Grumman A-6 Intruder

„Intruder“ (ing. Intruder — „buzuvchi, bosqinchi“, qoʻshma qurol indeksi — A-6) — 1950-yillarning oxirida ishlab chiqilgan va oʻn uch yil davomida xizmat koʻrsatgan har qanday ob-havo sharoitida harakatlanadigan Amerikaning hujumkor samolyoti.

Yaratilish tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Koreyadagi urush natijasida AQSh harbiy-dengiz kuchlaridagi A-1 Skyrader hujum samolyotini murakkab iqlim sharoitida va tunda samarali ishlashga qodir boʻlgan zamonaviy reaktiv samolyotga almashtirish zarurati yuzaga keladi. 1957-yil fevral oyida flot aviatsiya byurosi bunday samolyotga qoʻyiladigan talablar toʻplamini yaratgan. Yangi hujum samolyoti har qanday ob-havoga mos kelishidan tashqari, tezligi soatiga 1000 km, jangovar radiusi 560 km, qisqa parvoz va qoʻnish, ikki kishidan iborat ekipajga ega boʻlishi lozim deb koʻrsatilgan. 1957-yil dekabr oyida sakkizta samolyot ishlab chiqaruvchisi: Boeing, Duglas, Vought, Martin, Bell, Lockheed, Shimoliy Amerika va Grummanga talablar joʻnatilgan. Tanlovda jami 12 ta loyiha (jumladan, Bell tomonidan vertikal uchish va qoʻnish samolyoti loyihasi) taqdim qilingan. 1959-yil aprel oyida Grumman kompaniyasi oʻzining G-128 loyihasi bilan tanlov gʻolibi deb topilgan, shu jumladan bu kompaniya sakkizta prototip ishlab chiqarish uchun jami 149 269 000 dollarlik buyurtma qabul qilib olgan. Keyinchalik, samolyot flot tomonidan qabul qilingandan soʻng, Grumman kompaniyasi yagona yetkazib beruvchig aylangan^[1]. Grummanning gʻalabasiga maʼlum miqdorda tashuvchi samolyotlarni yaratishda katta tajribaga ega ekanligi hamda AQSh dengiz floti bilan yaqin aloqada boʻlganligi taʼsir koʻrsatdi.

A2F-1 deb nomlangan yangi samolyotning prototipi 1960-yil 19-aprelda sinov uchuvchisi Bob Smit tomonidan birinchi parvozini amalga oshirdi. Hammasi boʻlib 8 ta prototip qurilgan boʻlib, ularda kerakli uchish xususiyatlarini taʼminlash uchun aylanadigan dvigatel nozullari oʻrnatilgan; keyinchalik aylanuvchi nozullardan voz kechilgan, chunki qanotni mexanizatsiyalash yetarli deb topildi. Qabul qilish sinovlari 1962-yil oktabr oyida boshlangan hamda ishlab chiqarishdan oldingi nusxalar Grenlandiyada qutb sharoitida sinovdan oʻtkazilgan. Birinchi ikkita ishlab chiqarish samolyoti VA-42 eskadroni bilan 1963-yil fevral oyida xizmatga kirgan. Shuningdek bu samolyotlar A-6A indeksini va „Intruder“ („Intruder“) ogʻzaki nomi bilan nomlangan.

Bogʻlangan tuzilmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jangchilarni ishlab chiqish va ishlab chiqarishda quyidagi tuzilmalar ishtirok etgan^[2]^[3]:

Ishlarning bosh pudratchisi

Umuman samolyot — Grumman Aircraft Engineering Corp., Bethpage, Long-Aylend, Nyu-York.

Birinchi bosqichning subpudratchilari

Asosiy parvozlarni boshqarish tizimining elektromexanik aktuatorlari — Western Hydraulics, Ltd., Van Nuys, Kaliforniya;
Qoʻnish moslamasi — Cleveland Pneumatic Tool Co., Klivlend, Ogayo;
Airbrake — Aeronca Manufacturing Corp., Middltown;
Fairing — Brunswick Corp., Marion, Virjiniya;
Salondagi haroratni nazorat qilish tizimi — United Aircraft Corp., Hamilton Standard Division, Windsor Locks, Connecticut;
Ejeksiyon oʻrindiqlari — Martin-Baker Aircraft Co., Middlesex, London;
Drayvni boshqarish ejectionm — Western Gear Corp., Precision Products Division, Linewood, Kaliforniya.

