Gana iqtisodiyoti

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Gananing iqtisodiyoti

Gana Respublikasining sanoat tarmoqlari
Valyutasi Sedi (GHS, GH₵)
Kalendar yil
Savdo tashkilotlari
 AI, AfKESSh, JST, GʻADIH
Mamlakat guruhi
Statistikalar
Aholi 32,028,461 (2021)[3]
YaIM
  • $74.26 milliard (nominal, 2021 his.)[4]
  • $186.682 milliard (PPP, 2021 his.)[5]
YaIM darajasi
YaIM oʻsishi
  • 6.3% (2018) 6.1% (2019)
  • 1.5% (2020) 5.9% (2021)[5]
Jon boshiga YaIM
  • $2,374 (nominal, 2021 his.)[4]
  • $5,968 (PPP, 2021 his.)[4]
Aholi jon boshiga YaIM darajasi
Tarmoqlar boʻyicha YaIM
9.7 % (2020 his.)[5]
Qashshoqlik chegarasidan past aholi
43.5 oʻrtacha (2016)[9]
Ishchi kuchi
  • 12,844,477 (2019)[12]
  • 54.6 % bandlik darajasi (2017)[13]
Ishchi kuchi kasb boʻyicha
Ishsizlik
  • 5.7% (2016)[14]
  • 11.9 % (2015 his.)[6]
Asosiy ishlab chiqarish
 togʻ-kon sanoati, yogʻochsozlik, yengil sanoat, alyuminiy eritish, oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlash, sement, kichik tijorat, kemasozlik, neft
Decrease 118-oʻrin (oʻrtacha, 2020)[15]
Eksport $13.84 milliard (2017 his.)[6]
Eksport tovarlari
 neft, oltin, kakao, yogʻoch, orkinos, boksit, alyuminiy, marganets rudasi, olmos, bogʻdorchilik mahsulotlari
Asosiy eksport hamkorlari
Import Decrease $12.65 milliard (2017 his.)[6]
Import tovarlari
 kapital uskunalar, qayta ishlangan neft, oziq-ovqat
Asosiy import hamkorlari
−$2.131 milliard (2017 his.)[6]
Yalpi
▲ $22.14 milliard (31-dekabr 2017-yil his.)[6]
Davlat moliyasi
▼ YaIMning 71.8 % i (2017 his.)[6]
−6 % (YaIMning) (2017 his.)[6]
Daromadlar 9.544 milliard (2017 his.)[6]
Asosiy maʼlumotlar manbasi: Markaziy razvedka boshqarmasi Jahon faktlar kitobi
Barcha qiymatlar, agar boshqacha koʻrsatilmagan boʻlsa, AQSh dollarida keltirilgan.

Gana iqtisodiyoti raqamli texnologiya mahsulotlarini ishlab chiqarish va eksport qilish, avtomobilsozlik, kema qurish va eksport qilish, uglevodorodlar va sanoat minerallari kabi resurslarni eksport qilish kabi turli xil va boy resurs bazasiga ega. Bu Ganaga Gʻarbiy Afrikadagi aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan eng yuqori YaIMga ega boʻlgan davlatlardan biriga aylanish imkonini berdi[16][17]. YaIMning qayta tiklanishi tufayli 2011-yilda Gana dunyodagi eng tez rivojlanayotgan iqtisodiyotli mamlakatga aylandi[18].

2012-yilda Gana ichki iqtisodiyoti yalpi ichki mahsulotning 50 foizini tashkil etdi va ishchi kuchining 28 foizini ish bilan taʼminlovchi xizmatlar sohasi kengaya boshladi. Minerallar va neft bilan bogʻliq sanoatlashtirishdan tashqari, Ganada sanoat rivojlanishi asosiy iqtisodiy boʻgʻin boʻlib qolmoqda, koʻpincha plastmassalar bilan bogʻliq (masalan, stullar, plastik qoplar, ustara va ruchkalar) sohalar ishlab chiqarishning asosi boʻlib xizmat qiladi[19]. 2013-yilda Gana ishchi kuchining 53,6 % qishloq xoʻjaligida band edi[20][21].

Gana 2007-yil iyul oyida sedi (₵) pul birligini yangi valyuta Gana sedisi (GH₵) ga qayta denominatsiya qilish amaliyotini boshladi. Transfer kursi har 10 000 sedi uchun 1 Gana sedisini tashkil etadi.

Gana 2019-yilda Janubiy Afrikani eng yirik oltin ishlab chiqaruvchisi sifatida ortda qoldirgan[22] va ikkinchi yirik kakao ishlab chiqaruvchisi (Kot-d’Ivuardan keyin) hisoblanadi[23]. Bundan tashqari u olmos, marganets, boksit va neftga boy. Gananing qarzining katta qismi 2005-yilda toʻlangan, biroq keyinchalik hukumat xarajatlarini oshirishga ruxsat berilgan. Neft narxining pasayishi bilan birga, bu iqtisodiy inqirozga olib keldi va Gana hukumati 2015-yil aprel oyida Xalqaro valyuta jamgʻarmasidan (XVJ) 920 million dollarlik kengaytirilgan kredit mablagʻi olish boʻyicha muzokaralar olib borishga majbur boʻldi[24].

