha ogʻirligi erkaklarda 332 g (274 g dan 385 g gacha), ayollarda 253 g (203 g dan 302 g gacha) boʻladi[2].

Yurakning anatomik tuzilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Skelet va koʻkrak boʻshligʻida nisbatan yurak anatomik topografiyasining 3D chizmasi
Yurak, aorta, brakiyosefalik magistrallar, yuqori vena kavasini sternum, qovurgʻalar va klavikulalarga nisbatan anatomik topografiyasini chizish, frontal tekislikda proyeksiya qilish.
Yurak va qoʻshni organlarning anatomik topografiyasini chizmasi koʻkrak va qorin boʻshligʻi, diafragma
[[Papillyar mushak]] , Pay xordasi , klapan varaqasining erkin qirrasi. Yurakning yalpi namunasi

Yurak koʻkrak qafasida joylashgan (mediastinaning boʻlinishining anatomik hamda klinik tasnifiga qarab mos ravishda pastki, oʻrta yoki old tomonda) boʻlib, nisbatan pastki chap qirrasi bilan chap tomonga siljigan boʻladi. Yurak tashqi tomondan ikki qavatdan iborat boʻlib Perikard deb ataladi, tashqi qavati esa Epikard deb nomlangan va bu ikkala qavat yurakni boshqa organlardan ajratib turadi[3].

Tananing oʻrta chizigʻiga nisbatan yurak assimetrik tarzda — chap tomonida taxminan 2/3 va oʻngda taxminan 1/3 qismi joylashgan. Vertikal oʻqning (chiziq asosining oʻrtasidan yurak choʻqqisigacha) oldingi koʻkrak devoriga proeksiya yoʻnalishiga qarab, yurakning koʻndalang, qiya va vertikal holati farqlanadi. Vertikal holat — koʻkrak qafasi tor va uzun boʻlgan odamlarda, koʻndalang holat — keng va qisqa koʻkrak qafasi boʻlgan odamlarda koʻproq uchraydi[4].

Yurak kameralar deb ataladigan toʻrtta alohida boʻshliqdan iborat: chap boʻlmacha (atrium sinistrum), oʻng boʻlmacha (atrium dextrum), chap qorincha (ventriculus sinister), oʻng qorincha (ventriculus dexter). Ular boʻlmachalararo (septum interatriale) va qorinchalararo (septum interventricularae) toʻsiq bilan ajratilgan[5]. Yuqori va pastki kovak venalaridan keladigan tomirlar oʻng boʻlmacha (atrium)ga, oʻpka venalaridan keladigan tomirlar esa chap boʻlmacha (atrium)ga tutashadiadi. Soʻngra oʻng qorinchadan oʻpka arteriyasi (oʻpka magistrali) tomiri, chap qorinchalardan esa aorta tomiri chiqadi. Oʻng qorincha bilan chap boʻlmacha oʻpkada kichik qon aylanish doirasini, chap qorincha va oʻng boʻlmacha esa katta qon aylanish doirasini hosil qiladi[6]. Yurak old mediastinaning pastki qismida joylashgan boʻlib, old yuzasining katta qismini kovak hamda oʻpka venalarining kiruvchi boʻlimlari, shuningdek, chiqadigan aorta, oʻpka magistrallari bilan qoplangan. Perikard boʻshligʻida oz miqdorda seroz suyuqlik mavjud[7].

Chap qorincha devori oʻng qorincha devoriga nisbatan taxminan 3 baravar qalinroq. Boisi, chap qorincha butun organizmga asosiy qonni tizimli aylanishiga chiqarib berish uchun yetarlicha kuchli boʻlishi kerak (tizimli qon aylanishida qon oqimiga qarshilik bir necha baravar baland va qon bosimi oʻpka qon aylanishidan bir necha baravar yuqori boʻladi)[8].

Qon oqimini bir yoʻnalishda ushlab turish kerak, aks holda yurakka ortiqcha yuklama tushishi va uning faoliyati izdan chiqishi mumkin. Yurakning har bir boʻlmacha va qorinchasining tomir bilan tutashgan joyida maxsus „qopqoqlar“ joylashgan boʻlib, ular qonning bir yoʻnalishda oqishi uchun javob beradigan klapan deb ataladi. Yurakda 4-ta klapan boʻlib, tegishli vaqtda ochiladi va yopiladi, qonni oʻtkazadi yoki uni oʻtkazmaydi[9]. Chap boʻlmacha va chap qorincha orasidagi „qopqoq“ „ikki tabaqali klapan“ deb ataladi va u ikkita tabaqadan iborat. Oʻng boʻlmacha va oʻng qorincha orasidagi klapan uchta tabaqali klapan deb ataladi. Yurak aorta hamda oʻpka arteriyalari bilan ham tutashgan joyida „yarimoysimon klapan“ joylashgan. Ular ikkala qorinchadan qon oqimini nazorat qilib, aʼzolarga qonni yetkazib berishini taʼminlaydi[10].

Qon aylanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yurak toʻqimasining har bir hujayrasi doimiy ravishda kislorod va oziq moddalar bilan taʼminlanishi kerak. Bu jarayon yurakning koronar tomirlar tizimi orqali ichki qon aylanishi bilan taʼminlanadi; u odatda „koronar qon aylanishi“ deb ataladi[11]. Aortadan koʻtariluvchi qismidan oʻng va chap tojsimon arteriyalari chiqadi va yurakni qon bilan taʼmilanishi uchun yanda koʻplab tarmoqlarga boʻlinadi.. Yurak tomonidan chiqarilgan qonning 20 % qismi koronar tizim orqali oʻtadi. Tojsimon arteriyalaridan oqib oʻtuvchi qon kislorod bilan yaxshi taʼminlangan boʻlib, yurakning uzliksiz urib turishi uchun zarur energiyani yetkazib berib turadi[12].

Nerv bilan taʼminlanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

2032 Automatic Innervation.jpg

Yurak sezuvchi, simpatik va parasimpatik nervlar bilan taʼminlangan[13]. Oʻng va chap simpatik nervlardan simpatik tolalar chiqib, yurakning bir qismi sifatida oʻrab, yurak tezligini tezlashtiradigan impulslarni oʻtkazadi, koronar arteriyalarning tomirlarini kengaytiradi, parasimpatik tolalar esa yurak tezligini sekinlashtiradigan hamda yurak tomirlarini toraytiruvchi impulslarni oʻtkazadi. Yurak va uning tomirlari devorlarining retseptorlaridan sezuvchi nerv tolalari chiqadi va orqa miya bilan bosh miyaning tegishli markazlariga boradi[14].

