Georg Ioaxim fon Retik
Georg Ioaxim Retik | |
---|---|
Tavalludi |
1514-yil, 16-fevral |
Vafoti | 4-dekabr 1574 Kassa Vengriya Qirolligi Gabsburg monarxiyasi |
Fuqaroligi | Muqaddas Rim imperiyasi |
Sohasi | Matematika va astronomiya |
Institutlar |
Vittenberg universiteti (1536–42) Leypsig universiteti (1542–51) |
Taʼlimi | Vittenburg Universiteti |
Akademik rahbarlari | Nikolay Kopernik |
Mashhur shogirdlari | Sebastyan Ditrix [de], Valentin Otto, Kaspar Peuser, Valentin Shtaynmets |
Mashhur ishlari | Trigonometrik jadvallar bilan mashhur |
Georg Ioaxim Retik (nemischa: Georg Joachim Rheticus; 1514-yil 16-fevral, Feldkirx, Avstriya arxgertsogligi - 1574-yil 4-dekabr, Kassa, Qirollik Vengriya, hozirgi Slovakiya) - nemis matematiki va astronomi edi. Nikolay Kopernikning asosiy asarini nashr etishda yordam bergan yagona shogirdi va uning merosining targ'ibotchisi bo'lgan.
Biografiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]Georg Ioaxim Izerin Avstriyaning Feldkirx shahrida shifokor Georg Izerin oilasida tug'ilgan. 1528-yilda otasi jodugarlik va bemorlarning uylarida muntazam o'g'irlik qilgani uchun qatl qilindilar [1], buning natijasida oilasining familiyasidan mahrum bo'ldi va italyan bo'lgan onasining qizlik familiyasi Tomasina de Porrisni qabul qildi, nemislashtirilgan "fon Lauchen" (italyancha: porro va nemischa: Lauch "ko'k piyoz" degan ma'noni anglatadi).
Georg Ioaximning o'gay otasi Axilles Gasser shahar shifokori sifatida bo'lajak vorisini qobiliyatli bola sifatida yaxshi ta'lim olishiga yordam berdi. U dastlab Feldkirxda, keyin Tsyurixda va nihoyat Vittenbergda tahsil oldi va u yerda "Retik" taxallusini oldi (lotincha: Rheticus "Rhaetian") o'z tug'ilgan hududining qadimgi nomi Retsiya nomidan olgan edi.
1536-yilda Retik san'at ustasi unvonini qo'lga kiritadi. Martin Lyuterning Vittenberg universitetida dars bergan hamkasbi, mashhur ilohiyotchi Melanxton uni Vittenbergga astronomiya va matematika fanlaridan talabalarga dars berish uchun taklif qiladi.
1538-yilda Melanxton Retikka astronomik bilimlarini chuqurlashtirish uchun ikki yillik ta'til beradi. Retik taniqli nemis astronomlari atrofida bo'lishga harakat qiladi, qarindoshlari va otasi Gasserni ziyorat qiladi, so'ngra 1510-yillardan beri yangi astronomik tizimi qo'lyozmalarda bir nechta ishonchli odamlar orasida tarqala boshlaydi, shuningdek, asarlari unda katta qiziqish uyg'otgan Kopernikni ko'rish uchun Fromborkga boradi. Kopernik bilan muloqot Retikda shunday taassurot qoldirdiki, u unga ta'tilga ajratilgan butun 2 yilni Fromborkda o'tkazdi.
1540-yilda Retik Danzigda geliotsentrik tizimning aniq ekspozitsiyasini "Narratio Prima" ("Birinchi hikoya") nomi bilan nashr etdi. Ushbu asar Kopernikning uch yildan so'ng nashr etilgan "Osmon sferalarining inqiloblari to'g'risida" kitobiga kirish qismi vazifasini o'tagan deb hisoblash mumkin. U Kopernik kitobining o'zidan ko'ra ham katta muvaffaqiyatga erishdi: 16-asrda u to'rt marta nashr qilindi.
Shu bilan birga, Retik Kopernikning o'zi kitobini nashr etishga tayyorlashda Dyuk Albrextdan yordam so'rashga muvaffaq bo'lgan. Buning o'rniga, u Vittenbergda dars berishga qaytishga va'da berishi kerak bo'lgan. Bundan tashqari, Retik Kopernik kitobiga ilova qilingan trigonometrik jadvallarni alohida nashr ettiradi(XIII va XIV boblar).
1541-yilda Retik Vittenbergga qaytib keldi. Ta'tilining birinchi kunlaridayoq (1542) u Kopernik asarlarining chop etilishi qanday ketayotganini bilish uchun uning oldiga boradi. O'zining tinimsiz g'ayrati tufayli Kopernik o'limidan sal oldin (1543) o'zining buyuk va mashxur kitobining tayyor nusxasini olishga muvaffaq bo'ladi.
1542-1545-yillarda Retik I.Kamerariya tavsiyasiga ko'ra Leyptsig universitetida matematika kafedrasida lavozim egalladi. Keyin u uch yil sayohat qiladi. 1548-yilda u Leyptsig shahriga qaytib keladi, ammo matematika bo'limi band qilib bo'lingan edi va u ilohiyot fakultetining professori bo'ldi.
1551-yil aprel oyida Pragada yashirinib, sodomizmda ayblanib, sirtqi o'qishga ko'chiriladi. 1551-1552-yillarda Vena universitetida tibbiyot fakultetida tahsil oldi, 1554-yilda Krakovga ko'chib o'tdi. U Vengriyaning Kasse shahrida (hozirgi Slovakiyaning Koshitse shahri) vafot etgan.
So'nggi yillari trigonometriya bo'yicha bir qator qo'llanmalarni nashr ettirish, oxirgi ishi o'n xonali trigonometrik jadvallar tugallanmagan bo'lib, uning shogirdi Valentin Otto (1596) tomonidan yakunlangan. Olim sharafiga quyidagi nomlar berilgan:
Asosiy ishlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Narratio prima ("Birinchi hikoya", Gdansk, 1540, Kopernik tizimining qisqacha xulosasi).
- Tabula chorographica auff Preussen und etliche umbliegende kreditor (Wittenberg, 1541).
- De lateribus et angulis triangulorum (Kopernik bilan, Vittenberg, 1542).
- Ephemerides novae (Leyptsig, 1550).
- Canon doctrinae triangulorum (Leyptsig, 1551 trigonometrik jadval).
- Opus Palatinum de triangulis (Neishtadt, 1596 vafotidan keyin, trigonometrik jadvallar).
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Karl Heinz Burmeister: Georg Joachim Rhetikus. Künder des kopernikanischen Weltbildes // Alemannisches Jahrbuch 1968/69, стр. 21.
Adabiyot
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Berri, A. Astronomiyaning qisqacha tarixi, trans. Ingliz tilidan, 2-nashr, M. - L., 1946.
- Galileo loyihasi: Retikus, Jorj Ioaxim