Germaniyaning qayta birlashishi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Saroy so'zi haqida ma'lumot:

Oltin O‘rda saltanatining poytaxti Saroy shahri bo‘lgan. Hozirgi o‘rni Volga daryosi bo‘yi, qisman Astraxanga to‘g‘ri keladi. Keyinchalik Saroy Botu, Saroy Berka, Saroy Chiq (Chiq, chik - kichik so‘zidan olingan, ya'ni kichkina Saroy),  Saroy al-Jadid (Yangi Saroy) kabi shaharlarda Oltin O‘rda markazlari qad ko‘taradi.

Saroy so‘zi turkiy urug‘lardan birining nomi hamdir. Xususan, o‘zbek, qozoq, qoraqalpoq, qirg‘iz, turkman, tatar va hattoki tojiklar tarkibida saroy urug‘i bor. Saroylar ham katta urug‘ sifatida mashhur, ham ba'zi katta urug‘larning tarmog‘i sifatida ma'lum. Jumladan, qo‘ng‘irot, qipchoq kabi urug‘larning saroy degan bo‘g‘ini bor. Qozoqlarda qipchoqsaroy va naymansaroy degan kichik urug‘lar bor. Ular birgalikda katta saroy urug‘ini tashkil etadi.Qo‘ng‘irotlar tarkibida ham saroylar bor. Qashqadaryoning Chiroqchi tumanida yashovchi saroylar qo‘ng‘irotlarning shaxobchasidir. Bu bo‘linish qoraqalpoq xalqida ham bor.

Shahrisabz, Yakkabog‘ kabi hududlarda saroy urug‘i ko‘pchilikni tashkil etadi. Qamashi va Kitobda saroylar kamchilik bo‘lib yashashadi.

Samarqand, Buxoro, Navoiy, Jizzax vohalarida ham saroy urug‘i yashaydi. Qashqadaryoda Saroy nomli mahalla, qishloq va ko‘chalarni ko‘plab uchratish mumkin.

Eron, Afg‘oniston, Tojikistonda ham saroylar istiqomat qilishadi. Ular o‘zlarini forsiy deb hisoblashadi. Tili va urf-odati ham to‘laqonli forsiychadir. Birinchi jahon urushi boshlanishiga sababchi bo‘lgan voqea - Bosniya va Gersogovina taxt vorisi Iosiff Ferdinandning o‘ldirilishi Sarayevo shahrida ro‘y bergan. Bir vaqtlar Usmonli turklarga qaragan bu shahar tarjimasi saroyliklar degan ma'noda anglashiladi. Ya'ni Sarayevoning etimologiyasi ham turkchadir.

Ba'zilar bu so‘zni forsiycha "sahroyi" so‘zidan kelib chiqqan desa, yana ba'zilar "sar -bosh",  ya'ni saroy oyning boshi, birinchi oy ma'nosini berishini aytishadi. Balki hukmron sulola bu bilan "Hilol"ga ishora qilgandir. Men balki kelib chiqishi mo‘g‘ul bo‘lsa kerak deb, Mo‘g‘ul qabilalari ro‘yxatiga ham qaradim. U yerda saroy so‘zi yo‘q edi.

Bizda shahar va qo‘rg‘onga nisbatan saroy atamasi qo‘llangan. Sohibqiron Amir Temur bobomizning ham Oqsaroy,  Ko‘ksaroy,  Bo‘stonsaroy kabi imoratlari bo‘lgan. Bundan taxmin qilishimiz mumkinki, Oltin O‘rdadagi Saroyda yashagan kishilar umumiy nom bilan saroylar deb atalgan. Ular orasida savdogardan tortib, vazirlargacha shu nomda yuritilgan. Vaqti kelib Oltin O‘rda zaiflashgach poytaxt aholisi ham har tomonga tarqalib ketgan. Keyinchalik ular boshqa xalqlar tarkibiga singib ketishgan.

☃☃

Gʻarbiy Yevropa Ittifoqining tashkil etilishiga olib keldi va Gʻarbiy Germaniya 1955-yilda NATOga qoʻshildi.

