Georg Ioaxim fon Retik

Georg Ioaxim Retik
Retik
Tavalludi	1514-yil, 16-fevral
Vafoti	4-dekabr 1574 Kassa Vengriya Qirolligi Gabsburg monarxiyasi
Fuqaroligi	Muqaddas Rim imperiyasi
Sohasi	Matematika va astronomiya
Institutlar	Vittenberg universiteti (1536–42) Leypsig universiteti (1542–51)
Taʼlimi	Vittenburg Universiteti
Akademik rahbarlari	Nikolay Kopernik
Mashhur shogirdlari	Sebastyan Ditrix [de], Valentin Otto, Kaspar Peuser, Valentin Shtaynmets
Mashhur ishlari	Trigonometrik jadvallar bilan mashhur

Georg Ioaxim Retik (nemischa: Georg Joachim Rheticus; 1514-yil 16-fevral, Feldkirx, Avstriya arxgertsogligi - 1574-yil 4-dekabr, Kassa, Qirollik Vengriya, hozirgi Slovakiya) - nemis matematiki va astronomi edi. Nikolay Kopernikning asosiy asarini nashr etishda yordam bergan yagona shogirdi va uning merosining targ'ibotchisi bo'lgan.

Biografiya

Georg Ioaxim Izerin Avstriyaning Feldkirx shahrida shifokor Georg Izerin oilasida tug'ilgan. 1528-yilda otasi jodugarlik va bemorlarning uylarida muntazam o'g'irlik qilgani uchun qatl qilindilar , buning natijasida oilasining familiyasidan mahrum bo'ldi va italyan bo'lgan onasining qizlik familiyasi Tomasina de Porrisni qabul qildi, nemislashtirilgan "fon Lauchen" (italyancha: porro va nemischa: Lauch "ko'k piyoz" degan ma'noni anglatadi).

Georg Ioaximning o'gay otasi Axilles Gasser shahar shifokori sifatida bo'lajak vorisini qobiliyatli bola sifatida yaxshi ta'lim olishiga yordam berdi. U dastlab Feldkirxda, keyin Tsyurixda va nihoyat Vittenbergda tahsil oldi va u yerda "Retik" taxallusini oldi (lotincha: Rheticus "Rhaetian") o'z tug'ilgan hududining qadimgi nomi Retsiya nomidan olgan edi.

1536-yilda Retik san'at ustasi unvonini qo'lga kiritadi. Martin Lyuterning Vittenberg universitetida dars bergan hamkasbi, mashhur ilohiyotchi Melanxton uni Vittenbergga astronomiya va matematika fanlaridan talabalarga dars berish uchun taklif qiladi.

Retikning "Birinchi hikoya" asari

1538-yilda Melanxton Retikka astronomik bilimlarini chuqurlashtirish uchun ikki yillik ta'til beradi. Retik taniqli nemis astronomlari atrofida bo'lishga harakat qiladi, qarindoshlari va otasi Gasserni ziyorat qiladi, so'ngra 1510-yillardan beri yangi astronomik tizimi qo'lyozmalarda bir nechta ishonchli odamlar orasida tarqala boshlaydi, shuningdek, asarlari unda katta qiziqish uyg'otgan Kopernikni ko'rish uchun Fromborkga boradi. Kopernik bilan muloqot Retikda shunday taassurot qoldirdiki, u unga ta'tilga ajratilgan butun 2 yilni Fromborkda o'tkazdi.

Trigonometriya bo'yicha asari

1540-yilda Retik Danzigda geliotsentrik tizimning aniq ekspozitsiyasini "Narratio Prima" ("Birinchi hikoya") nomi bilan nashr etdi. Ushbu asar Kopernikning uch yildan so'ng nashr etilgan "Osmon sferalarining inqiloblari to'g'risida" kitobiga kirish qismi vazifasini o'tagan deb hisoblash mumkin. U Kopernik kitobining o'zidan ko'ra ham katta muvaffaqiyatga erishdi: 16-asrda u to'rt marta nashr qilindi.

Shu bilan birga, Retik Kopernikning o'zi kitobini nashr etishga tayyorlashda Dyuk Albrextdan yordam so'rashga muvaffaq bo'lgan. Buning o'rniga, u Vittenbergda dars berishga qaytishga va'da berishi kerak bo'lgan. Bundan tashqari, Retik Kopernik kitobiga ilova qilingan trigonometrik jadvallarni alohida nashr ettiradi(XIII va XIV boblar).

1541-yilda Retik Vittenbergga qaytib keldi. Ta'tilining birinchi kunlaridayoq (1542) u Kopernik asarlarining chop etilishi qanday ketayotganini bilish uchun uning oldiga boradi. O'zining tinimsiz g'ayrati tufayli Kopernik o'limidan sal oldin (1543) o'zining buyuk va mashxur kitobining tayyor nusxasini olishga muvaffaq bo'ladi.

1542-1545-yillarda Retik I.Kamerariya tavsiyasiga ko'ra Leyptsig universitetida matematika kafedrasida lavozim egalladi. Keyin u uch yil sayohat qiladi. 1548-yilda u Leyptsig shahriga qaytib keladi, ammo matematika bo'limi band qilib bo'lingan edi va u ilohiyot fakultetining professori bo'ldi.

1551-yil aprel oyida Pragada yashirinib, sodomizmda ayblanib, sirtqi o'qishga ko'chiriladi. 1551-1552-yillarda Vena universitetida tibbiyot fakultetida tahsil oldi, 1554-yilda Krakovga ko'chib o'tdi. U Vengriyaning Kasse shahrida (hozirgi Slovakiyaning Koshitse shahri) vafot etgan.

So'nggi yillari trigonometriya bo'yicha bir qator qo'llanmalarni nashr ettirish, oxirgi ishi o'n xonali trigonometrik jadvallar tugallanmagan bo'lib, uning shogirdi Valentin Otto (1596) tomonidan yakunlangan. Olim sharafiga quyidagi nomlar berilgan:

• Retikning oy krateri (0,03° shim., 4,92° E);
• Asteroid 15949 Retik (Rhaeticus, 1998).

Asosiy ishlari

• Narratio prima ("Birinchi hikoya", Gdansk, 1540, Kopernik tizimining qisqacha xulosasi).
• Tabula chorographica auff Preussen und etliche umbliegende kreditor (Wittenberg, 1541).
• De lateribus et angulis triangulorum (Kopernik bilan, Vittenberg, 1542).
• Ephemerides novae (Leyptsig, 1550).
• Canon doctrinae triangulorum (Leyptsig, 1551 trigonometrik jadval).
• Opus Palatinum de triangulis (Neishtadt, 1596 vafotidan keyin, trigonometrik jadvallar).

Adabiyot

• Berri, A. Astronomiyaning qisqacha tarixi, trans. Ingliz tilidan, 2-nashr, M. - L., 1946.
• Galileo loyihasi: Retikus, Jorj Ioaxim