Gavrilo Princip

Gavrilo Princip 1894-yil 25-iyul – 1918-yil 28-aprel) bosniyalik serb talabasi, 1914-yil 28-iyun kuni Sarayevoda Avstriya archduke Frans Ferdinand va uning rafiqasi Sofi, Gohenberg gertsogini oʻldirgan.

Prinsip g'arbiy Bosniyada kambag'al serb dehqon oilasida tug'ilgan. 13 yoshida u Avstriya tomonidan bosib olingan Bosniya poytaxti Sarayevoga, savdogarlar maktabiga o'qishga yuborilgan va gimnaziyaga o'tishdan oldin siyosiy bilimga ega bo'lgan. 1911-yilda u Bosniyani Avstriya hukmronligidan ozod qilish va janubiy slavyanlarning birlashishiga erishish uchun yashirin mahalliy "Yosh Bosniya" jamiyatiga qo'shildi. Sarayevodagi avstriyaliklarga qarshi namoyishlarda qatnashgach, maktabdan haydalgan va oʻqishni davom ettirish uchun Serbiyaning Belgrad shahriga piyoda ketgan. Birinchi Bolqon urushi paytida Princip Usmonli imperiyasiga qarshi kurashayotgan serb armiyasining tartibsiz kuchlari bilan ko'ngilli bo'lish uchun Janubiy Serbiyaga yo'l oldi, lekin juda kichik va zaif bo'lgani uchun rad etildi.

1913 yilda serblarning Usmonlilarga qarshi urushdagi kutilmagan muvaffaqiyatidan so'ng, Avstriyaning Bosniya harbiy gubernatori favqulodda holat e'lon qildi, parlamentni tarqatib yubordi, jangovar tartib o'rnatdi va serblarning barcha jamoat, madaniy va ta'lim jamiyatlarini taqiqladi. Slavyan millatchilari va anarxistlari tomonidan imperator amaldorlariga qarshi koʻplab suiqasd urinishlaridan ilhomlangan Prinsip Sarayevoga eʼlon qilingan tashrifi chogʻida yana ikki yosh bosniyalikni Gabsburglar imperiyasi merosxoʻriga suiqasd uyushtirish fitnasiga qoʻshilishga koʻndirdi. Serb harbiy razvedkasi bilan aloqasi bo'lgan "Qora qo'l" maxfiy jamiyati fitnachilarni Bosniyaga qayta kirishlariga yordam berishdan oldin qurol va tayyorgarlik bilan ta'minlagan.

Yoshlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gavrilo Princip 25-iyulda Bosansko Graxovo yaqinidagi Oblyay qishlog'ida tug'ilgan [O.S. 13-iyul] 1894. U ota-onasining toʻqqiz farzandining ikkinchisi edi, ulardan olti nafari goʻdakligida vafot etgan. Prinsipning onasi Mariya unga marhum akasi Shpiro sharafiga ism qo'ymoqchi edi, lekin u kasal chaqaloqqa bosh farishta Jabroil nomini qo'yish uning omon qolishiga yordam beradi, deb da'vo qilgan mahalliy Sharqiy pravoslav ruhoniyning talabiga binoan unga Gavrilo deb nom berishdi.

Yosh Bosniyaga qo'shilish[tahrir | manbasini tahrirlash]

1908-yilda mintaqa Avstriya-Vengriya imperiyasi tomonidan anneksiya qilinganidan so'ng, Bosniya, boshqa janubiy slavyan davlatlari singari, imperator hukmronligi ostida ham mustaqillikka intilardi. Natijada, maktabda va xonadoshi Danilo Ilich orqali Prinsip sotsialistik, anarxistik va kommunistik yozuvlarga ham duchor bo'lganida, ishqiy millatchilik, nigilizm yoki anti imperializm kabi harakatlarga qiziqqan turli talaba guruhlari paydo bo'ldi. Prinsip hamfikr yosh millatchi inqilobchilar bilan muloqot qila boshladi va o'z joniga qasd qilishdan oldin Bosniya va Gertsegovinaning Avstriya-Vengriya gubernatori o'ldirmoqchi bo'lgan bosniyalik serb Bogdan Jerajichga qoyil qoldi. Prinsip singari Gersegovinadan bo'lgan Žerajić fidoyilik idealini ifodalash uchun keldi. Uning vafotining bir yilligi munosabati bilan Sarayevolik serb yoshlar gul qoʻyish uchun qabrini ziyorat qila boshladilar. Luidji Albertinining so'zlariga ko'ra, Prinsip qabrda tunlarni o'tkazgandan so'ng, o'zining hujumida ishtirok etishga qaror qilgan. 1911-yilda Prinsip toʻrtinchi sinfni tugatdi va Bosniyani Avstriya-Vengriya hukmronligidan ozod qilish va ularni birlashtirishga intilayotgan uchta asosiy bosniyalik etnik guruh a’zolaridan iborat boʻlgan “Yosh Bosniya” jamiyatiga qoʻshildi. umumiy millatdagi barcha janubiy slavyanlar.