Soliq solish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qoʻshilgan qiymat soligʻi — bu Ganada qoʻllaniladigan isteʼmol soligʻi. 1998-yilda boshlangan soliq rejimi yagona stavkaga ega edi, lekin 2007-yil sentyabr oyidan boshlab koʻp stavkali rejimga oʻtdi. 1998-yilda soliq stavkasi 10 % ni tashkil etdi va 2000-yilda 12,5 % ga oʻzgartirildi. Yuqori daromad soligʻi va korporativ soliq stavkalari 25 % ni tashkil qiladi. Qoʻshilgan qiymat soligʻiga (QQS) kiritilgan boshqa soliqlar milliy tibbiy sugʻurta yigʻimi va sarmoyadan olinadigan daromad soligʻi hisoblanadi. Umumiy soliq yuki 2013-yilda Gana umumiy ichki daromadining 12,1 foizini tashkil etdi. Gana milliy byudjeti 2013-yilda YaIMning 39,8 % ekvivalentini tashkil etdi[25]. Gana 2021-yilda ijara soligʻini joriy qildi.

Ishlab chiqarish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gananing sanoat bazasi nisbatan rivojlangan. Import oʻrnini bosuvchi tarmoqlarga elektronika ishlab chiqarish kiradi. Rlg Communications noutbuklar, ish stollari va mobil telefonlarni yigʻadigan birinchi Afrika kompaniyasi boʻlib, Gʻarbiy Afrikadagi eng yirik axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) va mobil telefonlar ishlab chiqaruvchi kompaniya hisoblanadi[26].

Gana oʻzining avtomobilsozlik sanoatini Afrikaning qoʻpol yerlarida foydalanish uchun moʻljallangan SMATI Turtle 1 deb nomlangan mustahkam SUV prototipini qurish bilan boshladi. U Suame Magazine Industrial Development Organization hunarmandlari tomonidan dizaynlashtirilgan va ishlab chiqarilgan. Shahar elektr avtomobillari 2014-yildan beri Ganada ishlab chiqariladi[27][28].

2012-yil holatiga koʻra, toʻqimachilik sohasida toʻrtta yirik kompaniya mavjud edi: Akosombo Textiles Limited, Tex Style Ghana Limited, Printex Gana va Gana Textile Manufacturing Company[29].

Gana milliy neft korporatsiyasi va Gana neft kompaniyasi xom neft va gazni qidirish, ekspluatatsiya qilish va qayta ishlash bilan shugʻullanadi[30].

Telekommunikatsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

2020-yil yanvar oyi oxirida Ganadagi ovozli obunalarning umumiy soni 41 380 751 ta ni tashkil etdi. Bu obunaning 2019-yil dekabr oyidagi 40 857 007 tani tashkil etgan obunaga nisbatan 1,28 foizga oshganini koʻrsatadi. Umumiy telekommunikatsiyadan foydalanish darajasi 136,79 % ni tashkil qiladi. Ganadagi uyali aloqa kompaniyalari oʻrtasidagi raqobat telekommunikatsiya sanoati oʻsishining muhim qismidir, bozorning 55,95 % ini tashkil qiluvchi 23 150 485 ta ovozli obuna bilan joriy bozor yetakchisi MTNdir, undan keyin 21,93 % bilan Vodafone 9 075 795 ta ovozli obunaga, Airtelgo 20,69 % ulush bilan jami 8,428,322 ta ovozli obunaga ega, Gloning joriy ovozli obunasi 726,149 tani tashkil etadi, bu bozor ulushini 1,75 % ini tashkil qiladi[31][32][33].

Gana ommaviy axborot vositalari Afrikadagi eng liberal ish olib boruvchilardan biridir, Gana butun dunyo boʻylab matbuot erkinligi indeksi boʻyicha Afrikada uchinchi va dunyoda 30-oʻrinni egallaydi. Gana Konstitutsiyasining 12-bobi Gana matbuoti erkinligi va ommaviy axborot vositalarining mustaqilligini kafolatlaydi, 2-bobi esa senzurani taqiqlaydi. Gana matbuot erkinligi 1992-yilda tiklandi.

Gana Afrikada birinchilardan boʻlib butunjahon oʻrgimchak toʻri tarmogʻiga ulanishga erishdi[34]. 2010-yilda Ganada 165 ta litsenziyalangan internet-provayderlar mavjud boʻlib, ularning 29 tasi optik tolali, 176 tasi VSAT operatorlari vakolatli tarmoqlari boʻlib, ulardan 57 tasi faoliyat koʻrsatgan va 99 ta internet operatorlariga ommaviy, shaxsiy maʼlumotlar hamda paketlar uchun ruxsat berilgan, kommutatsiyalangan tarmoq operatorlari esa 25 tani tashkil etadi[35].

Maʼlumotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gana jon boshiga YaIMning oʻzgarishi, 1870-2018. Raqamlar inflatsiya va 2011-yildagi xalqaro dollarga moslashtirilgan
Oʻta qashshoqlikdagi aholi ulushiga vaqtning taʼsiri, 1981-yildan 2019-yilgacha

Quyidagi jadvalda 1980—2017-yillardagi asosiy iqtisodiy koʻrsatkichlar koʻrsatilgan. 5 % dan past inflatsiya yashil rangda[36]:

Yil YaIM

(hisob. AQSh$ PPP) 		Aholi jon boshiga YaIM

(AQSh$da PPP) 		YaIM oʻsishi

(real) 		Inflatsiya darajasi

(foizda) 		Mamlakat qarzi

(YaIMning %ida)
1980 9.8 974 0.4 % ▲50.0 % n/a
1981 10.3 978 Decrease−3.5 % ▲116.5 % n/a
1982 Decrease10.2 Decrease918 Decrease−6.9 % ▲22.5 % n/a
1983 Decrease10.1 Decrease862 Decrease−4.8 % ▲122.2 % n/a
1984 11.4 925 9.0 % ▲40.0 % n/a
1985 12.3 978 5.1 % ▲10.3 % n/a
1986 13.2 1,023 5.2 % ▲24.5 % n/a
1987 14.2 1,071 4.8 % ▲39.8 % n/a
1988 15.5 1,142 5.6 % ▲31.4 % n/a
1989 17.0 1,217 5.1 % ▲25.2 % n/a
1990 18.2 1,272 3.3 % ▲37.2 % 28.3 %
1991 19.8 1,350 5.3 % ▲18.1 % ▼27.4 %
1992 21.0 1,399 3.9 % ▲10.0 % ▲34.1 %
1993 22.3 1,448 3.7 % ▲24.9 % ▲51.0 %
1994 23.6 1,494 3.6 % ▲24.9 % ▲76.6 %
1995 25.2 1,551 4.2 % ▲59.3 % ▼67.8 %
1996 26.8 1,611 4.6 % ▲44.5 % ▼60.5 %
1997 28.6 1,676 4.8 % ▲24.8 % ▲65.7 %
1998 30.3 1,730 4.7 % ▲19.2 % ▼57.2 %
1999 32.1 1,787 4.4 % ▲12.5 % ▲78.8 %
2000 34.0 1,847 3.7 % ▲25.1 % ▲119.1 %
2001 36.2 1,918 4.2 % ▲32.9 % ▼87.2 %
2002 38.5 1,986 4.5 % ▲14.8 % ▼81.9 %
2003 41.2 2,076 5.2 % ▲26.6 % ▼74.2 %
2004 44.7 2,195 5.6 % ▲12.7 % ▼57.6 %
2005 48.8 2,337 5.9 % ▲15.1 % ▼47.7 %
2006 53.4 2,494 6.3 % ▲11.7 % ▼26.2 %
2007 57.2 2,605 4.3 % ▲10.7 % ▼31.0 %
2008 63.7 2,827 9.2 % ▲16.5 % ▲33.6 %
2009 67.3 2,912 4.8 % ▲13.1 % ▲36.1 %
2010 73.5 3,100 7.9 % ▲6.7 % ▲46.3 %
2011 85.5 3,519 14.0 % ▲7.7 % ▼42.6 %
2012 95.3 3,822 9.3 % ▲7.1 % ▲47.9 %
2013 104.0 4,069 7.3 % ▲11.7 % ▲57.2 %
2014 110.2 4,204 4.0 % ▲15.5 % ▲70.2 %
2015 115.7 4,302 3.8 % ▲17.2 % ▲72.2 %
2016 121.3 4,399 3.7 % ▲17.5 % ▲73.4 %
2017 134.0 4,740 8.4 % ▲12.4 % ▼71.8 %

Import va eksport[tahrir | manbasini tahrirlash]

2016-yilda Gananing asosiy eksport mahsulotlari xom neft (2,66 milliard dollar), oltin (2,39 milliard dollar), kakao loviyasi (2,27 milliard dollar), kakao pastasi (382 million dollar) va kakao moyi (252 million dollar) edi. 2016-yilda Gananing asosiy eksport yoʻnalishlari Shveysariya (1,73 milliard dollar), Xitoy (1,06 milliard dollar), Fransiya (939 million dollar), Hindiston (789 million dollar) va Niderlandiya (778 million dollar) boʻldi[37].

2016-yilda Gana importining asosiy toifalari tozalangan neft (2,18 milliard dollar), xom neft (546 million dollar), oltin (428 million dollar), guruch (328 million dollar) va qadoqlangan dori-darmonlar (297 million dollar) edi. 2016-yilda Ganaga importning eng yuqori qiymatiga ega davlatlar Xitoy (4,1 milliard dollar), Niderlandiya (1,58 milliard dollar), AQSh (1,1 milliard dollar), Nigeriya (920 million dollar) va Hindiston (668 million dollar) edi[37].

Xususiy banklar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ganadagi moliyaviy xizmatlar soʻnggi yillarda juda koʻp islohotlarni oʻtkazdi. 2007-yildagi Banklar toʻgʻrisidagi qonun (tuzatish kiritilgan) malakali banklarga umumiy bank litsenziyasini berishni oʻz ichiga oladi, bu mahalliy Gana offshor banklariga Gana mamlakatida ishlashga imkon beradi. Mahalliy Gana xususiy banki Capital Bank birinchi boʻlib Ganada umumiy bank litsenziyasiga ega boʻldi, shuningdek, Gana mahalliy xususiy banklari UniBank, National Investment Bank va Prudential Bank Limiteddir. Shu sababli, Gana norezident shaxslari yoki rezidentlari va chet el kompaniyalari yoki mahalliy Gana kompaniyalari Ganadagi mahalliy Gana offshor bank hisob raqamlarini ochishlari mumkin boʻldi[25]. Mahalliy Gana chakana savdo va jamgʻarma kassalariga Gana Agricultural Development Bank, CAL Bank, GCB Bank Ltd, Home Finance Company va UT Bank, shuningdek, Gana mahalliy jamgʻarma va kredit tashkilotlari ABii National va Savings and Loans Company kiradi[25].