Preganglionik simpatik nerv tolalari orqa miyaning yuqori 5 va 6 koʻkrak segmentlari orasida joylashgan boʻlib, bachadon boʻyni simpatik ganglionlarining ikkinchi tartibli neyronlari bilan bogʻlanadi[15]. Yurak nervlarining bir qismi sifatida bu tolalar yurak va yirik tomirlarda tugaydi. Preganglionik parasempatik nerv tolalari miyachaning orqa miyaniharakatlantiruvchi yadrolariga kelib qoʻshiladi va vagus nervi shoxlarining bir qismi sifatida yurak va yirik tomirlarga etib boradi. Bu yerda tolalar bir xil shakllanishlar ichida gangliylarda joylashgan ikkinchi darajali neyronlar bilan sinapslar hosil qiladi[16].

Yurakning gistologik tuzilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yurak devori uchta qavatdan iborat — epikard, miokard va endokard . Epikard yupqa (0,3-0,7 mm dan koʻp boʻlmagan) biriktiruvchi toʻqima plastinkasidan, endokard epiteliy toʻqimasidan, miokard esa koʻndalang — targʻil mushak tolalariidan iborat[17].

Yetuk miokard hujayrasi (kardiomiotsit) diametri 25 mkm va uzunligi 100 mkm gacha boʻladi. Hujayrasi skelet mushak hujayrasiga oʻxshash koʻndalang chiziqqa ega. Biroq, koʻp yadroli skelet miofibrillaridan farqli oʻlaroq, kardiomiotsitlar hujayraning markazida joylashgan bir yoki ikkita yadroga ega[18]. Har bir kardiomiotsit atrofida kapillyarlar tarmogʻiga boy biriktiruvchi toʻqima mavjud[19].

Miokard qon tomirlari va nerv tolalari bilan zich taʼminlangan boʻlib, bir nechta nerv chigallarini hosil qiladi. Miokardial kapillyarlarda taxminan toʻrtta nerv tolasi boʻladi[20].

Miokard hujayralarining membranasi sarkolemma deb ataladi. Elektron mikroskop bilan qaralganda ikki qavat membrandan tuzilganligi koʻrinadi: Ichki plazmolemma, tashqi bazal membranadan iborat. bu yurak mushaklari toʻqimalarining oʻziga xos xususiyati boʻlib hisoblanadi[21]. Maskur disklar oddiy mikroskop ostidan qaralganda yurak hujayralari zanjirlarini tartibsiz vaqt oraligʻida kesib oʻtadigan quyuq rangli koʻndalang chiziqlar shaklida koʻrinadi[22]. Disklar qoʻshni yurak tolalarini bogʻlaydigan murakkab koʻpriklar boʻlib, miokard hujayralari oʻrtasida tizimli va elektr impuls aloqalarini uzluksiz hosil qiladi. Yurakning ulkan metabolik ehtiyojlarini qondirish va yuqori energiyali fosfat bilan taʼminlash uchun miokard hujayralari koʻp miqdorda mitoxondriya bilan taʼminlanadi. Bu organellalar alohida miofibrillalar orasida joylashgan va hujayra hajmining taxminan 35 % joyni egallaydi[23].

  • Yurak mushak to'qimalarining gistologik mikropreparatsiyasi. Optik mikroskop, ×100, gematoksilin-eozin bilan bo'yash

    Yurak mushak to'qimalarining gistologik mikropreparatsiyasi. Optik mikroskop, ×100, gematoksilin-eozin bilan bo'yash

  • Yurak mushak to'qimalarining gistologik mikropreparatsiyasi. Optik mikroskop, ×200, gematoksilin-eozin bilan bo'yash

    Yurak mushak to'qimalarining gistologik mikropreparatsiyasi. Optik mikroskop, ×200, gematoksilin-eozin bilan bo'yash

  • Yurak to'qimalarining gistologik mikropreparatsiyasi, yurak o'tkazuvchanligi tizimining tolalari. Optik mikroskop, ×150, gematoksilin-eozin bilan bo'yash

    Yurak to'qimalarining gistologik mikropreparatsiyasi, yurak o'tkazuvchanligi tizimining tolalari. Optik mikroskop, ×150, gematoksilin-eozin bilan bo'yash

Yurak tuzilishining biofizik koʻrinishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kardiofizika nuqtai nazaridan yurak koʻp komponentli polimerik, bir xil boʻlmagan tabiiy kelib chiqadigan aʼzo hisoblanadi. Ushbu muhitda uning tuzilishi, nozik tashkil etilishi yurakning asosiy biologik funksiyalarini taʼminlaydi[24]. Yurakning asosi boʻlgan geterogen tuzilishi birinchi navbatda elektrofiziologiya usullari, keyin esa hisoblash biologiyasi usullari yordamida koʻp marta oʻrganilib chiqilgan. Yurak toʻqimalarining avtotoʻlqinli xususiyatlari yarim asrdan koʻproq vaqt davomida jahon fanlari tomonidan faol oʻrganilib kelinmoqda[25].

Ushbu biologik ob’ektning yangi ilmiy koʻrinishi sunʼiy yurakni yaratish muammosini hal qilishda yangi yondashuvga imkon beradi: vazifa zamonaviy nanotexnologiyalar asosida xuddi shunday avtotoʻlqin funksiyasiga ega boʻlgan sunʼiy polimerik faol muhitni ishlab chiqarishni tashkil etish hisoblanadi[26].