Bosh pudratchining buyrugʻi bilan bort uskunalarini yetkazib beruvchilar (CFE)

Starter/Constant Speed Drive — Garrett Corp., AiResearch Manufacturing Co., Los-Anjeles, Kaliforniya;
Air Signal System — Conrac Corp., Caldwell, NJ;
AN/ASN-31 inertial navigatsiya tizimi, Havodagi raqamli kompyuter AN/ASQ-61 — Litton Systems, Inc., Woodland Hills, Los-Anjeles , Kaliforniya;
Havodan radar AN/APQ-92 havodan nishonni aniqlash, AN/APQ-88/112 nishonni kuzatish radarı — United Aircraft Corp., Norden Division, Milford/Norwalk, CT;
AN / ASW-16 parvozni boshqarish tizimi, rejalashtirilgan navigatsiya qurilmasi — Sperry Rand Corp., Sperry Gyro Division, Feniks, Arizona;
Flight Commander/Balandlikni tuzatuvchi AN/AVA-1 — Kaiser Industries, Inc. → Kaiser Aerospace & Electronics Corp., Electronic Division, Palo Alto, Kaliforniya.

Davlat buyurtmasi boʻyicha bort uskunalarini yetkazib beruvchilar (GFAE)

Aircraft Engine — United Aircraft Corp., Pratt & Whitney Division, East Harford, Konnektikut;
AN / APN-153 radar navigatsiya tizimi — Singer Corp., General Precision Laboratories, Pleasantville, Nyu-York;
Exposure Warning Station AN/ALR-15 — American Electronics Laboratories Inc., Kolmar, Pensilvaniya;
Jamming Station AN/ALQ-41 — Sanders Associates, Inc., Nashua, Nyu-Xempshir;
Integratsiyalashgan elektron boshqaruv tizimi AN / ASQ-57 — Collins Radio Co., Cedar Rapids, Ayova;
Elektron siqilish stansiyasi AN/ALQ-51 — Raytheon Co., Bedford, Massachusets;
Radio Altimeter AN/APN-141 — Bendix Corp., Bendix-Tinch okeani boʻlimi, Shimoliy Gollivud, Kaliforniya; Laboratory for Electronics Corp., Boston, Massachusets.
Vavionics — Applied Technology Inc., Palo Alto, Kaliforniya; Magnavox Corp., Fort Wayne, Indiana; United Telecontrol Electronics, Inc., Ashbury Park, Nyu-Jersi.

Modifikatsiyalari[tahrir | manbasini tahrirlash]

A2F-1 — eksperimental samolyotning belgisi.
A-6A — birinchi seriyali modifikatsiya. 488 ta mashina ishlab chiqarilgan (shu jumladan 6 ta oldingi seriya).
A-6B — dushman havo mudofaasini bostirish uchun moʻljallangan modifikatsiya. AGM-45 „Shrike“ va AGM-78 „Standart ARM“ radarga qarshi raketalarni qoʻllagan. 1967-1970-yillarda A-6A dan 19 ta samolyot yaratilgan. Keyinchalik ular A-6E ga oʻzgartirilgan.
A-6C — 1970-yilda konvertatsiya qilingan 12 ta samolyot qorongʻuda "Xo Shi Min izida" nishonlarni urish uchun moʻljallangan. Ular tungi vaqtda yerdagi nishonlarni aniqlash uchun uskunalar bilan jihozlangan. Urushdan keyin barcha A-6C lar A-6E ga modifikatsiya qilingan.
A-6E — A-6 ning asosiy tungi modifikatsiyasining birinchi parvozi 1970-yil 27-fevralda amalga oshirilgan. Hammasi boʻlib Harbiy-dengiz kuchlari 445 ta samolyotni xizmatga qabul qilgan, shu jumladan 240 ga yaqini avvalgi modifikatsiyadan oʻzgartirilgan. A-6E AN/APQ-148 koʻp funksiyali radar va yangi navigatsiya tizimi bilan samolyotlar jihozlangan. 1979-yildan beri barcha samolyotlar lazerli nishon bilan jihozlangan boʻlib, bu lazer yordamida boshqariladigan bombalardan foydalanishga imkon yaratgan.
A-6F „Intruder II“ — 1980-yillarning oʻrtalaridagi A-6 samolyotining tubdan modernizatsiya qilingan varianti. Birinchi parvoz 1987-yil avgustda boʻlib oʻtgan. Samolyot yangi General Electric F404 dvigatellari, yangi radar, raqamli avionika va AIM-120 havodan-havoga raketalarini tashish qobiliyatiga ega boʻlishi lozim deb qaralgan. Dengiz kuchlari bu variantdan voz kechib, yashirin texnologiyadan foydalangan holda ishlab chiqilgan istiqbolli A-12 Avenger II hujum samolyotini afzal deb bilgan. Ammo, A-12 dasturi 1991-yilda yakunlangan.
A-6G — J52 dvigatellarini saqlab qolgan A-6F ning arzonroq varianti hisoblangan. Bu samolyot seriyali ishlab chiqarilmagan.
EA-6A — Ilk parvozi 1963-yil 26-aprelda boʻlib oʻtgan intruderning birinchi modifikatsiyasi. A-6A 28 samolyotidan chiqarilgan va oʻzgartirishlar kiritilgan koʻrinishi.
EA-6B „Prowler“ — yanada kuchli elektron urush tizimiga ega boʻlgan sezilarli darajada yaxshilangan EA-6A samolyoti. Ekipaj 4 kishiga koʻpaytirilgan. Hamda loyiha doirasida 170 ta samolyot ishlab chiqarilgan.
KA-6D — „uchuvchi tanker“. 1970-yillarning boshlarida 90 ga yaqin qiruvchi samolyotlar ushbu modifikatsiyaga oʻzgartirilgan va ular havoda yonilgʻi quyish uchun barcha A-6 jangovar otryadlari oʻrtasida taqsimlangan.