Birja[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gana fond birjasi Afrikadagi eng yirik birjalardan biri boʻlib, uning bozor kapitallashuvi 2012-yilda 57,2 milliard GH¢ yoki 180,4 milliard CN¥ ni tashkil etdi. Janubiy Afrikaning JSE Limited kompaniyasi eng yirik bozor kapitallashuviga ega birja hisoblanadi[38].

Energiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gana gidroenergetika va quyosh energiyasidan elektr energiyasi ishlab chiqarish sanoati, neft va gaz sanoati

2018-yil holatiga koʻra, Gana 10 million tonna birlamchi energiya isteʼmol qildi, buning tarkibida asosan biomassa (40 %), neft va dizel (40 %), undan keyin gidroenergetika (10 %) va tabiiy gaz (10 %) isteʼmoli bor edi[39].

Neft va gaz[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gana 2000- va 2010-yillar davomida dengizda neft va tabiiy gazning katta zaxiralarini topdi. Mamlakat 2010-yilda Tullow Oil tomonidan Yubiley konining ishga tushirilishi bilan rasman neft hamda gaz ishlab chiqaruvchi davlatga aylandi va hozirda uchta yirik offshor markazlari bor: Yubiley, TEN va OCTP. 2021-yilda uning qazib olish hajmi kuniga taxminan 150 000 barrel neftni tashkil etdi[40].

Quyosh energiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gana oʻzining quyosh energiyasiga boy yerlarida quyosh energiyasining 6 foizini quyosh energiyasi ishlab chiqarishdan oladigan birinchi davlat boʻlish maqsadida agressiv ravishda quyosh stansiyalarini qurishni boshlagan.

Shamol energiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shamol fermasida shamol turbinalari

Ganada 4-6 toifadagi shamol resurslari va Nkwanta, Accra tekisliklari hamda Kwahu, Gambaga togʻlari kabi kuchli shamol manzillari mavjud. Ganadagi mavjud shamol resursidan elektr energiyasi uchun olinadigan maksimal energiya yiliga 500-600 GVt/soatni tashkil qiladi[41]. Perspektivni keltirish uchun: 2011-yilda, xuddi shu Energetika komissiyasi maʼlumotiga koʻra, Ganadagi eng yirik Akosombo gidroelektr toʻgʻonining oʻzi 6,495 GVt/soat elektr energiyasi ishlab chiqargan va Ganadagi barcha geotermal energiya ishlab chiqarishni hisobga olgan holda, oʻsha yili ishlab chiqarilgan jami energiya 11,200 GVt/soatni tashkil etdi[41]. Ushbu baholashlar yerdan foydalanish cheklovlari, mavjud tarmoq (yoki shamol resursi tarmoqdan qanchalik uzoqda boʻlishi mumkinligi) va undan foydalanish imkoniyatining mavjud yoki mavjud emasligi kabi qoʻshimcha cheklovchi omillarni hisobga olmaydi[41].

Bioenergiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gibrid joʻxori plantatsiyalari maydoni

Gana qishloq xoʻjaligi rivojlanishini ragʻbatlantirish, ish oʻrinlari yaratish va valyutani tejash uchun biomassa hamda bioenergetika sektorlariga investitsiyalarni jalb qilish mexanizmlarini joriy qildi[42]. Bioenergetika subsektoridagi asosiy investitsiyalar ishlab chiqarish, tashish, saqlash, tarqatish, sotish, reklama va eksport qilish sohalarida mavjud edi[42].

Gananing bioenergiyaga oid maqsadi, uning energetika sektori siyosati bilan ifodalanganidek, barqaror asosda bioenergetikaning afzalliklarini modernizatsiya qilish va oʻrganishdan iboratdir[42]. Biomassa taʼminlash va isteʼmol qilish nuqtai nazaridan Gananing asosiy energiya manbai boʻlib, isteʼmol qilinadigan ikkita asosiy bio-yoqilgʻi — etanol va biodizeldir[42]. Gana Energetika vazirligi 2010-yilda energetika sektori strategiyasi va rivojlanish rejasini ishlab chiqdi[42]. Strategiyaning asosiy yoʻnalishlari yogʻoch yoqilgʻilarini hamda ulardan samarali foydalanishni va ulardan foydalanish oʻrmonlarning kesilishiga olib kelmasligini taʼminlashni oʻz ichiga oladi[42].

Reja xususiy sektorning bio-yoqilgʻi xomashyosini yetishtirish, bio-neft qazib olish va uni qayta ishlash orqali ikkilamchi mahsulotlarga aylantirish uchun zarur boʻlgan investitsiyalarini qoʻllab-quvvatlab, moliyaviy va soliq imtiyozlarini yaratadi. Gana energiyani yangilash toʻgʻrisidagi qonuni xususiy sektor tomonidan qayta tiklanadigan energiyani rivojlantirish uchun zarur moliyaviy imtiyozlarni beradi, shuningdek, Ganadagi bio-yoqilgʻi hamda yogʻoch yoqilgʻisi loyihalarini nazorat qilish va boshqarishni batafsil bayon qiladi[42]. Gana milliy neft boshqarmasiga (NPA) 2011-yilda qayta tiklanadigan energiya toʻgʻrisidagi qonun bilan Gana bio-yoqilgʻi aralashmasini belgilangan neft narxi formulasiga muvofiq narxlash vazifasi yuklatilgan[42].

Iqlim oʻzgarishi va global iqtisodiy jarayonlarning birgalikdagi taʼsiri Gana siyosatchilari, sanoat va rivojlanish amaliyotchilari oʻrtasida bio-yoqilgʻi sohasida barqaror va hayotiy yechimlarni topishga shoshilish hissini uygʻotdi[42].