Natsistlar ittifoqchi (AQSh, Buyuk Br chegarasi Germaniya hukumati da’vo qilishi mumkin boʻlgan butun hududni tashkil etishi tamoyiliga birlashgan holda davom etish majburiyatini oldilar. Shuning uchun bu chegaradan tashqarida butun Germaniya tarkibiga kiruvchi boshqa yerlar yoʻq edi. Ikki davlat 1990-yil 3-oktyabrda zamonaviy Germaniyaga birlashtirildi.

1990-yildan keyin qayta birlashgan Germaniya davlati voris davlat emas, balki ikki davlat birlashg

Nomlanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1990-yil Berlindagi Reyxstag binosida barcha nemis davlatlarining bayroqlari bilan Germaniya birligi kuni.

Siyosiy va diplomatik sabablarga koʻra, Gʻarbiy Germaniya siyosatchilari (" qayta birlashish " nemischa: die Wende) ehtiyot boʻlishdi. 1990-yilgi shartnomada rasmiy atama nemischa: Deutsche Einheit deb belgilangan („Germaniya birligi“);[1] bu Germaniyada keng tarqalgan boʻlib va oʻsha paytdagi vitse-kansler Hans-Ditrix Genscher 1990-yilda xalqaro jurnalistlar oldida undan „qayta birlashish“ haqida soʻraganlarida ishlatgan. 

1990-yildan keyin nemischa: die Wende atamasi keng tarqalgan boʻlib qoldi. Bu atama odatda haqiqiy birlashishga olib kelgan voqealarni (asosan Sharqiy Yevropada) anglatadi. Odatdagi kontekstda bu atama boshqa maʼnosiz „burilish nuqtasi“ deb erkin tarjima qilinadi. Qayta birlashish bilan bogʻliq voqealar haqida gap ketganda, u Germaniya tarixida ushbu „burilish“ ni keltirib chiqargan GDRdagi vaqt va voqealarning madaniy mazmunini oʻz ichiga oladi. Biroq Sharqiy Germaniyadagi antikommunistik faollar nemischa: Wende atamasini rad etishdi. Germaniya Sotsialistik birlik partiyasi Bosh kotibi Egon Krenz tomonidan kiritilgan edi.[2]

Qayta birlashish uchun prekursorlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Germaniyadagi to'rtta ittifoqchi ishg'ol zonasi (1945-1949)
Berlin blokadasi
Berlin devori

Germaniya 1945-yil 8-mayda ittifoqchilarga taslim boʻldi, bu Yevropada Ikkinchi jahon urushining tugashiga va fashistlar Germaniyasining amalda qulashiga olib keldi. [lower-alpha 1] Germaniya ittifoqchilar tomonidan 1945-yil 1-avgustdagi Potsdam konferensiyasining Potsdamdagi kelishuvi natijasida Qoʻshma Shtatlar, Buyuk Britaniya, Fransiya va Sovet Ittifoqining toʻrtta harbiy hukumati ostida ishgʻol zonalariga boʻlingan.Germaniyaning hozirgi kabi chegara doirasi ham Potsdam kelishuvi bilan toʻliq mustahkamlangan. Saarland Germaniyadan ajratilgan, ammo Fransiya uni toʻliq qoʻshib olmagan va u ham mustaqil davlat emas edi. Urushdan keyin Polsha, Vengriya va Chexoslovakiyada qolgan nemislar, shu jumladan Oder-Neisse chizigʻidan sharqda joylashgan Germaniyaning sobiq hududlari Germaniyaga haydab chiqarildi.

Ittifoqchilar oʻrtasidagi keskinlik bilan Sovet Ittifoqi 1948-yil 1-avgustda Amerika Qoʻshma Shtatlari, Buyuk Britaniya va Fransiyadan iborat uchta ishgʻol zonasidan tashkil topgan Trizonga qoʻshilmaslikni tanladi. 1949-yil 23-mayda Trizonda Gʻarbiy Germaniya, 1949-yil 7-oktabrda Sovet hududida kommunistik Sharqiy Germaniya tashkil etildi, xalqaro mojarolar sharoitida Germaniyani birlashtirish imkonsiz edi. Gʻarbiy Germaniya hukumati yangi nemis-polsha chegarasini tan olmadi. va Sharqiy Germaniya boshida, Sharqiy Germaniya esa birlashish talabidan keyin ikki davlat maqomini qoʻllab-quvvatladi.