  • Схематичное .mw-parser-output .ts-comment-commentedText{border-bottom:1px dotted;cursor:help}@media(hover:none){.mw-parser-output .ts-comment-commentedText:not(.rt-commentedText){border-bottom:0;cursor:auto}}отображение векторов .mw-parser-output .ts-comment-commentedText{border-bottom:1px dotted;cursor:help}@media(hover:none){.mw-parser-output .ts-comment-commentedText:not(.rt-commentedText){border-bottom:0;cursor:auto}}электрической оси сердца (см. также отклонения влево[en] и вправо[en])

    Yurakning elektr o'qi vektorlarining sxematik tasviri (shuningdek, chapga va o'ngga og'ishlari)

  • Схематичное отображение распространения возбуждения по проводящей системе сердца

    Yurakning o'tkazuvchanlik tizimi orqali qo'zg'alishning tarqalishining sxematik tasviri

  • Потенциалы действия сердца

    Yurakning harakat potentsiallari

  • Схематичное отображение мест формирования зубцов PQRST на ЭКГ

    EKGda PQRST to'lqinlarining hosil bo'lish joylarining sxematik tasviri

  • Схематичное отображение направлений мышечных волокон миокарда

    Miokard mushak tolalari yo'nalishlarining sxematik tasviri

  • Схематичное отображение поперечного среза миокарда желудочков при диастоле и систоле

    Diastola va sistola davrida qorincha miokardining kesmasining sxematik tasviri

Yurak fiziologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yurak faoliyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yurak toʻqimalarining faoliyati fiziologik xususiyatlari asosida va funksiyasiga koʻra quyidagi koʻrinishlarda amalga oshadi[27]:

  • Yurakning avtomatizmi — yurakning oʻzidan kelib chiqadigan impulslar taʼsirida ritmik qisqarish qobiliyati[28].
  • Yurakning qoʻzgʻaluvchanligi — yurak mushaklarining toʻqimalari fizik-kimyoviy xususiyatlarining oʻzgarishi bilan birga keladigan fizik yoki kimyoviy tabiatdagi turli xil qoʻzgʻatuvchilar bilan qoʻzgʻalish qobiliyati[29].
  • Kardial oʻtkazuvchanlik yurak stimulyatori hujayralarida harakat potentsialining shakllanishi tufayli yurakda elektr impulslari orqali amalga oshiriladi va nervlar qoʻzgʻalishning bir hujayradan ikkinchisiga oʻtish joyi boʻlib xizmat qiladi[30].
  • Yurakning qisqarish qobiliyati — yurak mushaklarining qisqarish kuchi mushak tolalarining harakati tufayli kelib chiqadi va muskul tolalarining dastlabki uzunligiga toʻgʻridan-toʻgʻri proportsional boʻladi[31].
  • Miokardning refrakterligi — bu harakat potentsiali vaqtida toʻqimalarning qoʻzgʻalmasligining vaqtinchalik holati hisoblanadi. Refrakterlikning uchta darajasi mavjud: mutlaq, samarali va nisbiy refrakter davr. Yurak boʻlmaha hujayralarining refrakter davri qorincha miokard hujayralarinikiga qaraganda qisqaroq, shuning uchun boʻlmacha ritm taxiaritmiyalarda qorincha ritmidan sezilarli darajada oshib ketishi mumkin[32].

Avtomatiklik, '''qoʻzgʻaluvchanlik''' va '''oʻtkazuvchanlik''' hodisalarini „yurakning avtotoʻlqinli funksiyasi“ tushunchasi bilan birlashtirish mumkin[33].

Yurakning asosiy faoliyati uning Nasos funksiyasini taʼminlashga qaratilgan" deb tushuntiriladi, yaʼni yurakning asosiy fiziologik funksiyasi qon tomir tizimiga ritmik qon haydab berish hisoblanadi"[34].

Qon aylanish tizimi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qon aylanish tizimida nasos funksiyasini bajarib, yurak doimiy ravishda qon tomirlariga qon quyadi. Inson yuragi — bu qonning toʻgʻri yoʻnalishda tomirlar orqali doimiy va uzluksiz harakatlanishini taʼminlaydigan nasos turi hisoblanadi. Ikki, uch va yarimoysimon tabaqali klapanlar qonning bir yoʻnalishda, boʻlmachadan qorinchalarga va u yerdan qon tomirlarga qon oqishini taʼminlaydi[35]. [36]

Yurakning ish sikli[tahrir | manbasini tahrirlash]

13 yoshli qizda yurak sikli (vaqt boʻyicha oʻzgargan MRT tasvirlarining kadrlar boʻyicha xronologik toʻplanishi natijasida yaratilgan bitta yurak siklining halqali koʻrinishi)

Sogʻlom yurak ritmik va uzilishlarsiz qisqaradi va kengayadi. Yurakning bir siklida uch faza ajratiladi[37]:

  1. Qon bilan toʻldirilgan boʻlmacha qisqaradi. Bunday holatda, qon ochiq klapanlar orqali yurak qorinchalariga quyiladi (bu vaqtda ular dam olish holatida qoladilar). Boʻlmachaning qisqarishi kovak vena tomirlari kiradigan joydan boshlanadi, shuning uchun ularning klapanlari yopiladi va qon tomirlarga qaytib kovak venaga kira olmaydi[38].
  2. Boʻlmachalar bir vaqtning oʻzida boʻshashishi bilan qorinchalarning qisqarishi boshlanadi. Boʻlmachalarni qorinchalardan ajratib turuvchi uch va ikki tabaqali klapanlar yopiladi va qonning boʻlmachaga qaytishiga toʻsqinlik qiladi, aorta va oʻpka tomirlaridagi yarimoysimon klapanlar ochiladi. Qorinchalarning qisqarishi qonni aorta va oʻpka arteriyasiga haydaydi[39].
  3. Pauza (diastola) — bu organning qisqa dam olish davri. Toʻxtash vaqtida tomirlardan qon boʻlmachaga kiradi va qisman qorinchalarga tushadi. Yangi sikl boshlanganda, boʻlmachadagi qolgan qon qorinchalarga tushadi — sikl takrorlanadi[40].

Yurak ishining bir sikli taxminan 0,85 sekund davom etadi, shundan atigi 0,11 soniyasi boʻlmachalar qisqarish vaqtiga, 0,32 soniyasi qorincha qisqarish vaqtiga toʻgʻri keladi, eng uzuni esa dam olish davri boʻlib, 0,4 soniya davom etadi. Dam olish paytida kattalarning yuragi tizimda daqiqada taxminan 70 siklda ishlaydi[41].