Makkajoʻxori va shakarqamishdan etanol ishlab chiqaradigan Braziliya hozirda dunyodagi eng yirik bio-yoqilgʻi bozori hisoblanadi[42].

Energiya isteʼmoli[tahrir | manbasini tahrirlash]

Elektr energiyasi ishlab chiqarishni tajovuzkor va tez sanoatlashtirish yoʻli bilan olib borish Gana milliy iqtisodiyotining rivojlanishiga erishishning asosiy omillaridan biridir; Gana milliy elektr energiyasi isteʼmoli 2009-yilda aholi jon boshiga 265 kilovattni tashkil qilgan[43][44]. Elektr taqchilligi dumsorga (tez-tez elektr uzilishi) olib keldi[45] va qayta tiklanadigan manbalarga qiziqishni oshirdi[46].

Uglevodorod va qazib olish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gana mineral resurslari: boksit, olmos, yogʻoch va marganets
Gana neft eksportini barcha eksportning ulushi sifatida oshirmoqda

Ganada 5 milliard barreldan (790 × 106 m3) dan 7 milliard barrelgacha (1.1 × 109 m3) neft zaxirasi mavjud; 2007-yilda 3 milliard (480 × 106 m3) shirin xom neft topilgan[47] va neft qidiruvi davom etmoqda va neft miqdori ortib bormoqda[48]. Gana xom neft ishlab chiqaradi, 2010-yil 15-dekabr holatiga koʻra hamda 2011-yil iyungacha Gana kuniga taxminan 120 000 barrel neft qazib oldi va 2014-yilda ishlab chiqarishni kuniga 2,5 million barrelgacha oshirgan[49][50].

Gana katta tabiiy gaz zaxiralariga ega, undan Ganada faoliyat yurituvchi koʻplab xorijiy transmilliy kompaniyalar foydalanadi[51]. Uglevodorod sanoati Gananing mintaqaviy, shahar rivojlanishiga katta taʼsir koʻrsatdi va kelgusi yillarda bu koʻrsatkich sezilarli darajada oshishi mumkin[52].

Gana iqtisodiyotida togʻ-kon sanoati 21-asr boshidan boshlab, 2007-yilda 30 % atrofida oʻsish bilan katta ahamiyat kasb etdi[53]. Asosiy qazib olish boksit[54], oltin (Gana dunyodagi eng yirik oltin ishlab chiqaruvchilardan biri)[55] va fosfatlardir[56].

Turizm[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ganadagi sayyohlik manzillari[57]

Gana Turizm vazirligi turizmni yanada qoʻllab-quvvatlash va rivojlantirishga katta eʼtibor qaratmoqda. Turizm 2009-yilda YaIMning 4,9 foizini tashkil etdi va 500 000 ga yaqin tashrif buyuruvchilarni jalb qildi. Turistik yoʻnalishlarga Ganadagi koʻplab qal’alar va qal’alar, milliy bogʻlar, plyajlar, qoʻriqxonalar, landshaftlar va Jahon merosiga kiritilgan binolar va obyektlar kiradi[58][59].

2011-yilda Forbes jurnali Ganani dunyodagi eng doʻstona davlat sifatida oʻn birinchi oʻringa qoʻydi. Bu 2010-yilda sayohatchilar oʻrtasida oʻtkazilgan neytral soʻrovga asoslangan edi. Afrika qitʼasidagi soʻrovga kiritilgan barcha mamlakatlar orasida Gana eng yuqori oʻrinni egalladi[60].

Ganaga kirish uchun Gana hukumati tomonidan ruxsat etilgan vizaga ega boʻlish kerak (ish safarlarida boʻlgan ayrim tadbirkorlar bundan mustasno)[61].

Qishloq xoʻjaligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

2013-yilda qishloq xoʻjaligida Gana umumiy ishchi kuchining 53,6 foizi ishlagan[21]. Agrobiznes yalpi ichki mahsulotning kichik qismini tashkil qiladi[62]. Yigʻib olinadigan asosiy ekinlar makkajoʻxori, zubturum, sholi, tariq, joʻxori, manokon va yam hisoblanadi[63]. Qishloq xoʻjaligi chorvachiligi, oʻrmon xoʻjaligi va baliqchilik sohalaridan farqli oʻlaroq, oʻsimlikchilik sohasi Gana qishloq xoʻjaligi sanoatining kalitidir[64].

Ganada 2018-yilda ishlab chiqarilgan baʼzi mahsulotlar:

  • 20,8 million tonna manok (dunyoda 4-oʻrinda, Nigeriya, Tailand va Kongodan keyingi oʻrinda);
  • 7,8 million tonna yam (dunyodagi 2-yirik ishlab chiqaruvchi, Nigeriyadan keyingi oʻrinda);
  • 4,1 million tonna zubturum (dunyodagi 2-yirik ishlab chiqaruvchi, Kongodan keyingi oʻrinda);
  • 2,6 million tonna palma yog'i (dunyoda 8-oʻrinda);
  • 2,3 million tonna makkajoʻxori;
  • 1,4 million tonna taro (dunyoda 4-oʻrinda, Nigeriya, Xitoy va Kamerundan keyingi oʻrinda);
  • 947 ming tonna kakao (dunyoda 2-oʻrinda, Fil Suyagi qirgʻogʻidan keyingi oʻrinda);
  • 769 ming tonna guruch;
  • 753 ming tonna apelsin (dunyoda 19-oʻrinda);
  • 713 ming tonna ananas (dunyoda 11-oʻrinda);
  • 521 ming tonna yeryongʻoq.