Xizmat davri[tahrir | manbasini tahrirlash]

A-6 samolyotlari eksport qilinmagan. Qoʻshma Shtatlarda ular uch yarim yil davomida dengiz floti va dengiz piyodalari korpusi eskadronlarida xizmat qilishgan va ekipajlar tomonidan eʼtirof etilgan. „Double Ugly“, „The Mighty Alpha Six“, „Iron Tadpole“, „Pregnant Guppy“ degan nomlar bilan atalgan.

1988-yil aprel oyida A-6 samolyotlari Eronning Sahand fregatining qulashida ishtirok etgan.

Ikki yil oʻtgach, A-6 samolyotlari BMTning Somalidagi tinchlikparvar ramziy amaliyotida qatnashishgan.

Shuningdek, ular orqali Iroq va Bosniya ustidagi parvozlar taqiqlangan hududlarda patrul xizmatini amalga oshirgan.

Sanʼatdagi iz[tahrir | manbasini tahrirlash]

1986-yilda Vetnam urushi davrida sobiq A-6 uchuvchisi Stiven Kunz A-6 uchuvchilarining harakatini aks ettiruvchi „Intruderning“ parvozi“ („Flight of the Intruder“) romanini yozgan va bu roman eng koʻp sotilgan asarlardan biriga aylangan. Roman asosida 1990-yillar boshida xuddi shu nomdagi film suratga olingan va bir qancha platformalar uchun kompyuter oʻyini ishlab chiqilgan. A-6, shuningdek, bir qator boshqa filmlarda (masalan, „Top Gun“, „Biz askarlar edik“) va turli platformalardagi kompyuter oʻyinlarida namoyish etilgan.

Taktik va texnik xususiyatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Berilgan xususiyatlar '''A-6E''' modifikatsiyasiga mos keladi.

Texnik xususiyatlari

Ekipaj: 2 nafar uchuvchi
Uzunligi: 16,64 m
- Qanotlari kengligi: 16,15 m
- buklangan: 7,72 m
Balandligi: 4,93 m
Qanot maydoni: 49,1 m²
1/4 akkord chizigʻi boʻylab qayrilish burchagi: 25°
Qanotlar nisbati: 5.31
Qanot profili: NACA 64A005.9 mod — uchi, NACA 64A009 mod — qanot ildizi
Shassi yoʻli: 3,32 m
Boʻsh vazni: 11,625 kg
Yoqilgʻisiz maksimal vazn: 20,166 kg
Maksimal uchish ogʻirligi:
- katapultadan uchishda: 26 580 kg
- aerodromdan uchishda: 27 397 kg
Maksimal qoʻnish ogʻirligi:
- samolyot tashuvchisiga qoʻnganda: 16 329 kg
- aerodromga qoʻnayotganda: 20,411 kg
Elektr stansiyasi: 2 x turbojet dvigateli
Bosim: 2 × 41,37 kN (4218 kgf)
Nolinchi koʻtarilishda tortish koeffitsienti: 0,0144
Ekvivalent qarshilik maydoni: 0,71 m²

