Inson kamoloti indeksi

Inson kamoloti indeksi (ing. Human Development Index) — davlatlarning iqtisodiy va siyosiy oʼsish inson kapitalining (uzoq umr, taʼlim, farovon hayot koʼrsatkichlari orqali) rivojlanishiga taʼsirini hamda jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasini tahlil qiladi.

Inson kamoloti indeksining maksimal qiymati – 1, minimal qiymati – 0 ga teng.

Inson kamoloti indeksi quyidagi 3 ta koʼrsatkich orqali hisoblanadi:

1. Umr koʼrish davomiyligi indeksi;

2. Taʼlim indeksi;

3. Аholi jon boshiga YaMD (xarid qobiliyati pariteti hisobida АQSh dollarida) indeksi.

Mazkur 3 ta mezonlar boʼyicha yakuniy indeks koʼrsatkichini aniqlash uchun dastavval har bir mezonning indeksi hisoblab chiqilishi kerak. Koʼrsatkichlarni 0 dan 1 (3 ta oʼnlik aniqlik bilan oʼlchanadigan maʼlumot) gacha boʼlgan miqdorini indekslarga aylantirish uchun mezonlarning eng kam va eng koʼp miqdorlarini oʼrnatish talab qilinadi. Yakuniy indeks koʼrsatkichini hisoblab chiqish uchun oʼrtacha geometrik miqdorlar usulidan foydalaniladi va shuning uchun eng koʼp miqdor har qanday ikki mamlakat yoki vaqt davrlari oʼrtasidagi taqqoslashga (foizlarda) taʼsir koʼrsatmaydi.

Tarixi

Inson kamoloti indeksi Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot Dasturi tomonidan yuritiladi hamda har yilning oxirida hisobot yilidan oldingi yilning yakunlari boʼyicha hisoblab chiqariladi. Indeks 1990 yilda pokistonlik Mahbub ul-Haq boshchiligidagi bir guruh iqtisodchilar tomonidan ishlab chiqilgan boʻlib, uning konseptual asosi Amartya Sen tomonidan yaratilgan.

BMT Taraqqiyot Dasturining Inson kamoloti indeksi bo‘yicha hisobot bo‘limi indeksni UNESCO, World Bank, UNICEF, ILO, WHO kabi xalqaro tashkilotlarning ma'lumotlari asosida shakllantiradi hamda davlatlarning ko‘rsatkichiga qarab ularni to’rt guruhlarga ajratadi:

• inson taraqqiyoti darajasi juda yuqori mamlakatlar: 0,800-1,000;
• inson taraqqiyoti darajasi yuqori davlatlar: 0,700-0,799;
• inson rivojlanishining oʻrtacha darajasi davlatlar: 0,550-0,699;
• inson taraqqiyoti darajasi past mamlakatlar: 0,550 dan past.

2010 yilda inson kamoloti indeksini o'lchaydigan ko'rsatkichlar turkumi kengaytirildi va indeksning o'zi ham sezilarli o'zgarishlarga duch keldi. Mamlakatning oʻrtacha statistik maʼlumotlariga asoslangan va ichki tengsizliklarni hisobga olmaydigan yigʻma koʻrsatkich boʻlgan joriy Inson kamoloti indeksiga qoʻshimcha ravishda uchta yangi indikator kiritildi: Ijtimoiy-iqtisodiy tengsizlikni hisobga olgan holda moslashtirilgan Inson kamoloti tengsizlik indeksi, Gender tengsizligi indeksi va Ko'p o'lchovli qashshoqlik indeksi.

Hisoblash metodologiyasi

Inson kamoloti indeksi qiymati 0 dan 1 gacha boʼlgan diapozonda boʼlib, uchta asosiy koʼrsatkich (x) asosida hisoblanadi.

Koʼrsatkichlarni 0<x<1 koʼrinishga keltirish uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:

$x-indeks={\frac {x-\min \left(x\right)}{\max \left(x\right)-\min \left(x\right)}}$

bu yerda $\min \left(x\right)$ va $\max \left(x\right)$ mos ravishda mamlakatdagi koʼrsatkichlarning minimal va maksimal qiymatlaridir.