Kichikroq boshqa qishloq xoʻjaligi mahsulotlaridan tashqari, shirin kartoshka (151 ming tonna), tabiiy kauchuk (23 ming tonna) va tamaki (2,3 ming tonna)[65] ham Ganada yetishtiriladigan asosiy mahsulotlar qatoriga kiritiladi.

Ghana: Vision 2020 va sanoatlashtirish[tahrir | manbasini tahrirlash]

"Ghana: Vision 2020" iqtisodiy dasturi bilan Gana xususiy investitsiyalar, tez hamda agressiv sanoatlashtirish, toʻgʻridan-toʻgʻri va agressiv ravishda qashshoqlikni kamaytirish orqali jadal iqtisodiy oʻsish va barcha fuqarolar uchun hayot sifatini yaxshilash maqsadlariga erishmoqchi edi[66]. Bu rejalar hukumatning 1995-yilgi Ghana: Vision 2020 hisobotida eʼlon qilingan[66]. Ganada davlat korxonalarini milliylashtirish davom etmoqda, 300 ta parastatal korxonalarning uchdan ikki qismi Gana hukumatiga tegishlidir[66]. Hukumat tuzilmaviy tuzatish dasturi doirasida qabul qilingan boshqa islohotlar orasiga valyuta kursi nazoratini, avtarkiyani va importga cheklovlarni kuchaytirish kiradi[66].

Ghana: Vision 2020 prognozi siyosiy barqarorlikni, muvaffaqiyatli iqtisodiy barqarorlikni nazarda tutadi. Uning prognozlariga koʻra, Gananing yuqori daromadli iqtisodiyot maqomiga va yangi sanoatlashgan mamlakat maqomiga erishish maqsadlari 2020 hamda 2039-yillar orasida osonlik bilan amalga oshiriladi[66][67].

2013-yil eksport[68][69] 2013-yil import[68][69]
Mamlakat Foiz Mamlakat Foiz
Sunyani kakao uyi va Theobroma kakaosi; Gana dunyodagi eng yirik kakao ishlab chiqaruvchisidir[67][70][71]

Gana oltin quymalari; Gana oltin qazib olish boʻyicha dunyoda 7-oʻrinda turadi[72]
Janubiy Afrika Janubiy Afrika 46,89 % Xitoy Xitoy 12,46 %
Niderlandiya Niderlandiya 12,32 % Nigeriya Nigeriya 11,76 %
Hindiston Hindiston 5,49 % Qoʻshma Shtatlar Qoʻshma Shtatlar 8,86 %
Birlashgan Qirollik Birlashgan Qirollik 3,57 % Belgiya Belgiya 5,15 %
Malayziya Malayziya 3,32 % Hindiston Hindiston 4,35 %
Shveysariya Shveysariya 2,76 % Birlashgan Qirollik Birlashgan Qirollik 3,93 %
Boshqalar 25,65 % Boshqalar 53,49 %

Iqtisodiy shaffoflik[tahrir | manbasini tahrirlash]

2013-yilda Gana jamiyatida boylikning mulkd taqsimlanishi. Boylikning katta qismi aholining 20 foiziga tegishli.

Gana sud tizimi korrupsiya, iqtisodiy nosozliklar va iqtisodiy shaffoflikning yoʻqligi bilan shugʻullanadi[25]. Muhim iqtisodiy taraqqiyotga qaramay, bu borada toʻsiqlar saqlanib qolmoqda. Muayyan institutlar islohotga muhtoj, mulk huquqi esa takomillashtirilishi lozim. Umumiy investitsiya rejimida bozor shaffofligi yoʻq. Gananing tez iqtisodiy oʻsishi saqlanib qolishi uchun bu muammolarni hal qilish zarur boʻladi.[25]

Transparency International tashkilotining 2018-yildagi korrupsiyani idrok etish indeksiga koʻra, 180 ta mamlakat ichida Gana 78-oʻrinni egalladi, shkala boʻyicha 0-9 ball yuqori darajada korrupsiyani, 90-100 ball esa juda toza degan maʼnoni anglatadi va Ganada bu koʻrsatkich 41 ballni tashkil etdi[73]. Aynan korrupsiya ortidan sobiq prezident John Agyekum Kufuorning oʻgʻli John Addo Kufuor va Birlashgan Millatlar Tashkilotining sobiq Bosh kotibi Kofi Annanning oʻgʻli Kojo Annanning nomi Panama hujjatlarida keltirilgan[74].

Sogʻliqni saqlash va biotexnologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Plant Medicine ilmiy tadqiqot markazi 1970-yillarda tadqiqot, ishlanmalar va amaliy manba sifatida (mahsulot ishlab chiqarish va tarqatish/taʼminlash) birinchi navbatda dorivor oʻsimliklar bilan bogʻliq biotexnologiya sohalarida tashkil etilgan Sogʻliqni saqlash vazirligining agentligidir. Bu yerning vazifasiga oʻsimlikdan olinadigan dori-darmonlar va yanada ilgʻor ilovalar ustida ishlash kiradi. Shuningdek, u sogʻliqni saqlash, biotexnologiya va tegishli sohalarda amaliyot oʻtash uchun chet ellik talabalarga taʼlim manbai sifatida ikkinchi darajali rolga ham ega.