Parvoz xususiyatlari

Maksimal tezlik: 1040 km/soat
Kreyser tezligi: 776 km/soat
Toʻxtash tezligi: 171 km/soat (choʻzilgan qopqoqlar)
Jang radiusi:
- 1 × 944 kg Mk43 yadro bombasi va 4 × 1135 l
- osilgan yoqilgʻi baki bilan: 1432 km 4670 kg jangovar yuk va 2 × 1135 l
- osilgan yoqilgʻi baki bilan: 724 km
Amaliy masofa: 3482 km (suspenziyalarsiz)
- maksimal jangovar yuk bilan: 1733 km
Parom masofasi: 5311 km
Amaliy shift: 13 595 m
Koʻtarilish tezligi: 43,68 m/s
Qanot yuki: 557,6 kg/m²
Bosimning ogʻirlik nisbati: 0,34
Uchish masofasi: 802 m
Yugurish uzunligi: 640 m
Aerodinamik sifat: 15.2

Qurollanish

Osma nuqtalari: 5 (har biri 1633 kg yuk)

Jangovar yuk: 7838 kg

boshqariladigan raketalar:

Havodan havoga raketalar: AIM-9

havo-yer raketalari: AGM-45, AGM-65, AGM-84, AGM-88, AGM-123

Boshqarilmaydigan raketalar: 70 mm va/yoki 127 mm raketali bloklar
Bombalar:
- yadroviy bombalar: B61
- portlovchi bombalar: 28 x Mk.81 yoki Mk.82, 13 x Mk.83, 5 × Mk.84, 20 x M-117
- boshqariladigan bombalar: AGM-62, GBU-10, GBU-12, GBU-16
- kassetali bombalar: 28 x CBU-78 yoki Mk.20
- yondiruvchi bombalar: Mk.77 (napalm bilan) minalar

Nomi	SEPECAT Jaguar	Dassault-Breguet Super Étendard	Hawker Siddeley Buccaneer	СОКО J-22 Орао	Ruminiya IAR 93
Birinchi parvoz	8-sentabr 1968-yil	28-oktabr 1974-yil	30-aprel 1958-yil	31-oktabr 1974-yil	31-oktabr 1974-yil
Xizmatga qabul qilingan	1972-yil	1978-yil	1962-yil	1978-yil	1978-yil
Ishlab chiqarilgan yillar	1968 — 1981	1977 — 1983	1961 — 1977	1978 — 1992	1976 — 1990
Ishlab chiqarilgan soni	573	85	206	165	86
Holati	Xizmatda	Xizmatda	1993-yil xizmatdan chiqarilgan	Xizmatda	1998-yil xizmatdan chiqarilgan

Eslatmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ Contract Data—A-6A Intruder Procurement History. Written Statement by Arthur I. Mendolia, Assistant Secretary of Defense. (Inglizcha) / The Acquisition of Weapons Systems : Hearings, 93rd Congress, 1st Session. — Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office, 1974. — Pt. 7 — P. 2758-2759.
↑ Statement of Rear. Adm. William I. Martin, Acting Deputy Chief of Naval Operations (Air). (Inglizcha) / Hearings on Military Posture, and H.R. 4016 : Hearings before the Committee on Armed Services, 89th Congress, 1st Session. — Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office, 1965. — P.893 — 1556 p.
↑ Statement of Vice Adm. Thomas F. Connolly, U.S. Navy, Deputy Chief of Naval Operations (Air). / Hearings on Military Posture and an Act (S. 3293) to Authorize Appropriations, 90th Congress, 2nd Session. — Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office, 1968. — P. 9336-9337.

[1] Contract Data—A-6A Intruder Procurement History. Written Statement by Arthur I. Mendolia, Assistant Secretary of Defense. (Inglizcha) / The Acquisition of Weapons Systems : Hearings, 93rd Congress, 1st Session. — Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office, 1974. — Pt. 7 — P. 2758-2759.

[2] Statement of Rear. Adm. William I. Martin, Acting Deputy Chief of Naval Operations (Air). (Inglizcha) / Hearings on Military Posture, and H.R. 4016 : Hearings before the Committee on Armed Services, 89th Congress, 1st Session. — Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office, 1965. — P.893 — 1556 p.

[3] Statement of Vice Adm. Thomas F. Connolly, U.S. Navy, Deputy Chief of Naval Operations (Air). / Hearings on Military Posture and an Act (S. 3293) to Authorize Appropriations, 90th Congress, 2nd Session. — Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office, 1968. — P. 9336-9337.

[1]

[2]

[3]