Ikkinchi Panipat jangi
Ikkinchi Panipat jangi[1] 1556-yil 5-noyabrda hindularning Dehli qiroli Xemu Chandra Vikramaditya va Akbar Jaloliddin Muhammadoʻrtasida boʻlib oʻtdi.[2] Xemu bir necha hafta oldin Dehli jangida Tardi Beg Xon boshchiligidagi Boburiy qo'shinlarini mag'lub etib, Dehli va Agrani zabt etgan va Dehlidagi Purana Quilada o'ziga Raja Vikramaditya tojini kiygan edi. Yoʻqotishdan xabar topgan Akbar va uning yordamchisi Bayramxon oʻsha hududlarni qaytarib olish uchun yurish qildi. Ikki qo'shin 1526-yilgi Panipatning birinchi jangi bo'lgan joydan unchalik uzoq bo'lmagan Panipatda to'qnashdi. Jang paytida Xemu o'qdan yaralangan va hushidan ketgan. Qo'shinlar qo`mondonining axvolini ko`rib sarosimaga tushadi. Xushsiz va deyarli o'lgan Xemu qo'lga olindi va keyinchalik Bayram Xon tomonidan boshini kesib tashladi. Jang Boburiylarning hal qiluvchi g'alabasi bilan yakunlandi.
Jangdan avval[tahrir | manbasini tahrirlash]
_(14586703359).jpg)
Hindistondagi Temuriylar imperiyasi davomchisi , Boburiylar imperiyasining asoschisi Boburning vorisi Humoyun 1540-yilda Sur imperiyasini barpo etgan Shershoh Suriy tomonidan Hindistondan quvib chiqarilganda merosidan mahrum boʻlgan edi. Dehli va Agra Shershoh qoʻliga oʻtdi, ammo u koʻp oʻtmay 1545-yilda Kalinjarda vafot etdi. Uning oʻrniga qobiliyatli hukmdor boʻlgan kichik oʻgʻli Islom Shoh Suri oʻtirdi. Biroq, 1554-yilda uning oʻlimidan soʻng, Sur imperiyasi ketma-ket jangga kirishdi va qoʻzgʻolon va viloyatlarning boʻlinishi sababli qiyin axvolga tushdi. Humoyun bu kelishmovchilikdan foydalanib, yoʻqolgan narsalarni qaytarib oldi va 1555-yil 23-iyulda Boburiylar Sikandarshoh Surini magʻlub etdi va nihoyat Dehli va Agra ustidan nazoratni tikladi. [3]
Islomshohning qonuniy vorisi, uning 12 yoshli oʻgʻli Firoz Xon Odilshoh Suriy taxtini egallagan amakisi tomonidan oʻldirilgan edi. Biroq, yangi hukmdor oʻz davlatining ishlaridan koʻra koʻproq kayf-safoga intilish bilan qiziqdi.
Xemu Bengaliyadan tez yurish boshladi va Boburiylarni Bayana, Etava, Bharthana, Bidhuna, Lakhna, Sambhal, Kalpi va Narnauldan quvib chiqardi. Agra hokimi Xemuning yaqinlashib kelayotgan bosqinini eshitib, shaharni evakuatsiya qildi va jangsiz qochib ketdi. Hokimni quvib, Xemu Dehli yaqinidagi Tugʻloqobod qishlogʻiga yetib bordi va u yerda Dehli Boburiylarning gubernatori Tardi begxon qoʻshinlariga duch keldi va Tugʻloqobod jangida ularni magʻlub etdi. [4] U 1556-yil 7-oktabrda bir kunlik jangdan soʻng Dehlini egallab oldi va Vikramaditya (yoki Bikramjit) unvonini olgan holda qirollik maqomiga ega boʻldi.[5]
Jangning boshlanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Humoyunning oʻgʻli Tugʻloqoboddan halokatli xabarni eshitgan 14 yoshli Akbar va uning yordamchisi Bayramxon tez orada Dehliga yoʻl olishdi. 15 000 kishilik otliq qoʻshin bilan oldinga joʻnatilgan Ali Quli Xon Shayboniy (keyinchalik Xon-Zamon) omadsizlikda kuchsiz va qoʻrqoq qoʻriqchilar himoyasida olib ketilayotgan Xemu artilleriyasiga duch keldi. U qurollarini tashlab, turmasdan qochib ketgan afgʻonlardan butun artilleriya karvonini osongina tortib olishga muvaffaq boʻldi. Bu Xemu uchun qimmat yoʻqotish boʻladi.
1556-yil 5-noyabrda Boburiylar qoʻshini Panipatning tarixiy jang maydonida Xemu qoʻshini bilan uchrashdi.
Jangning borishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Boburiylar qoʻshiniga Ali Qulixon Shayboniy oʻzining 15 minglik otliq qoʻshini bilan markazda Iskandarxon Oʻzbek oʻngda, Abdullaxon Oʻzbek chap tomonda boʻlgan. Avangardga Husayn Quli beg va Shohquli Mahram boshchilik qilgan va ularga Bayramxonning turklar otryadi kirgan.