Kibernetika va kiberurush[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻqitish va oʻqish uchun kompyuter texnologiyalaridan foydalanish Gana hukumatining eʼtiborini 1990-yillarning oxiridan boshlab torta boshladi[75]. Gana taʼlim siyosatidagi axborot-kommunikatsiya texnologiyalari taʼlimning barcha darajalarida oʻqitish va oʻqish uchun axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishni talab qiladi[75]. Taʼlim vazirligi muassasalarga axborot-kommunikatsiya texnologiyalari savodxonligini oʻrgatishda yordam beradi[75]. Gananing aksariyat oʻrta va baʼzi asosiy maktablarida kompyuter laboratoriyalari mavjud[75].

Gananing Gʻarbiy Afrikaning axborot texnologiyalari markaziga aylanish niyati Gana hukumatini kiberjinoyat qonunchiligini qabul qilishga va kiberxavfsizlik amaliyotini kuchaytirishiga olib keldi[76]. Shu maqsaddan kelib chiqib, 2008-yilda Gana axborot texnologiyalarini boshqarishning huquqiy asoslarini yaratgan Elektron aloqalar toʻgʻrisidagi qonun va Elektron operatsiyalar toʻgʻrisidagi qonunni qabul qildi[76]. 2011-yil noyabr oyida Aloqa va texnologiyalar vazirining oʻrinbosari kiberjinoyatchilikka qarshi kurashish va muhim infratuzilmani taʼminlashga qaratilgan milliy kiberxavfsizlik strategiyasi ishlab chiqilishini eʼlon qildi[76].

2012-yil iyun oyida Milliy axborot texnologiyalari agentligi ichki va tashqi kiberhujumlarga hukumatning javobini muvofiqlashtirish uchun moʻljallangan kompyuter favqulodda vaziyatlariga qarshi kurash boʻyicha milliy „strategiya“ni eʼlon qildi[76]. Agentlik, shuningdek, har bir munitsipal, poytaxt va tumanlar yigʻilishi uchun kibermakon tahdidlari boʻyicha muvofiqlashtirish va maʼlumot almashishni yaxshilash uchun kompyuter favqulodda vaziyatlarda javob berish guruhlarini tuzdi[76]. Gana kiber urush, kiberterrorizm, kiberjinoyat va internet jinoyatlari boʻyicha Afrikada 2-oʻrinda, jahon miqyosida esa 7-oʻrinda turadi[77]. 2018-yilda Milliy kiberxavfsizlik markazi tashkil etildi. Bu kiberxavfsizlik uchun mas’ul boʻlgan milliy agentlikdir[78]. 2020-yil noyabr oyida parlament 2020-yilgi Kiberxavfsizlik toʻgʻrisidagi qonunni qabul qildi. Aloqa vaziri Ursula Ovusu-Ekufulning taʼkidlashicha, „muvaffaqiyatli iqtisodiyot xavfsiz, himoyalangan va mustahkam milliy raqamli ekotizimga bogʻliq. Shuning uchun kiberxavfsizlik mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi uchun va milliy raqamli ekotizim doirasida shaxslarning huquqlarini himoya qilishda muhim ahamiyatga ega“[79].

Koʻchmas mulk[tahrir | manbasini tahrirlash]

East Ridgedagi villa

Koʻchmas mulk va uy-joy bozori muhim hamda strategik iqtisodiy sektorga aylandi, ayniqsa Gana janubidagi Accra, Kumasi, Sekondi-Takoradi va Tema kabi shahar markazlarida[80][81][82]. Biroq, uning koʻplab fuqarolari, xususan, Accradagilar uy-joy narxini koʻtara olmaydilar, bu global, ayniqsa Gʻarbdagi koʻplab yirik shaharlarning oʻziga xos xususiyati hisoblanadi. Kumasi Accraga qaraganda tezroq oʻsib bormoqda va uning koʻchmas mulk bozorida raqobat kamroq[80]. Gana yalpi ijara daromad soligʻi 10 % miqdorida ushlab turiladi, kapital daromadlari 15 % miqdorida soliqqa tortiladi, mulklarni topshirishda 5 % sovgʻa soligʻi olinadi va Gana koʻchmas mulk bozori 3 yoʻnalishga boʻlingan: davlat sektori koʻchmas mulk rivojlanishi, rivojlanayotgan xususiy sektor koʻchmas mulk rivojlanishi hamda xususiy shaxslar[80][81]. Ushbu 3 guruhning faoliyat olib borishi Gana banklari va asosiy katta oʻsish potentsialini namoyish etgan ipoteka bozoriga yordam beradi[81]. Soʻnggi oʻzgarishlar qurilish sektorida, jumladan, Gana iqtisodiyotiga har yili milliardlab dollarlarni ishlab chiqaradigan va kiritadigan uy-joy hamda davlat uy-joy sektorida jadallikni keltirib chiqardi[80][81]. Koʻchmas mulk bozorining investitsion istiqboli va investitsiyalarni jalb etilishi Gananing tropik joylashuvi hamda mustahkam siyosiy barqarorligidan kelib chiqadi[80][81]. Gana aholisining soni ortib borayotgani koʻchmas mulkka sarmoya kiritmoqda va Gana hukumati ham xususiy sektorni koʻchmas mulk yoʻnalishida kengaytirmoqda[80][81].