Indekslar quyidagi formulalar orqali aniqlanadi:

1. Umr koʼrish davomiyligi indeksi (LEI) = ${\frac {LE-20}{85-20}}$

barcha yoshdagi aholining oʼlim koʼrsatkichlari koʼrib chiqilayotgan yil bilan bir xil boʼladi, deb taxmin qilish mumkin boʼlgan kelajakda oʼrtacha umr koʼrish davomiyligi qiymati

2. Taʼlim indeksi (EI) = ${\frac {MYSI+EYSI}{2}}$

• Oʼrtacha taʼlim davomiyligi (MYSI) = ${\frac {MYS}{15}}$
• Kutilayotgan taʼlim davomiyligi (EYSI) = ${\frac {EYS}{18}}$

mamlakat aholisi uchun taʼlim olish imkoniyatlarini va ularni joriy etilganlik holati tahlilini amalga oshiradi

3. Daromad indeksi (II) = ${\frac {\ln(GNIpc)-\ln(100)}{\ln(75000)-\ln(100)}}$

aholi daromadlarining qiyosiy darajasini tahlil qiladi

Inson kamoloti indeksi yuqoridagi uchta koʼrsatkichning oʼrtacha arifmetik qiymatidir:

$HDI={\sqrt[{3}]{LEI\times EI\times II}}$

bu yerda:

LE (Life expectancy) – oʼrtacha umr koʼrish davomiyligi (UNDESA maʼlumotlari asosida shakllantiriladi);

MYS (Mean years of schooling) – oʼrtacha taʼlim davomiyligi (UNESCO maʼlumotlari asosida shakllantiriladi);

EYS (Expected years of schooling) – kutilayotgan taʼlim davomiyligi (UNESCO maʼlumotlari asosida shakllantiriladi);

GNIpc (Gross National Income per capita) – Yalpi milliy daromad (YaMD) ning aholi jon boshiga nisbati, xarid qobiliyati pariteti boʼyicha АQSh dollarida (World Bank, International Monetary Fund, United Nations Statistics Division maʼlumotlari asosida shakllantiriladi);

Indeks koʼrsatkichi yuqorida keltirilgan formulalar asosida hisoblab chiqilgandan soʼng, mamlakatlarning reyting koʼrsatkichlari tuziladi hamda reytingga koʼra mamlakatlarning inson rivojlanishining 4 darajasiga koʼra mamlakatlar quyidagi guruhlarga ajratiladi:

№	Tasnif	Daraja
1.	Inson taraqqiyotining juda yuqori darajasi	0,800-1,000
2.	Inson taraqqiyotining yuqori darajasi	0,700-0,799
3.	Inson rivojlanishining oʼrtacha darajasi	0,550-0,699
4.	Inson taraqqiyotining past darajasi	0,550 dan past

Inson kamoloti indeksi hisoboti (2019 - yil )

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot Dasturi tomonidan 2020 yilgi Inson taraqqiyoti hisoboti 2020-yil 15-dekabrda eʼlon qilingan boʻlib, u 2019-yilda toʻplangan maʼlumotlar asosida inson taraqqiyoti indeksi qiymatlarini hisoblab chiqadi. Jadvalda inson kamoloti yuqori boʻlgan mamlakatlar va hududlar koʻrsatilgan:

—oʻsish;

▬ — barqaror;

 — pasayish;