Xemu armiyasi oʻz saflarida afgʻon otliqlari va 1000 nafar fildan iborat 50 000 kishilik otliq qoʻshinlari hamda 51 ta artilleriya soni jihatidan ustun edi. Har bir urush fili zirhlar bilan himoyalangan edi. Xemu oʻz armiyasini Gavay ismli fil tepasida jangga olib bordi. Uning chap tomonini singlisining oʻgʻli Ramya, oʻng tomonini Shodixon Kakkar boshqargan. Uning qoʻshini tajribali va ishonchli koʻp edi va Xemu bu vaqtga qadar Bengaldan Panjobgacha boʻlgan 22 ta jangda gʻalaba qozongan. Ammo bu jangda Xemu yengiladi edi.[6]
Jang[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ikki qo'shin shunday to'qnashdi |
Xemu hujumni oʻzi boshladi va fillarini Boburiylarning oʻng va chap qanotlari orasidan yoʻqotdi. Boburiylar askarlari yon tomonlarga burilib, Xemu otliqlarining qanotlariga hujum qilib, oʻzlarining oʻqlari bilan ularni oʻqqa tutishni tanladilar. Boburiylar markazi ham oldinga siljib, chuqur jar oldida mudofaa pozitsiyasini egalladi. Xemuning fili ham, uning ot boʻlinmalari ham raqiblariga yetib borish uchun jarlikdan oʻta olmadilar va boshqa tomondan oʻq otiladigan otishma qurollariga qarshi himoyasiz edilar. Bu orada, Boburiylarning otliqlari oʻzlarining chaqqon otlari bilan afgʻon saflariga qanotdan ham, orqa tomondan ham kirib kelishdi va fillarni nishonga ola boshladilar, yoki ulkan hayvonlarning oyoqlarini urib, yoki ularning chavandozlarini otib tushirishdi. Xemu fillarini orqaga tortishga majbur boʻldi va afgʻon hujumi sekinlashtirdi.
Afgʻonlarning hujumi susayganini koʻrgan Ali Qulixon otliq qoʻshinlarini tashqariga olib chiqib, aylanib oʻtib, orqa tomondan afgʻon markaziga harakat qildi. Xemu, Gavay laqabli fil ustida jang maydonini kuzatib, darhol bu hujumga qarshi chiqishga shoshildi..U fillariga qarshi chiqqan har qanday odamni bosib oʻtib, Boburiylarga qarshi qarshi hujumlarni davom ettirdi. Bu shiddatli kurashlarga boy jang boʻldi, ammo ustunlik Xemu foydasiga oʻzgarib ketdi. [3] Boburiy armiyasining ikkala qanoti ham orqaga surildi va Xemu oʻzining jangovar fillari va otliq qoʻshinlarini ularning markazini tor-mor qilish uchun oldinga siljitdi. Aynan oʻsha paytdab Xemu tasodifiy Boburiy oʻqi bilan yaralangan va hushidan ketgan holda yiqilib ketgan. Uning pastga tushayotganini koʻrib, qoʻshinida vahima qoʻzgʻaldi va tarkib buzildi va koʻplar qochib ketdi.
Oqibati[tahrir | manbasini tahrirlash]
Hushsiz va deyarli oʻlgan Xemuni koʻtargan fil bir necha soatlik jangni tugatgandan soʻng qoʻlga olindi va Boburiylar qarorgohiga olib borildi. Bayram Xon 13 yoshli Akbardan Xemuning boshini kesishni soʻradi, lekin u qilichni oʻlik odamga tekkizishdan bosh tortdi. Akbarni Xemuning boshiga qilich bilan tegizishga koʻndirdilar, shundan soʻng Bayramxon uni qatl qildi. Xemuning boshi osib qoʻyish uchun Kobulga yuborilgan, uning jasadi Purana Quila (Dehli) darvozasiga osib qoʻyilgan, u erda 6-oktabr kuni toj kiyish marosimi boʻlib oʻtgan. Xemuning bir qancha tarafdorlari va qarindoshlarining boshi kesilib, keyinchalik minora [4] oʻrnatildi. Bu minoraning surati Akbarning " Akbarnoma " nusxasidagi eng mashhur 56 ta rasmidan biridir. Panipatdagi Xemu boshi kesilgan joyga yodgorlik oʻrnatildi. Endi u Hemuning Samadhi Sthal nomi bilan tanilgan.
Xemuning oʻlishi bilan Odilshohning taqdiri ham yomon tomonga oʻzgarib ketdi. U 1557-yil aprelida bengaliyalik Muhammad Xon Surning oʻgʻli Xizrxon tomonidan magʻlubiyatga uchragan va oʻldirilgan. Panipatdagi jangdan olingan oʻljalarga Xemuning 120 ta jangovar fillari kirgan, ularning halokatli hujumlari Boburiylarni shu qadar hayratga solganki, tez orada ularning harbiy strategiyalarining ajralmas qismiga aylandi.[8]
Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ikkinchi Panipat jangi Panipat janglari
- ↑ Sarkar 1960, p. 68. . Govt of Panipat https://panipat.gov.in/second-battle/
- ↑ url=https://panipat.gov.in/second-battle/}}
- ↑ 3,0 3,1 Sarkar 1960.
- ↑ 4,0 4,1 Chandra 2004.
- ↑ Sarkar 1960, p. 66. ^ Qanungo 1965, p. 448. ^ Jump up to:a b c Chandra 2004, p. 91. ^ Jump up to:a b Sarkar 1960, p. 67. ^ Richards 1995. ^ Tripathi 1960, p. 175. ^ Jump up to:a b Sarkar 1960, p. 69. ^ Roy 2004, p. 76.
- ↑ Sarkar 1960, pp. 68-69. ^ Sarkar 1960, p. 69: According to Sarkar, the battle was still evenly matched when the random arrow found Hemu. ^ Jump up to:a b Tripathi 1960, p. 176. ^ Jump up to:a b c d Chandra 2004, p. 93. ^ ^ „Places Of Interest / Hemu’s Samadhi Sthal“. panipat.gov.in. Retrieved 13 July 2016.
- ↑ „Vol II, Chapter XI“,Akbarnama.
- ↑ Tripathi 1960, p. 177. ^ Roy 2013, p. 47.