Odatda, yurak sikli tartibli jarayon boʻlib, u yurakda qoʻzgʻalishning oʻtkazilishiga asoslanadi. Odatda, yuqori vena kavak venalari oʻng boʻlmachaga qoʻshilish joyida joylashgan sinoatrial tugunda elektr impulsi paydo boʻladi. Depolarizatsiya toʻlqini oʻng va chap boʻlmachalar orqali tez tarqalib, atriyoventrikulyar tugunga etib boradi, bu yerda u sezilarli darajada tarqaladi. Keyin impuls Giss tutami boʻylab tez tarqaladi va tutamning oʻng va chap oyoqchalari boʻylab oʻtadi. Ular Purkine tolalariga shoxlanadi va impuls miokard tolalariga tarqalib, ularning qisqarishini keltirib chiqaradi[42].

Yurakning avtomatizmi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yurakning oʻtkazuvchanlik tizimining sxematik tasviri (koʻk rang bilan belgilangan): (1) sinoatrial tugun, (2) atrioventrikulyar tugun

Yurak mushaklarining maʼlum bir qismi yurakning qolgan qismiga avtotoʻlqinli tabiatning tegishli impulslari shaklida nazorat signallarini berishga ixtisoslashgan; yurakning bu ixtisoslashgan qismi yurak oʻtkazuvchanligi tizimi (PCS) deb ataladi. Aynan u yurakning avtomatizmini taʼminlaydi.

“ Avtomatizm - yurakning tashqi qo'zg'atuvchilarsiz kardiomiotsitlarda paydo bo'ladigan impulslar ta'sirida qo'zg'alish qobiliyati. Fiziologik sharoitda SAU yurakdagi eng yuqori avtomatizmga ega, shuning uchun u birinchi tartibli avtomatik markaz deb ataladi[43]. ”

A. V. Ardashev va boshqalar. 2009}}

1-darajali yurak stimulyatori deb ataladigan va oʻng boʻlmachaning forniksida joylashgan sinoatriyal tugun PSS ning muhim qismidir. Muntazam avtotoʻlqinli impulslar yuborib, yurak siklining chastotasini nazorat qiladi. Atrial oʻtkazuvchanlik yoʻllari orqali bu impulslar atrioventrikulyar tugunga va keyinchalik ishlaydigan miokardning alohida hujayralariga kirib, ularning qisqarishini keltirib chiqaradi. Shunday qilib, PSS, boʻlmacha va qorinchalarning qisqarishini muvofiqlashtirish yordamida yurakning ritmik ishini, yaʼni normal yurak faoliyatini taʼminlaydi[44].

Qoʻzgʻalish va qisqarishning konyugatsiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Harakat potensialini kardiomiositlarning qisqarishiga aylantirish yoki qoʻzgʻalish va qisqarishning konyugatsiya jarayoniga oʻtkazish lozim. U yuqori energiyali fosfatlar shaklidagi kimyoviy energiyaning kardiomiotsitlar qisqarishining mexanik energiyasiga oʻtishiga asoslangan. Miokard hujayralarining qisqarishi uchun mas’ul boʻlgan bir nechta oqsillar mavjudir. Ulardan ikkitasi — aktin va miozin — asosiy kontraktil elementlardir[45]. Qolgan ikkitasi, tropomiozin va troponin, tartibga solish funksiyasini bajaradi. Mushaklarning qisqarishi miozin boshlarini aktin filamentlari bilan bogʻlashi va boshlarning „egilishi“ tufayli rivojlanadi. Natijada, ingichka va qalin filamentlar ATF energiyasi tufayli bir-biri boʻylab harakatlanadi. Bu jarayonning birinchi bosqichi miozin boshining ATF gidrolizi orqali faollashishi boʻlib, shundan soʻng miozin boshi aktin bilan bogʻlanib, koʻndalang koʻprik hosil qiladi. Miozin boshining aktin bilan oʻzaro taʼsiri boshning strukturaviy oʻzgarishlariga olib keladi, bu esa uning „egiluvchanligiga“ olib keladi. Bu egilish harakati aktin filamentining miozin filamenti boʻylab siljishiga olib keladi[46] .

Yurak faoliyatini tartibga solish[tahrir | manbasini tahrirlash]

"Yurakning moslashish qobiliyati ikki turdagi tartibga solish mexanizmlari bilan bogʻliq:

  1. Intrakardiyak regulyatsiya (bunday tartibga solish miyokardning oʻziga xos xususiyatlari bilan bogʻliq, shuning uchun u yurakning izolyatsiya qilingan sharoitida ham ishlaydi, yaʼni. e. avtomatik bilan).
  2. Ichki sekretsiya bezlari va avtonom nerv tizimi tomonidan amalga oshiriladigan yurakdan tashqari regulyatsiya[47].

Yurakning ishi miogen, asab va gumoral mexanizmlar bilan tartibga solinadi. Miogenik yoki gemodinamik tartibga solish mexanizmi quyidagilarga boʻlinadi: geterometrik va gomemetrik[48].

Yurak ichki regulyatsiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yurak regulyatsiyasui

Yurak ichidagi tartibga solishga misol sifatida Frank-Starling qonunini keltirish mumkin, buning natijasida sistola boshlanishidan oldin qorinchalarda qon hajmining koʻpayishiga javoban yurakning sistolik hajmi ortadi (oxirida diastolik hajm), boshqa barcha omillar oʻzgarishsiz qoladi. Ushbu mexanizmning fiziologik ahamiyati, asosan, chap va oʻng qorinchalar orqali oʻtadigan qon hajmlarining tengligini taʼminlashdan iborat. Bilvosita, bu mexanizm yurak tezligiga ham taʼsir qilishi mumkin[49].

Hujayra ichidagi Ca 2+ konsentratsiyasi yurak qisqarish kuchini belgilovchi asosiy omil ekanligi isbotlangan. Hujayra ichidagi kaltsiy kontsentratsiyasini oshiradigan mexanizmlar qisqarish kuchini oshiradi, kalsiy kontsentratsiyasini kamaytiradigan omillar esa qisqarish kuchini kamaytiradi[50].

Yurak tashqi regulyatsiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Asab tizimi yurak qisqarishlarining chastotasi va kuchini tartibga soladi: (simpatik asab tizimi qisqarishning kuchayishiga olib keladi, parasempatik zaiflashtiradi)[51].

