Kontent qismiga oʻtish

Guliston tinchlik shartnomasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Guliston tinchlik shartnomasi (forscha: عهدنامه گلستان) — Rossiya imperiyasi va Qajar Fors oʻrtasida 12 yilda imzolangan shartnoma, 1804-1813-yillardagi rus-fors urushi tugagandan soʻng yil Guliston (Qorabogʻ) qishlogʻida imzolangan.

Shartnomani Rossiya imperiyasi nomidan general-leytenant N. F. Rtishev va Fors nomidan — Mirzo (tashqi ishlar vaziri) Abul-Hasanxon (fors forscha: میرزا ابوالحسن خان) imzolagan.

Angliya-Rossiya urushi tugagandan soʻng va 1812-yil iyul oyida Rossiya va Angliya oʻrtasida tinchlik shartnomasi imzolangandan soʻng ingliz diplomati, elchisi va Angliyaning Fors sudidagi muxtor vaziri ser Gor Ousli mutlaqo teskari vazifani oldi — Rossiya va Fors oʻrtasidagi muzokaralarda vositachilik qiladi. Aynan u Guliston shartnomasini „butun holda“ (Status quo ad praesentem) imzolash gʻoyasini ilgari surgan, bunda bahsli hududiy masalalarga oydinlik kiritishni keyingi komissiyalar hal etishi kerak, bu esa keyinchalik hududiy masalalar boʻyicha cheksiz kelishmovchiliklarga sabab boʻlgan. Yaʼni Rossiya va Fors oʻrtasidagi masala[1].

Dastlabki muzokaralar 1813-yilning yozida Tbilisida boshlandi. Forsdagi ingliz elchisi ser Gor Ousli vositachi sifatida ishtirok etdi.

1812-yil oktabr oyida Aslanduzda fors qoʻshinlari shafqatsiz magʻlubiyatga uchradi va yosh valiahd shahzoda Abbos Mirzo deyarli qoʻlga olindi. Shundan soʻng u tinchlik muzokaralarini qayta boshlash iltimosi bilan Rossiya bosh qoʻmondoni Rtishevga murojaat qildi.

Guliston sulh shartnomasi taraflar savdosida huquqiy normalarni belgilab berdi va bu Rossiya (birinchi navbatda Kavkaz mintaqalari) bilan Eron oʻrtasidagi savdo koʻlamini oshirishi kutilgan edi. Biroq, ushbu shartnoma moddalarini qoʻllash kechiktirildi va 1755-yilgi taqiqlash tarifi oʻz faoliyatini davom ettirdi. Ushbu tarif boʻyicha Boku va Astraxanda eksport qilinadigan tovarlarga 23 foizlik boj joriy etildi. 1813-yilgi Guliston sulh shartnomasi faqat 1818-yilda eʼlon qilindi, shundan soʻng Rossiya va Eron keng koʻlamli savdo operatsiyalarini boshlashga muvaffaq boʻldi[2].

Shartnomaga koʻra Fors Dogʻiston, Kartli, Kaxeti, Megreliya, Imereti, Guriya, Abxaziya, Sharqiy Armanistonning yarmi[3][4][5][6] , zamonaviy[7][8][9] Ozarbayjon, bu yerda quyidagi xonliklar joylashgan: Boku, Qorabogʻ, Ganja, Shirvan, Sheki, Derbent, Quba, Talishlar[10][11][12][13] va koʻpchilikning Rossiya imperiyasiga oʻtishini tan oldi.

Zakavkaziyaning salmoqli qismining Rossiyaga qoʻshilishi Zakavkaziyaning nasroniy xalqlarini fors va turk bosqinchilarining bosqinlaridan qutqarib qoldi, feodal tarqoqlikning bosqichma-bosqich barham topishiga olib keldi va Zakavkaziyaning iqtisodiy rivojlanishini yuqori darajaga koʻtarishga yordam berdi[14].

Fors Zakavkaziyaning yoʻqolishini qabul qilmadi. Buyuk Britaniya tomonidan turtib Fors shartnoma shartlarini qayta koʻrib chiqishni talab qila boshladi[15] va Rossiyaga qarshi yangi urush boshladi, bu Forsning magʻlubiyati va Turkmanchay tinchlik shartnomasining imzolanishi bilan yakunlandi[16].

  1. „Obman zreniya v Persii“ (k istorii „Literaturnoy gazeti“ A. A. Delviga i A. S. Pushkina)
  2. Iz istorii russko-iranskix otnosheniy i diplomaticheskoy deyatelnosti
  3. George A. Bournoutian „Eastern Armenia from the 17th Century to the Russian Annexation“, . The Armenian People from Ancient to Modern Times. Palgrave Macmillan, 1997 — 103-bet. ISBN 0312101686. 
  4. „Armenia“, The Oxford Encyclopedia of Economic History.. NY: Oxford University Press, 2003 — 157-bet. ISBN 9780195105070. 

  5. George A. Bournoutian „Armenian“, . An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires. Westport, Conn.: Greenwood press, 1994 — 45-bet. ISBN 9780313274978. 

  6. Leonard F. Wise, E. W. Egan. Kings, Rulers, and Statesmen. NY: Sterling Publishing Company, 2005 — 22-bet. ISBN 9781402725920. 

  7. V. V. Bartold. Sochineniya. Tom 2/1, s.703:
  8. The Paths of History — Igor M. Diakonoff, Contributor Geoffery Alan Hosking, Published in the year 1999, Cambridge University Press, pg 100:
  9. Minorsky, V. „Ādharbaydjān (Azarbāydjān).“ Encyclopaedia of Islam. Edited by: P.Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2007:
  10. Ronald Grigor Suny „Eastern Armenians under tsarist rule“, . The Armenian People from Ancient to Modern Times. Palgrave Macmillan, 1997 — 109—137-bet. ISBN 0312101686. 
  11. George A. Bournoutian „Eastern Armenia from the 17th Century to the Russian Annexation“, . The Armenian People from Ancient to Modern Times. Palgrave Macmillan, 1997 — 102-bet. ISBN 0312101686. 
  12. George A. Bournoutian. Armenia and Imperial Decline. The Yerevan Province, 1900–1914. Routledge, 2018 — 6-bet. ISBN 9781351062626. 

  13. Кузнецова Н.А.. Иран в первой половине XIX века. М.: Наука. Главная редакция восточной литературы, 1983 — 40-bet. 

  14. Чолахян В.А. Армяно-иранские связи: общность древней духовной культуры и многообразие форм исторического взаимодействия двух народов // История и историческая память. — 2019. — С. 68—78.
  15. Кузнецова Н.А.. Иран в первой половине XIX века. М.: Наука. Главная редакция восточной литературы, 1983 — 45-bet. 

  16. F. Kazemzadeh „Iranian relations with Russia and the soviet Union, to 1921“, . The Cambridge History of Iran. Vol. 7. From Nadir Shah to the Islamic Republic. NY: Cambridge University Press, 2008 — 338—340-bet. ISBN 978-0-521-20095-0.