Ronald Reygan va Mixail Gorbachyov

Mixail Gorbachyov 1985-yildan beri Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasining Bosh kotibi sifatida mamlakatni boshqargan. Sovet Ittifoqi iqtisodiy va siyosiy turgʻunlik davrini boshidan kechirgan va shunga mos ravishda Sharqiy blok siyosatiga aralashish kamayadi. 1987-yilda Amerika Qoʻshma Shtatlari Prezidenti Ronald Reygan Brandenburg darvozasida nutq soʻzlab, Sovet Bosh kotibi Mixail Gorbachevdan Berlinni ikkiga boʻlgan " bu devorni buzib tashlashni " talab qildi. Devor Sharq va Gʻarb oʻrtasidagi siyosiy va iqtisodiy boʻlinishning timsoli boʻlib, Cherchill " Temir parda " deb atagan. Gorbachyov 1988-yilda Sovet Ittifoqi Brejnev doktrinasidan voz kechishini va Sharqiy blok mamlakatlariga oʻz ichki ishlarini erkin belgilash imkonini berishini eʼlon qildi.[3] 1989-yil boshida, Sovet Ittifoqining glasnost (ochiqlik) va qayta qurish (iqtisodiy qayta qurish) siyosatining yangi davrida va Gorbachyov tomonidan davom ettirilgan birdamlik harakati Polshada davom etdi. Jasur boʻysunmaslikning boshqa tasvirlaridan ilhomlanib, oʻsha yili butun Sharqiy blokda inqiloblar toʻlqini tarqaldi.

Sharqiy Germaniyaning tugashi Erich Xonekker iste'foga chiqqanidan keyin aniq bo'ldi

Ommaviy axborot vositalaridan xabardor boʻlgan oʻn minglab Sharqiy nemislar endi oʻz chegaralarini butunlay yopiq saqlashga yoki chegara qoʻshinlarini qurol ishlatishga majburlashga tayyor boʻlmagan Vengriyaga yoʻl olishdi. 1989-yil sentyabr oyining oxiriga kelib, GDR Vengriyaga sayohat qilishni rad etgunga qadar 30 000 dan ortiq Sharqiy nemislar Gʻarbga qochib ketishdi va Chexoslovakiya Sharqiy nemislar qochishi mumkin boʻlgan yagona qoʻshni davlat boʻlib qoldi.[4][5]

Flag of East Germany, with cut-out emblem.
Kommunistik rejimga qarshi norozilik namoyishlarida yaqqol koʻrinib turadigan, kesilgan emblemali GDR/DDR bayrogʻi
1989 yil 10-noyabr Brandenburg darvozasidagi Berlin devori nemischa: Wie denn graffitisini ko'rsatmoqda ("Hozir qanday") G'arbiy Berlinni tark etayotganliklari haqida jamoatchilikni ogohlantiruvchi belgi ustida

Shunga qaramay, Germaniya ichidagi va tashqarisidagi koʻp odamlar hali ham yaqin kelajakda haqiqiy birlashish sodir boʻlmasligiga ishonishgan.[6] Germaniyadagi " Die Wende " deb nomlangan burilish nuqtasi Berlin devorini olib tashlashga olib keladigan " Tinch inqilob " bilan belgilandi. Sharqiy va Gʻarbiy Germaniya keyinchalik nemislarga nisbatan koʻproq yuklangan boʻlinishni bartaraf etish boʻyicha muzokaralarga kirishdi.

Qayta birlashish jarayoni[tahrir | manbasini tahrirlash]

 

Sharqiy Germaniyaning Volkspolizei politsiyasi 1989-yil 22-dekabrda Brandenburg darvozasining rasmiy ochilishini kutmoqda.

Hamkorlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Berlin devori, 1990-yil oktyabr, "Rahmat, Gorbi "

1989-yil 28-noyabrda - Berlin devori qulaganidan ikki hafta oʻtgach, Gʻarbiy Germaniya kansleri Gelmut Kol ikki Germaniyani oxir-oqibat qayta birlashish maqsadida hamkorlikni kengaytirishga chaqiruvchi 10 banddan iborat dasturni eʼlon qildi.[7]

Dastlab, vaqt jadvali taklif qilinmadi. Biroq, voqealar 1990-yil boshida tez sur'atda avj oldi. Birinchidan, mart oyida Germaniyaning sobiq Sotsialistik birlik partiyasi boʻlgan Demokratik sotsializm partiyasi Sharqiy Germaniyadagi birinchi erkin saylovlarda qattiq magʻlubiyatga uchradi. Kollning Xristian-Demokratik Ittifoqining Sharqiy Germaniya qanoti rahbari Lotar de Mezyer boshchiligida tezkor birlashish platformasida katta koalitsiya tuzildi. Ikkinchidan, Sharqiy Germaniya iqtisodiyoti va infratuzilmasi tez va deyarli butunlay tanazzulga yuz tutdi. Sharqiy Germaniya uzoq vaqtdan beri Sovet blokidagi eng kuchli iqtisodiyotga ega boʻlgan deb hisoblangan boʻlsa-da, kommunistik gegemonlikning yoʻq qilinishi bu tizimning chigal asoslarini ochib berdi. Sharqiy Germaniya markasi 1989—1990-yillardagi voqealardan oldin Sharqiy Germaniyadan tashqarida deyarli qadrsiz edi va Sharqiy Germaniya iqtisodiyotining qulashi muammoni yanada kuchaytirdi.

Germaniyani birlashtirish shartnomasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1990-yil 31-avgustda imzolangan Birlashish shartnomasining ikki asl nusxasi. GFR uchun G'arbiy Germaniya ichki ishlar vaziri Volfgang Shoyble va GDR uchun Sharqiy Germaniya davlat kotibi Gyunter Krauz imzo chekishdi.
Reyxstag binosi oldida Germaniya bayrog'ini ko'tarayotgan nemis xalqi, 1990-yil

Germaniya birligi kuni[tahrir | manbasini tahrirlash]

1990-yilda sobiq Sharq va Gʻarbiy Germaniyaning rasmiy birlashishini nishonlaydigan kunni nishonlash uchun, 3-oktyabr oʻshandan beri Germaniyaning rasmiy milliy bayrami, Germaniya birligi kuni (nemischa: Tag der deutschen Einheit)). U Gʻarbiy Germaniyada 1953-yilgi Sharqiy Germaniya qoʻzgʻoloniga bagʻishlangan 17-iyunda oʻtkazilgan oldingi milliy bayram va GDRda 7-oktyabrda Sharqiy Germaniya davlatining tashkil topgan kuni nishonlanadigan milliy bayram oʻrnini egalladi.[8]

Berlindagi Brandenburg darvozasi, hozirgi Germaniyaning milliy ramzi va 1990-yilda uning qayta birlashishi

1990-yil 14-noyabrda Germaniya va Polsha Germaniya-Polsha chegara shartnomasini imzoladilar. Bu Germaniya chegaralarini Oder-Neisse chizigʻi boʻylab doimiy ravishda yakunladi va shu tariqa Sileziya, Sharqiy Brandenburg, Uzoq Pomeraniya va sobiq janubiy hududga boʻlgan har qanday daʼvolardan voz kechdi. Sharqiy Prussiya viloyati. [lower-alpha 2] Chegara shartnomasini toʻldiruvchi keyingi Germaniya-Polsha yaxshi qoʻshnichilik shartnomasi ham chegaraning har ikki tomonidagi siyosiy ozchiliklarga maʼlum huquqlar berdi.[9] Keyingi oyda 1932-yildan beri birinchi umumgermaniyalik erkin saylovlar boʻlib oʻtdi, natijada kansler Helmut Kol koalitsion hukumati koʻpchilikni tashkil qildi.