Medulla oblongatasida joylashgan, vegetativ nerv tizimining bir qismi boʻlgan vazomotor markazi turli retseptorlardan signallarni oladi, Masalan: proprioretseptorlar, baroreseptorlar va xemoreseptorlar, shuningdek, limbik tizimdan ogohlantiruvchi. Birgalikda bu retseptorlar odatda vazomotor markazga yurak reflekslari deb nomlanuvchi jarayonlar orqali yurakni nozik tartibga solishga imkon beradi[52].

Qorinchalar old va orqa yuzasi vagus nervining afferent tolalari boy taʼminoti muhim yurak reflekslarining shakllanishini belgilaydi, vagus nervining SA va AV tugunlariga yoʻnaltirilgan efferent tolalarining koʻpligi ishlab chiqarishni tartibga solishga imkon beradi va elektr impulsini oʻtkazish funksiyasini bajaradi[53].

Bunga misol barorefleks (Sion-Lyudvig refleksi): qon bosimi ortishi bilan baroretseptor impulslarining chastotasi oshadi va vazomotor markaz simpatik stimulyatsiyani kamaytiradi va parasimpatik stimulyatsiyani oshiradi, bu ayniqsa yurak tezligining pasayishiga olib keladi va aksincha, bosim pasayganda, baroreseptorlarning javob tezligi pasayadi va vazomotor markaz simpatik stimulyatsiyani oshiradi va parasempatikni kamaytiradi, bu ayniqsa yurak tezligining oshishiga olib keladi. Atrial refleks yoki Beynbridge refleksi deb ataladigan shunga oʻxshash refleks mavjud boʻlib, u maxsus atrial baroretseptorlarni oʻz ichiga oladi[54].

Endokrin tizimining yurakka taʼsiri gormonlar orqali sodir boʻladi, yurak qisqarishining kuchini oshirishi yoki kamaytirishi, ularning chastotasini oʻzgartirishi mumkin. Yurak ishini tartibga soluvchi asosiy ichki sekretsiya bezini buyrak usti bezlari deb hisoblash mumkin: ular adrenalin va norepinefrin (noradrenalin) gormonlarini chiqaradi, ularga qoʻshimcha ravishda yurak qisqarishini tezlashtiradigan omillar: serotonin, tiroksin, Ca 2+, ularning yurakka taʼsiri simpatik asab tizimining funksiyalariga mos keladi. Kalsiy va kaliy ionlari, shuningdek, endorfinlar va boshqa koʻplab biologik faol moddalar ham yurak ishiga taʼsir qiladi. Biroq, yurakni sekinlashtiradigan moddalar mavjud bulardan asetilkolin, bradikinin va K + eng koʻp ahamiyatga ega[55].

Yurak ishini diagnostika qilishning instrumental usullari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yurakning ultratovush tekshiruvi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tuzilish, fiziologik jarayonlar, patologiyalar va gemodinamikani koʻrish uchun juda informatsion usuli yurakning ultratovush tekshiruvidir. Rentgen texnologiyasiga asoslangan usullardan farqli oʻlaroq, u radiatsiya taʼsiriga ega emas. Usulning afzalliklari tadqiqot tezligini, xavfsizligini, mavjudligini ham oʻz ichiga olishi mumkin[56].

Elektr hodisalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

12-lead ECG.jpg

Yurakning ishi (har qanday mushak kabi) ishlaydigan organ atrofida elektromagnit maydon paydo boʻlishiga olib keladigan elektr hodisalari bilan birga keladi. Yurakning elektr faolligi elektrokardiografiyaning turli usullari yordamida qayd etilishi mumkin, bu inson tanasi yuzasidagi potensial farqning vaqt oʻzgarishining rasmini beradi yoki miokardni toʻgʻridan-toʻgʻri endokardda qoʻzgʻalish toʻlqinlarining tarqalish yoʻllarini elektrofiziologik oʻrganish orqali kuzatilishi mumkin. Ushbu usullar yurak xuruji va yurak-qon tomir tizimining boshqa kasalliklarini tashxislashda muhim rol oʻynaydi[57]. Elektrokardiografiya—ishlayotgan yurakning bioelektrik potensiallarini yozib olib, yurak muskullarini tekshirish usuli. Normal sharoitda yurakning boʻlmacha va qorinchalari ketma-ket qoʻzgʻalib turadi, natijada yurakning qoʻzgʻalgan va qoʻzgʻalmagan qismida potensiallar farqi hosil boʻladi, yurak elektr toki manbai boʻlib qoladi. Tana toʻqimalari elektr oʻtkazuvchanlik xossasiga ega boʻlgani uchun yurakning elektr tokini tana yuzasidan maxsus asboblar yordamida yozib olish mumkin. Yurak sikli vaqtida yurakning elektr maydonini ikki nuqtasida potensiallar farqini yozib oluvchi egri chiziqqa — elektrokardiogramma (EKG) deyiladi, tekshirish usuli esa elektrokardiografiya deyiladi[58]. EKG birinchi marta 1887-yil A.D. Uoller tomonidan yozib olingan boʻlib, oʻsha davrlarda keng qoʻllanilmagan. V.Eyntxoven, A.F.Samoylov, T.Lyuis, V.F.Zelenin va boshqalar (1903-yil) joriy etgan usul orqali keng koʻlamda qoʻllanilmoqda. EKG diagnostik usul boʻlib tibbiyotda keng qoʻllaniladi, bu usul yurak faoliyatida bir qator buzilishlar harakterini aniqlashda keng qoʻllanilmoqda[59].

Akustik hodisalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oddiy yurakda auskultativ, uning ayrim patologiyalarida yurak tonlarini va shumlarini eshitishingiz mumkin[60].

Yurak tovushlari deb ataladigan akustik hodisalar quloq yoki stetoskopni koʻkragiga qoʻyish orqali eshitilishi mumkin. Har bir yurak sikli odatda 4 tonga boʻlinadi. Har bir qisqarishda birinchi 2 tasi quloq bilan eshitiladi. Uzunroq va pastroq boʻlgan ton ikki va uch tabaqali klapanlarning yopilishi bilan bogʻliq, qisqaroq va balandroq ton aorta va oʻpka arteriyalari klapanlarining yopilishi bilan bogʻliq. Birinchi va ikkinchi ton oʻrtasida qorincha qisqarishining bir bosqichi mavjud[61].