Archduke Frans Ferdinandning o'ldirilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Avstriya archduke Frans Ferdinand va uning rafiqasi gersoginya Sofi Chotek 1914-yil 28-iyun kuni ertalab soat 10:00 dan sal oldin Sarayevoga poyezdda yetib kelishdi. Ularning mashinasi Sarayevo shahar hokimiyati tomon ketayotgan olti vagonli kortejning uchinchi vagoni edi. Olomon yoʻlovchilarni yaxshi koʻrishi uchun mashinaning ustki qismi orqaga qaytarildi.

Hibsga olish va sud[tahrir | manbasini tahrirlash]

Prinsip uchinchi marta o'q uzishidan oldin to'pponcha uning qo'lidan tortib olindi va u yerga itarib yuborildi, u bir kapsula siyanidni yutib yuborishga muvaffaq bo'ldi va bu uni o'ldira olmadi. Sud 12-oktabrda ochildi va 1914-yil 23-oktabrgacha davom etdi. Prinsip va yigirma to'rt kishiga ayblov e'lon qilindi. Mehmedbashichdan tashqari oltita qotilning hammasi suiqasd paytida yigirmaga toʻlmagan edi, guruhda bosniyalik serblar hukmronlik qilgan, ayblanuvchilarning toʻrt nafari bosniyalik xorvatlar edi, ularning barchasi Avstriya-Vengriya fuqarolari edi, hech biri Serbiyadan emas edi. Shtat prokurori ayblanuvchilarning yigirma ikki nafarini davlatga xiyonat va qotillikda, uch nafarini esa qotillikka sheriklikda aybladi. Prinsip gertsoginyaning o'ldirilganidan afsusda ekanligini va Potiorekni o'ldirmoqchi bo'lganini aytdi, lekin shunga qaramay qilgan ishi bilan faxrlanadi. Avstriya politsiyasi tergovchilari siyosiy sabablarga ko'ra suiqasd rejasining faqat serblarga xosligini ta'kidlamoqchi edi, ammo sud jarayonida Prinsip, garchi u etnik serb bo'lsa ham, uning majburiyati barcha janubiy slavyanlarni ozod qilish ekanligini ta'kidladi. Barcha bosh fitnachilar Avstriya-Vengriyaning inqilobiy yo'q qilinishini va janubiy slavyanlarning ozod qilinishini o'z harakatlarining motivi sifatida ta'kidladilar.

Qamoq va o'lim[tahrir | manbasini tahrirlash]

Prinsip Terezindagi Kichik qal'ada bir kishilik kamerada devorga zanjirband qilingan, u erda og'ir sharoitlarda yashagan va sil kasalligidan aziyat chekgan.[49][46] Kasallik uning suyaklarini shunchalik qattiq yeydiki, oʻng qoʻlini kesib tashlashga toʻgʻri keldi[50]. 1916-yil yanvar oyida Prinsip sochiq bilan o'zini osishga urinib ko'rdi. 1916-yilning fevralidan iyunigacha Prinsip Avstriya-Vengriya armiyasida psixiatr boʻlgan Martin Pappenxaym bilan toʻrt marta uchrashdi[51]. Pappenxaym Princip o'z harakatlarining oqibatlari uchun javobgarlikni o'z zimmasiga olishdan bosh tortganini va u Jahon urushi nima bo'lishidan qat'i nazar, sodir bo'lishiga ishonishini va "falokat uchun o'zini javobgar his qila olmasligini" yozgan.

Meros[tahrir | manbasini tahrirlash]

Uning o'limidan ko'p vaqt o'tgach, Prinsipning merosi hali ham bahsli va u tarixiy ahamiyatga ega, ammo qutbli shaxs bo'lib qolmoqda. Gabsburg monarxiyasi va uning tarafdorlari uchun u qotil terrorchi edi; Qirollik Yugoslaviya uni Yugoslaviya qahramoni sifatida tasvirlagan; Ikkinchi jahon urushi paytida natsistlar va xorvat fashisti Ustasha uni buzuq jinoyatchi va chap qanot anarxist sifatida ko'rishgan; sotsialistik Yugoslaviya uchun u qurolli qarshilikning yosh qahramoni, Yugoslaviyaning barcha xalqlarini imperator hukmronligidan ozod qilish uchun kurashgan, ishchilar va mazlumlar uchun kurashgan ozodlik kurashchisi edi. 90-yillarda Prinsip noto'g'ri ravishda Katta Serbiyani yaratish uchun harakat qilgan serb millatchisiga aylandi. Siyosiy harakatlar va rejimlar o'z mafkurasini targ'ib qilish uchun uni yo qadrlashdi yoki shaytonga solishdi.