12:01 da Tayms maydonida VJ kunini qayta tiklash Germaniyaning Köln shahrida birlashish kechasidaman.
Plakart Germaniyaning g'arbiy va sharqiy qismi o'rtasidagi bo'linish paytida to'sib qo'yilgan barcha yo'llar. Matn quyidagicha tarjima qilingan: "Bu erda Germaniya va Evropa 1989-yil 10 dekabr soat 10:15 gacha bo'lingan edi". Sana va vaqt ma'lum bir o'tish joyi ochilgan paytga qarab o'zgaradi.

Birlashgan Berlin[tahrir | manbasini tahrirlash]

1989-yil 1-dekabrda Brandenburg darvozasi oldidagi olomon. G'arbiy tomonga kirish hali ham ochilmagan.

Taqqoslash[tahrir | manbasini tahrirlash]

1990-yil 22-mayda Shimoliy Yaman va Janubiy Yamanning birlashishi hozirgi Yamanni tashkil etdi.

Germaniya Sovuq Urushga olib kelgan Ikkinchi Jahon Urushidan keyin ajralib chiqqan yagona davlat emas edi. Masalan, Koreya (1945-hozirgi), Xitoy (1949-hozirgi), Yaman (1967—1990) va Vetnam (1954—1976) „Gʻarbiy-kapitalistik“ va „Sharqiy-kommunistik“ kuchlarning bosib olinishi natijasida ajralib chiqdi. Yaponiya magʻlubiyatidan keyin. Ikkala davlat ham Xitoy fuqarolar urushida (1927—1950), Koreya urushida (1950—1953) Vetnam urushida (1955—1975) bu ajralishdan jiddiy zarar koʻrdi, bu esa ogʻir iqtisodiy va fuqarolik zarar keltirdi.[10][11] Biroq, Germaniyaning ajralib chiqishi boshqa urushga olib kelmadi. Bundan tashqari, Germaniya bu davlatlar orasida tinch yoʻl bilan birlashishga mutlaqo erishgan yagona davlatdir. Masalan, Vyetnam urushidan keyin qayta birlashishga erishdi, lekin 1976-yilda kommunistik rejim ostida Yaman 1990-yilda kapitalistik rejim ostida tinch yoʻl bilan birlashishga erishdi, ammo keyin ichki mojaro tufayli fuqarolar urushiga duchor boʻldi, Shimoliy va Janubiy Koreya, shuningdek, Xitoy va Tayvan hali ham. yuqori siyosiy taranglik va katta iqtisodiy va ijtimoiy tafovutlarga qarshi kurash, bu mumkin boʻlgan birlashishni katta muammoga aylantiradi.[12][13] Tayvanning mustaqillik harakati ham Xitoyning birlashishini qiyinlashtiradi. Gʻarbiy-Sharqiy Germaniya ham fikrlashda farqlarga ega, bu Shimoliy-Janubiy Vetnamga oʻxshaydi.

Jumladan[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Xitoyning birlashishi
  • Kiprning birlashishi
  • Xayr, Lenin!
  • Irlandiyaning qayta birlashishi
  • Koreyaning qayta birlashishi
  • Tranzitologiya
  • Ruminiya va Moldovaning birlashishi
  • Vetnamning qayta birlashishi
  • Yamanning birlashishi

Eslatmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ The occupation of 4 Allies was confirmed by the document on 5 June 1945, which de jure abolished German annexing territories before.
  2. ↑ The territory of the League of Nations mandate of the Free City of Danzig, annexed by Poland in 1945 and comprising the city of Gdańsk (Danzig) and a number of neighboring cities and municipalities, had never been claimed by any official side because West Germany followed the legal position of Germany in its borders of 1937, thus before any Nazi annexations.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qoʻshimcha maʼlumot[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Blumenau, Bernhard, "Sovuq urush davrida va undan keyin Germaniya tashqi siyosati va „Germaniya muammosi“: oʻzgarishlar va davomiylik". in: B Blumenau, J Hanhimäki & B Zanchetta (tahrirlar), Sovuq urush tugashining yangi istiqbollari: kutilmagan oʻzgarishlar? Ch. 5. London: Routledge, 2018 yil.ISBN 9781138731349ISBN 9781138731349 .
  • Engel, Jeffri A. Dunyo yangidek tuyulganida: Jorj HV Bush va sovuq urushning tugashi (2018) bet. 273–291.
  • Maier, Charlz S., Eritilish: Kommunizm inqirozi va Sharqiy Germaniyaning oxiri (Princeton UP, 1997).
  • Meacham, Jon. Taqdir va kuch: Jorj Gerbert Uoker Bushning Amerika Odisseyi (2015), bet. 397–408.
  • Shemper, Lukas. „Diasporalar va Amerikaning Germaniya birlashishi boʻyicha bahslari“. Transatlantika tadqiqotlari jurnali 15.1 (2017): 41–60 onlayn[sayt ishlamaydi]  .
  • Spohr, Kristina. „Germaniya birlashishi: rasmiy tarix, akademik stipendiya va siyosiy xotiralar oʻrtasida“ Tarixiy jurnal 43 # 3 (2000), pp. 869–888, bet. 876. onlayn .
  • Zelikow, Filipp va Kondoliza Rays, Germaniya birlashgan va Yevropa oʻzgartirildi: Davlatsozlik boʻyicha tadqiqot (Garvard universiteti nashriyoti, 1997) parchasi .

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „EinigVtr – Vertrag zwischen der Bundesrepublik Deutschland und der Deutschen Demokratischen Republik über die Herstellung der Einheit Deutschlands“ (olmoncha). www.gesetze-im-internet.de. Qaraldi: 6-mart 2022-yil.
  2. ↑ „DRA: Archivnachweise“ (9-iyun 2009-yil). 18-iyul 2011-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 5-noyabr 2009-yil.
  3. ↑ Doder, Dusko. Gorbachev : heretic in the Kremlin, Louise Branson, London: Macdonald, 1990. ISBN 0-356-19760-3. OCLC 22626554. 
  4. ↑ „Wissenschaft und Schwärmerei. Der Pfarrer Johann August Steinhofer und die Somnambule Anna Barbara Straub“, Das Tor zur Seele, Brill | Schöningh: 158–190, 1–yanvar 2014–yil, doi:10.30965/9783657779352_006, ISBN 9783657779352, qaraldi: 6–mart 2022–yil{{citation}}: CS1 maint: date format ()
  5. ↑ Andreas, Rödder. Deutschland einig Vaterland die Geschichte der Wiedervereinigung (olmoncha), 1967. ISBN 978-3-406-56281-5. OCLC 317287167. 
  6. ↑ Schmemann, Serge. „THE WORLD; Despite New Stirrings, Dream of 'One Germany' Fades“ (inglizcha). The New York Times (14-may 1989-yil). Qaraldi: 6-mart 2022-yil.
  7. ↑ „Helmut Kohl's Ten-Point Plan for German Unity (November 28, 1989)“. germanhistorydocs.ghi-dc.org. Qaraldi: 5-mart 2022-yil.
  8. ↑ „Embassy of the Federal Republic of Germany London – A short history of German reunification“ (olmoncha). London.diplo.de. 7-iyun 2010-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 19-oktabr 2010-yil.
  9. ↑ „Poland Germany border – Oder Neisse“. Polandpoland.com (14-noyabr 1990-yil). 21-iyun 2009-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 19-oktabr 2010-yil.
  10. ↑ „Korean War“, Wikipedia (inglizcha), 28–fevral 2022–yil, qaraldi: 2022-03-06{{citation}}: CS1 maint: date format ()
  11. ↑ „Vietnam War“, Wikipedia (inglizcha), 5–mart 2022–yil, qaraldi: 2022-03-06{{citation}}: CS1 maint: date format ()
  12. ↑ Bennett, Bruce W. (19–sentabr 2013–yil). „Preparing for the Possibility of a North Korean Collapse“ (inglizcha). {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)CS1 maint: date format ()
  13. ↑ https://www.sciencespo.fr/ceri/sites/sciencespo.fr.ceri/files/schubert.pdf 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Germaniyaning_qayta_birlashishi&oldid=3380725" dan olindi