Mexanik faoliyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yurak qisqarishi bir qator mexanik koʻrinishlar bilan birga keladi, ularni qayd etish orqali yurak qisqarishi dinamikasi haqida ham tasavvurga ega boʻlish mumkin. Masalan, chap tomondagi beshinchi qovurgʻalararo boʻshliqda, oʻrta chizigʻidan 1 sm ichkarida, yurak qisqarishi paytida, choʻqqi urishi seziladi. Diastola paytida yurak ellipsoidga oʻxshaydi, uning oʻqi yuqoridan pastga va oʻngdan chapga qarab yoʻnaltiriladi. Qorinchalarning qisqarishi bilan yurakning shakli toʻpga yaqinlashadi, yurakning uzunlamasıga diametri pasayadi va koʻndalang tomonlama kattalashadi. Chap qorinchaning siqilgan miokard qismi koʻkrak devorining ichki yuzasiga tegib turadi. Shu bilan birga, diastola vaqtida diafragmaga tushirilgan yurak choʻqqisi sistola vaqtida koʻtariladi va koʻkrakning old devoriga uriladi. Bularning barchasi apeks urishining koʻrinishini keltirib chiqaradi.

Yurak boʻlmacha va qorinchalarining sistolik va diastolik qisqarishi

Yurakning mexanik faoliyatini tahlil qilish uchun bir qator maxsus usullar qoʻllaniladi[62].

Kinetokardiografiya — yurakning mexanik faolligi tufayli koʻkrak qafasining past chastotali tebranishlarini qayd etish usuli; yurakning chap va oʻng qorinchalari siklining fazaviy tuzilishini bir vaqtning oʻzida oʻrganish imkonini beradi[63][64].

Elektrokimografiya — rentgen apparati ekranida yurak soyasi konturining harakatini elektr qayd etish usuli. Yurak konturining chetlarida ekranga osiloskopga ulangan fotoelement qoʻllaniladi. Yurak harakat qilganda, fotoelementning yoritilishi oʻzgaradi, bu osiloskop tomonidan egri chiziq shaklida qayd etiladi. Yurakning qisqarishi va boʻshashishi egri chiziqlari olinadi[65].

Ballistokardiografiya — qonning qorinchalardan chiqarilishi va uning katta tomirlarda harakatlanishi, toʻpdan otilganda kuzatilganlarga oʻxshash reaktiv ortga qaytish hodisalariga qarab butun tananing tebranishlarini keltirib chiqarishiga asoslangan usul („ballistokardiografiya“ texnikasi „ballista“ soʻzidan kelib chiqqan — otish snaryadlari maʼnosini beradi). Balistokardiograf tomonidan qayd etilgan va yurakning ishiga qarab tana siljishlarining egri chiziqlari odatda xarakterli koʻrinishga ega. Ularni roʻyxatdan oʻtkazish uchun turli xil usullar va qurilmalar mavjud. Sovet Ittifoqida ballistokardiografiyaning asoschisi akademik В. В. Парин hisoblanadi[66].

Phonocardiogram.jpg

Dinamokardiografiya — yurakning koʻkrak qafasidagi harakatlari va qonning yurakdan qon tomirlariga oʻtishi koʻkrak qafasining ogʻirlik markazining odam joylashgan sirtga nisbatan siljishi bilan birga boʻlishiga asoslangan usul. Bemor maxsus stolda yotadi, uning ustiga sensorli maxsus qurilma oʻrnatilgan — mexanik miqdorlarni elektr tebranishlariga oʻtkazgichlar, qurilma sub’ekti koʻkragi ostiga oʻrnatiladi. Ogʻirlik markazining siljishlari osiloskop tomonidan egri chiziqlar shaklida qayd etiladi. Dinamokardiogrammada yurak siklining barcha bosqichlari : atriyal sistola, qorincha tarangligi va ulardan qonni chiqarib yuborish davrlari, protodiastolik davr, boʻshashish va qorinchalarni qon bilan toʻldirish davrlari qayd etiladi[67].

Fonokardiografiya — yurak tovushlarini fonokardiogrammaga yozib olish usuli. Kuchaytirgich va osiloskopga ulangan sezgir mikrofon koʻkrak qafasining chap yarmiga ob’ektning IV-V qovurgʻalari sohasiga ulangan boʻlsa, u holda yurak tovushlarini egri chiziq shaklida fotosurat qogʻozida qayd etish mumkin. Bu usul yurak klapanlari kasalliklarini tashxislash uchun ishlatiladi[68].