Reyting		Mamlakat yoki hudud	IKI
2019 ma'lumotlar (2020 hisobot)	5 yil ichida o'zgarish (2014)		2019 ma'lumotlar (2020 hisobot)	IKIning o'rtacha yillik o'sishi (2010-2019)
1.000 !Inson rivojlanishi juda yuqori
0.957 !1	0.000 !▬	Norvegiya	0.957	0.0020 ! 0.20%
0.955 !2	0.007 ! (7)	Irlandiya	0.955	0.0065 ! 0.65%
0.955 !2	0.000 !▬	Shveytsariya	0.955	0.0016 ! 0.16%
0.949 !4	0.007 ! (7)	Hong Kong	0.949	0.0054 ! 0.54%
0.949 !4	0.004 ! (4)	Islandiya	0.949	0.0062 ! 0.62%
0.947 !6	-0.003 ! (3)	Germaniya	0.947	0.0024 ! 0.24%
0.945 !7	-0.003 ! (3)	Shvetsiya	0.945	0.0041 ! 0.41%
0.944 !8	-0.002 ! (2)	Australia	0.944	0.0017 ! 0.17%
0.944 !8	-0.001 ! (1)	Niderlandiya	0.944	0.0032 ! 0.32%
0.940 !10	-0.006 ! (6)	Daniya	0.940	0.0028 ! 0.28%
0.938 !11	-0.002 ! (2)	Finlandiya	0.938	0.0026 ! 0.26%
0.938 !11	0.000 !▬	Singapur	0.938	0.0035 ! 0.35%
0.932 !13	0.000 !▬	Buyuk Britaniya	0.932	0.0024 ! 0.24%
0.931 !14	0.001 ! (1)	Belgiya	0.931	0.0025 ! 0.25%
0.931 !14	0.003 ! (3)	Yangi Zelandiya	0.931	0.0030 ! 0.30%
0.929 !16	-0.001 ! (1)	Kanada	0.929	0.0034 ! 0.34%
0.926 !17	-0.003 ! (3)	Amerika Qo'shma Shtatlari	0.926	0.0012 ! 0.12%
0.922 !18	0.000 !▬	Avstriya	0.922	0.0022 ! 0.22%
0.919 !19	0.001 ! (1)	Israel	0.919	0.0029 ! 0.29%
0.919 !19	0.002 ! (2)	Yaponiya	0.919	0.0039 ! 0.39%
0.919 !19	0.000 !▬	Lixtenshteyn	0.919	0.0018 ! 0.18%
0.917 !22	0.002 ! (2)	Sloveniya	0.917	0.0035 ! 0.35%
0.916 !23	-0.001 ! (1)	Janubiy Koreya	0.916	0.0033 ! 0.33%
0.916 !23	0.000 !▬	Lyuksemburg	0.916	0.0022 ! 0.22%
0.904 !25	0.001 ! (1)	Ispaniya	0.904	0.0040 ! 0.40%
0.901 !26	-0.001 ! (1)	Fransiya	0.901	0.0028 ! 0.28%
0.900 !27	-0.001 ! (1)	Chexiya	0.900	0.0038 ! 0.38%
0.895 !28	0.002 ! (2)	Malta	0.895	0.0054 ! 0.54%
0.892 !29	0.002 ! (2)	Estoniya	0.892	0.0051 ! 0.51%
0.892 !29	-0.001 ! (1)	Italiya	0.892	0.0016 ! 0.16%
0.890 !31	0.006 ! (6)	Birlashgan Arab Amirliklari	0.890	0.0091 ! 0.91%
0.888 !32	-0.003 ! (3)	Gretsiya	0.888	0.0029 ! 0.29%

Reyting		Mamlakat yoki hudud	IKI
2019 data (2020 report)	Change over 5 years (2014)		2019 data (2020 report)	Average annual HDI growth (2010-2019)
0.887 !33	0.000 !▬	Kipr	0.887	0.0040 ! 0.40%
0.882 !34	0.000 !▬	Litva	0.882	0.0066 ! 0.66%
0.880 !35	0.000 !▬	Polsha	0.880	0.0052 ! 0.52%
0.868 !36	-0.004 ! (4)	Andorra	0.868	0.0040 ! 0.40%
0.866 !37	0.003 ! (3)	Latviya	0.866	0.0055 ! 0.55%
0.864 !38	-0.001 ! (1)	Portugaliya	0.864	0.0046 ! 0.46%
0.860 !39	-0.002 ! (2)	Slovakiya	0.860	0.0038 ! 0.38%
0.854 !40	0.001 ! (1)	Vengriya	0.854	0.0030 ! 0.30%
0.854 !40	-0.004 ! (4)	Saudiya Arabistoni	0.854	0.0060 ! 0.60%
0.852 !42	0.006 ! (6)	Bahrain	0.852	0.0070 ! 0.70%
0.851 !43	0.000 !▬	Chili	0.851	0.0065 ! 0.65%
0.851 !43	0.002 ! (2)	Xorvatiya	0.851	0.0048 ! 0.48%
0.848 !45	0.000 !▬	Qatar	0.848	0.0019 ! 0.19%
0.845 !46	-0.002 ! (2)	Argentina	0.845	0.0021 ! 0.21%
0.838 !47	-0.006 ! (6)	Bruney	0.838	0.0015 ! 0.15%
0.829 !48	0.002 ! (2)	Montenegro	0.829	0.0037 ! 0.37%
0.828 !49	0.002 ! (2)	Ruminiya	0.828	0.0031 ! 0.31%
0.826 !50	-0.003 ! (3)	Palau	0.826	0.0055 ! 0.55%
0.825 !51	0.007 ! (7)	Qozog'iston	0.825	0.0086 ! 0.86%
0.824 !52	0.001 ! (1)	Rossiya	0.824	0.0060 ! 0.60%
0.823 !53	-0.004 ! (4)	Belarusiya	0.823	0.0039 ! 0.39%
0.820 !54	0.005 ! (5)	Turkiya	0.820	0.0116 ! 1.16%
0.817 !55	0.001 ! (1)	Urugvay	0.817	0.0049 ! 0.49%
0.816 !56	-0.002 ! (2)	Bolgariya	0.816	0.0039 ! 0.39%
0.815 !57	0.005 ! (5)	Panama	0.815	0.0058 ! 0.58%
0.814 !58	-0.003 ! (3)	Bagama orollari	0.814	0.0012 ! 0.12%
0.814 !58	-0.006 ! (6)	Barbados	0.814	0.0023 ! 0.23%
0.813 !60	-0.003 ! (3)	Ummon	0.813	0.0043 ! 0.43%
0.812 !61	0.007 ! (7)	Gruziya	0.812	0.0087 ! 0.87%
0.810 !62	-0.003 ! (3)	Kosta-Rika	0.810	0.0064 ! 0.64%
0.810 !62	0.001 ! (1)	Malayziya	0.810	0.0054 ! 0.54%
0.806 !64	-0.005 ! (5)	Quvayt	0.806	0.0025 ! 0.25%
0.806 !64	0.003 ! (3)	Serbiya	0.806	0.0057 ! 0.57%
0.804 !66	-0.002 ! (2)	Mavrikiy	0.804	0.0076 ! 0.76%