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ Ahmedov, Akmal. Odam anatomiyasi, 2005, Toshkent: IQTISOD - MOLIYA — 264 bet. ISBN 978-9943-13-030-2. 
  2. ↑ Привес М. Г., Лысенков Н. К., Бушкович В. И.. Анатомия человека, 1985, Москва: Медицина.. 
  3. ↑ N.Sh.Shomirzayev, S.X.Nazarov, R.J.Usmonov „VI“,. Topografik anatomiya, 2006 (O'zbek), Toshkent: Akademiya. 
  4. ↑ Betts J. G., Desaix P. , Johnson E. W., Johnson J. E., Korol O., Kruse D., Poe B., Wise J., Womble M. D., Young K. A. Anatomy and Physiology (angl.). — OpenStax, 2013. — 1410 p. — ISBN 978-1-947172-04-3.
  5. ↑ Prives M. G., Lisenkov N. K., Bushkovich V. I. Anatomiya cheloveka. — 11-e pererabotannoe i dopolnennoe. — M.: Meditsina, 1985.
  6. ↑ Ardashev, 2009, Anatomiya i fiziologiya provodyaщey sistemi serdsa, s. 35—41.
  7. ↑ Patofiziologiya zabolevaniy serdechno-sosudistoy sistemi / pod red. L. Lilli; Per. s angl.. — M.: BINOM, 2003. — 598 s. — 3000 ekz. — ISBN 5-94774-080-X.
  8. ↑ Patofiziologiya zabolevaniy serdechno-sosudistoy sistemi / pod red. L. Lilli; Per. s angl.. — M.: BINOM, 2003. — 598 s. — 3000 ekz. — ISBN 5-94774-080-X.
  9. ↑ Heart // Foundational Model of Anatomy
  10. ↑ Prives M. G., Lisenkov N. K., Bushkovich V. I. Anatomiya cheloveka. — 11-e pererabotannoe i dopolnennoe. — M.: Meditsina, 1985.
  11. ↑ N.Sh>Shomirzayev va boshqalar. Yurak topografik anatomiyasi, 2006, Toshkent: «Akademiya» — 205 bet. 
  12. ↑ „Кровообращение коронарное“. 4-may 2009-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 31-may 2010-yil.
  13. ↑ Ahmedov A.G'. Odam anatomiyasi, 2005, Toshkent: Moliya- iqtisod — 264-268 bet. 
  14. ↑ Glava 1. Osnovi stroeniya i funksii serdsa, s. 1—32.
  15. ↑ Babskiy Ye. B. Fiziologiya cheloveka. — 2-e izd. — M.: Meditsina, 1972. — S. 69.
  16. ↑ Лилли 2003, Глава 1. Osnovi stroeniya i funksii serdsa.
  17. ↑ Zufarov K.. Gistologiya, 2005, Toshkent: IBN SINO — 218-219 bet. 
  18. ↑ Komiljon Zuparov. Yurak gistologiyasi, 2005, Toshkent: IBN SINO — 219-220 bet. 
  19. ↑ „The Heart“. www.histology.leeds.ac.uk. The Histology Guide. Qaraldi: 21-avgust 2022-yil.
  20. ↑ Prives M. G., Lisenkov N. K., Bushkovich V. I. Anatomiya cheloveka. — 11-e pererabotannoe i dopolnennoe. — M.: Meditsina, 1985.
  21. ↑ Zufarov K.. Gistologiya, 2005, Toshkent: IBN SINO — 219-220 bet. 
  22. ↑ Tursuniv, Erkin. Gistologiya I-qism, 2010, Toshkent: "Perfect print" — 190-201 bet. 
  23. ↑ Anita Arackal; Khalid Alsayouri. „Histology, Heart“. www.ncbi.nlm.nih.gov. National Library of Medicine (8-may 2022-yil). Qaraldi: 21-avgust 2022-yil.
  24. ↑ Titomir L. I., Kneppo P. Matematicheskoe modelirovanie bioelektricheskogo generatora serdsa. — M.: Nauka. Fizmatlit, 1999. — 448 s. — ISBN 5-02-015245-5.
  25. ↑ Kohl, P., Frederick Sachs, Michael R. Franz. Cardiac Mechano-Electric Coupling and Arrhythmias. — 2011. — 512 s. — ISBN 978-0-19-957016-4.
  26. ↑ Ардашев 2009, Базовые механизмы аритмий сердца.
  27. ↑ Fiziologiya cheloveka / pod red. V. M. Pokrovskogo i G. F. Korotko. — 3. — M.: Meditsina, 2007. — 656 s. — (Uchebnaya literatura dlya studentov meditsinskix vuzov). — 10 000 ekz. — ISBN 5-225-04729-7.
  28. ↑ Fundamentalnaya i klinicheskaya fiziologiya / pod red. A. Kamkina, A. Kamenskogo. — M.: Academia, 2004. — 1072 s. — ISBN 5-7695-1675-5.
  29. ↑ Sudakov K. V. Normalnaya fiziologiya. — M.: Meditsinskoe informatsionnoe agentstvo, 2006. — S. 329. — 920 s. — ISBN 5-89481-294-1.
  30. ↑ Dudel Y., Ryuegg Y., Shmidt R. i dr. Fiziologiya cheloveka: v 3-x tomax. Per. s angl = Human Physiology / Pod red. R. Shmidta, G. Tevsa. — 3-e izd.. — M.: Mir, 2005. — T. 2. — 314 s. — 1000 ekz. — ISBN 5-03-003576-1.
  31. ↑ Betts J. G., Desaix P. , Johnson E. W., Johnson J. E., Korol O., Kruse D., Poe B., Wise J., Womble M. D., Young K. A. Anatomy and Physiology (angl.). — OpenStax, 2013. — 1410 p. — ISBN 978-1-947172-04-3.
  32. ↑ Лилли,. Глава 1. Основы строения и функции сердца, 2009 — с. 1—32. bet. 
  33. ↑ Ардашев,. Базовые механизмы аритмий сердца,, 2009, Москва — с. 45—74. bet. 
  34. ↑ В. М. Покровского и Г. Ф. Коротько. Физиология человека, (Учебная литература для студентов медицинских вузов), Москва: Медицина, 2007 — 656 с bet. ISBN 5-225-04729-7. 20-avgust 2022-yilda qaraldi. 
  35. ↑ Ahmedov, Akmal. Odam anatomiyasi, 2005, Toshkent: O'zbekiston Milliy ensiklopediyasi — 349 - 351 betlar bet. ISBN 5-89890-113-2. 
  36. ↑ Ardashev,. Provodyaщey sistemi serdsa., 2009, Anatomiya i fiziologiya, — 35-41 bet. 
  37. ↑ Kositskiy G. I. Fiziologiya cheloveka. — 3-e izd. — M.: Meditsina, 1985. — S. 256.
  38. ↑ O.T.Alyaviya. NOormal fiziologiya, 2006 (O'zbekcha), Toshkent: "Yangi asr avlodi" — 270-271 bet. ISBN 5-633-01949-0. 
  39. ↑ A. Ahmedov, X. Rasulov. Anatmoiya I-II tom, 2018, Toshkent: IBN SINO. 
  40. ↑ O.T.Alyaviya va boshqalar. Yurak qon-tomir fiziologiya, 2006 (O'zbekcha), Toshkent: "Yangi asr avlodi". ISBN 5-633-014959-0. 
  41. ↑ Babskiy Ye. B. Fiziologiya cheloveka. — 2-e izd. — M.: Meditsina, 1972. — S. 69.
  42. ↑ Лилли,,.. Глава 1. Основы строения и функции сердца,, 2003 — с. 1—32 bet. 
  43. ↑ Ардашев 2009, Анатомия и физиология проводящей системы сердца.
  44. ↑ Ziad F. Issa MD, ... Douglas P. Zipes „Heart Automaticity“. www.sciencedirect.com. ScienceDirect (2019). Qaraldi: 21-avgust 2022-yil.
  45. ↑ Klinicheskaya aritmologiya / Pod red. prof. A. V. Ardasheva. — M.: MYeDPRAKTIKA-M, 2009. — 1220 s. — ISBN 978-5-98803-198-7.
  46. ↑ Лилли 2003.
  47. ↑ Шмидт 2005, § 19.5. Prisposoblenie serdechnoy deyatelnosti k razlichnim nagruzkam.
  48. ↑ Sudakov K. V. Normalnaya fiziologiya. — M.: Meditsinskoe informatsionnoe agentstvo, 2006. — S. 329. — 920 s. — ISBN 5-89481-294-1.
  49. ↑ K Yubileyu Romana Markovicha Baevskogo // Klinicheskaya informatika i telemeditsina. — 2013. — T. 9, № 10. — S. 160—161.
  50. ↑ Павлов Е.Г., Тюрина М.М.. ВНУТРЕННЯЯ РЕГУЛЯЦИЯ РАБОТЫ СЕРДЦА, 2003, Казань: КАЗАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ТЕХНИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ им. А.Н. ТУПОЛЕВА — 1-24 bet. 
  51. ↑ Dudel Y., Ryuegg Y., Shmidt R. i dr. Fiziologiya cheloveka: v 3-x tomax. Per. s angl = Human Physiology / Pod red. R. Shmidta, G. Tevsa. — 3-e izd.. — M.: Mir, 2005. — T. 2. — 314 s. — 1000 ekz. — ISBN 5-03-003576-1.
  52. ↑ Betts 2013, § 19.4 Cardiac Physiology.
  53. ↑ Betts, 2013, § 19.4 Cardiac Physiology, s. 865—876.
  54. ↑ А.Г. ЗАРИФЬЯН. РЕГУЛЯЦИЯ СЕРДЕЧНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ И ГЕМОДИНАМИКИ У ЧЕЛОВЕКА, 2000, Бишкек: КЫРГЫЗСКО-РОССИЙСКИЙ СЛАВЯНСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ Медицинский факультет — 1-44 bet. ISBN 5-8355-1087-х. 
  55. ↑ К.М Люзина „Физиология эндокринной системы“. elib.bsu.by (2017). Qaraldi: 20-avgust 2022-yil.
  56. ↑ „ULTRA TOVUSHLI TEKSHIRUVLAR“. fedorovich.uz. ULTRA TOVUSHLI TEKSHIRUVLAR. Qaraldi: 20-avgust 2022-yil.
  57. ↑ Thomas Cascino „Электрокардиография“. https://www.msdmanuals.com/. СПРАВОЧНИК MSD (июл 2021). Qaraldi: 2-oktabr 2022-yil.
  58. ↑ Fiziologiya. Osnovi i funksionalnie sistemi. / Sudakov K. V.. — Moskva: Meditsina, 2000. — S. 327. — 784 s. — ISBN 5-225-04548-0.
  59. ↑ O.T. ALAVIYA, S H .Q. Q O D IR O V A .N.Q ODIROV, SH.H. H A M R O Q ULO V E.H.HALILOV. NORMAL FIZIOLOGIYA, 2006, Toshkent: «Yangi asr avlodi». ISBN 5-633-01949-0. 
  60. ↑ Dudel Y., Ryuegg Y., Shmidt R. i dr. Fiziologiya cheloveka: v 3-x tomax. Per. s angl = Human Physiology / pod red. R. Shmidta i G. Tevsa. — 3. — M.: Mir, 2010. — T. 1. — 323 s ill. s. — 1000 ekz. — ISBN 978-5-03-003834-6.
  61. ↑ SangitaDasSaurabhPalMadhuchhandaMitra „Acoustic feature based unsupervised approach of heart sound event detection“. www.sciencedirect.com. ScienceDirect (noyabr 2020). Qaraldi: 21-avgust 2022-yil.
  62. ↑ В. М. Покровского и Г. Ф. Коротько. Физиология человека, (Учебная литература для студентов медицинских вузов), Москва: Медицина, 2007 — 656 с bet. ISBN 5-225-04729-7. 20-avgust 2022-yilda qaraldi. 
  63. ↑ E.E.EDDLEMAN, M.D. KATHRYN WILLES. The Kinetocardiogram, 2013, London. 
  64. ↑ Jeanette R. Carpenter, D. Ware Branch „Kinetocardiography“. www.sciencedirect.com. ScienceDirect (2017). Qaraldi: 2-oktabr 2022-yil.
  65. ↑ Henny G. C., Boone B. R. Electrokymograph for Recording Heart Motion Utilising the Roentgenoscope // „Amer. Journ. Roentg.“, 1945, v. 54, p. 217
  66. ↑ К Юбилею Романа Марковича Баевского. К Юбилею Романа Марковича Баевского, 2013. — 160—161. bet. 
  67. ↑ В. Л. Карпман „ДИНАМОКАРДИОГРАФИЯ“. xn--90aw5c.xn--c1avg. Большая Медицинская Энциклопедия. Qaraldi: 20-avgust 2022-yil.
  68. ↑ Косицкий Г. И.. Физиология человека. 3-е изд, 1985, Москва: Медицина — 299-267 bet. ISBN 2007020000-241. 

Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • 1. Ahmedov A.Gʻ. „Odam anatomiyasi“ T-2005
  • 2. F. N. Bahodirov „Odam anatomiyasi“ Toshkent — 2005
  • 3. M. R. Sapin „Anatomiya cheloveka“ Moskva, „Meditsina“ 2001
  • Kosharko K. Elektrokimografiya v diagnostike porokov serdsa. — Новосибирск, SON AN SSSR, 1963. — 153 s.
  • Marmorshteyn S. Ya., Abarbanel Ye. E. Elektrokimografiya legkix. — M., Meditsina, 1966.
  • Zareskiy V. V. Elektrokimografiya. — M. Medgiz. 1963 g.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Inson_yuragi&oldid=3531534" dan olindi