Inson kamoloti indeksida yetakchi davlatlar

Quyida Inson kamoloti indeksining yillar kesimida eng yuqori o'rinni egallagan mamlakatlari ko'rsatilgan. Hisobotlarga ko'ra, Norvegiya o'n olti marta, Kanada sakkiz marta, Yaponiya va Islandiya ikki marta eng yuqori o'rinlarni egallagan.

Yil indeks bo'yicha statistik ma'lumotlar olingan vaqt davrini ifodalaydi. Qavslar ichida hisobot chop etilgan yil ko'rsatilgan.

• 2019 (2020): Norvegiya
• 2018 (2019): Norvegiya
• 2017 (2018): Norvegiya
• 2015 (2016): Norvegiya
• 2014 (2015): Norvegiya
• 2013 (2014): Norvegiya
• 2012 (2013): Norvegiya
• 2011 (2011): Norvegiya
• 2010 (2010): Norvegiya
• 2007 (2009): Norvegiya
• 2006 (2008): Islandiya
• 2005 (2007): Islandiya
• 2004 (2006): Norvegiya
• 2003 (2005): Norvegiya
• 2002 (2004): Norvegiya
• 2001 (2003): Norvegiya
• 2000 (2002): Norvegiya
• 1999 (2001): Norvegiya
• 1998 (2000): Kanada
• 1997 (1999): Kanada
• 1995 (1998): Kanada
• 1994 (1997): Kanada
• 1993 (1996): Kanada
• 1992 (1995): Kanada
• ???? (1994): Kanada
• ???? (1993): Yaponiya
• 1990 (1992): Kanada
• 1990 (1991): Yaponiya

Oʼzbekiston reyting doirаsidа

Oʼzbekiston reytingda mustaqillik yillaridan boshlab ishtirok etib kelmoqda. “Inson kamoloti – 2020” hisoboti natijalariga koʼra, Oʼzbekiston Respublikasi yuqori inson kamoloti darajasiga ega davlatlar qatoridan joy oldi hamda indeksda 0,720 koʼrsatkichi bilan 106-oʼrinni egallab, avvalgi qayd etgan natijasiga nisbatan 2 pogʼona yuqoriga koʼtarilgan.

Yillar	Oʼrin	Tugʼilishdagi umr koʼrish davomiyligi	Kutilayotgan taʼlim yillari	Oʼrtacha taʼlim yillari	Аholi jon boshiga YaMD (АQSh dollarida)	Inson kamoloti indeksi
2011	115	68,3	11,4	10,0	2 967	0,641
2012	rasmiy hisobot e'lon qilinmagan
2013	114	68,6	11,6	10,0	3 201	0,654
2014	116	68,2	11,5	10,0	5 227	0,661
2015	114	68,4	11,5	10,9	5 567	0,675
2016	105	69,4	12,2	12,0	5 748	0,701
2017	rasmiy hisobot e'lon qilinmagan
2018	105	71,4	12,0	11,5	6 470	0,710
2019	108	71,6	12,0	11,5	6 462	0,710
2020	106	71,7	12,1	11,8	7 142	0,720

Oʼzbekiston Respublikasining Inson kamoloti indeksidagi 2010-2019 yillar davomida erishgan natijalariga nazar tashlasak, tugʼilishdagi umr koʼrish davomiyligi 68,3 yoshdan 71,7 yoshga, kutilayotgan taʼlim yillari 11,4 yildan 12,1 yilga, oʼrtacha taʼlim yillari 10,0 yildan 11,8 yilga, YaMDning aholi jon boshiga ulushi 2 967 АQSh dollaridan 7 142 АQSh dollariga hamda Inson kamoloti indeksi koʼrsatkichi 0,641 dan 0,720 ga koʼtarilganligini koʼrish mumkin.