Savdo va eksport[tahrir | manbasini tahrirlash]

Harvard Iqtisodiy Murakkablik Atlasidan olingan mahsulot boʻyicha Gana eksport daraxti xaritasi (2017)[83]

2013-yil iyul oyida International Enterprise Singapore Accra shahrida logistika, neft va gaz, aviatsiya, transport va isteʼmol sektorlarida savdo hamda investitsiyalarni rivojlantirish uchun global ofisini ochdi[84]. Singapur va Gana, shuningdek, davlat sektori va xususiy sektor hamkorligini rivojlantirish uchun toʻrtta ikki tomonlama shartnoma imzoladilar, chunki Gana oʻzining iqtisodiy savdo hamkorligini asosan Sharqiy Osiyo va Janubi-Sharqiy Osiyoga oʻtkazishni maqsad qilgan[84]. Iqtisodiy markaz IE Singaporening Afrikadagi ikkinchi ofisidir[84]. 2008-yilda Gana ishchi kuchi Gana fuqarolaridan iborat 11,5 million kishini tashkil etdi[85][86]. Tema bandargohi Afrikadagi eng yirik sunʼiy bandargoh boʻlib, Takoradi bandargohi Tema bandargohi bilan birga tovarlar va eksport bilan shugʻullanadi. Ular, shuningdek, yuklarni koʻchiradi, Tema bandargohi mamlakat eksport yuklarining katta qismini boshqaradi va mamlakatning asosiy eksportining katta qismi Takoradi portidan joʻnatiladi[87][88]. Takoradi bandargohi va Tema bandargohi davlatga qarashli Gana portlari va bandargohlari boshqarmasi tomonidan boshqariladi[87][88].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „World Economic Outlook Database, April 2019“. IMF.org. International Monetary Fund. Qaraldi: 2019-yil 29-sentyabr.
  2. ↑ „World Bank Country and Lending Groups“. datahelpdesk.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 2019-yil 29-sentyabr.
  3. ↑ „Population, total – Ghana“. data.worldbank.org. World Bank.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 „World Economic Outlook Database, October 2019“. IMF.org. International Monetary Fund. Qaraldi: 2020-yil 19-yanvar.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 „World Economic Outlook Database, April 2020“. IMF.org. International Monetary Fund. Qaraldi: 2020-yil 20-aprel.
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 6,12 6,13 „The World Factbook“. CIA.gov. Central Intelligence Agency. Qaraldi: 2019-yil 2-fevral.
  7. ↑ „Poverty headcount ratio at national poverty lines (% of population) – Ghana“. data.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 2020-yil 19-yanvar.
  8. ↑ „Poverty headcount ratio at $3.20 a day (2011 PPP) (% of population) – Ghana“. data.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 2019-yil 24-noyabr.
  9. ↑ „GINI index (World Bank estimate)“. data.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 2019-yil 13-aprel.
  10. ↑ „Human Development Index (HDI)“. hdr.undp.org. HDRO (Human Development Report Office) United Nations Development Programme. Qaraldi: 2019-yil 11-dekabr.
  11. ↑ „Inequality-adjusted Human Development Index (IHDI)“. hdr.undp.org. HDRO (Human Development Report Office) United Nations Development Programme.
  12. ↑ „Labor force, total – Ghana“. data.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 2019-yil 24-noyabr.
  13. ↑ „Employment to population ratio, 15+, total (%) (national estimate) – Ghana“. data.worldbank.org. World Bank. Qaraldi: 2019-yil 24-noyabr.
  14. ↑ „Ghana Unemployment Rate“ (2018-yil 8-fevral). Qaraldi: 2018-yil 2-iyul.
  15. ↑ „Ease of Doing Business in Ghana“. Doingbusiness.org. Qaraldi: 2017-yil 25-yanvar.
  16. ↑ „New fuel for faster development“. worldfolio.co.uk. 2013-yil 24-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 12-oktyabr.
  17. ↑ „The Top 5 Countries for ICT4D in Africa“. ictworks.org. 2013-yil 14-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 12-oktyabr.
  18. ↑ „Ghana: The World's Fastest Growing Economy in 2011“ (en). ghanaweb.com. Qaraldi: 2019-yil 11-aprel.
  19. ↑ „Obama's Ghana trip sends message across Africa“. CNN (2009-yil 10-iyul).
  20. ↑ ((Food and Agriculture Policy Decision Analysis (FAPDA))). „Country Fact sheet on food and agriculture policy trends“. Food and Agricultural Organisation of the United Nations. FAO. Qaraldi: 2016-yil 13-may.
  21. ↑ 21,0 21,1 Clark, Nancy L. „Agriculture“ (and subchapters).
  22. ↑ „Top 10 Gold Producing Countries“ (en-GB). 2021-yil 6-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 21-oktyabr.
  23. ↑ „Cocoa in Ivory Coast and Ghana 2017 – African Business“ (en-GB). Qaraldi: 2020-yil 12-avgust.
  24. ↑ The Heritage Foundation. „Ghana's Economy“. Heritage. Qaraldi: 2016-yil 17-may.
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 25,4 „Ghana Economy“. heritage.org. Qaraldi: 2013-yil 20-aprel.
  26. ↑ „Rlg wants to create a million jobs“. standard.gm (2014-yil 22-aprel). 2015-yil 29-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 10-iyul.
  27. ↑ Kofi Adu Domfeh. „Ghana's model vehicle unveiled by Suame Magazine artisans“. Modernghana.com (2013-yil 13-aprel). Qaraldi: 2013-yil 25-sentyabr.
  28. ↑ „Ghana's model car attracts Dutch government support“. Myjoyonline.gh (2013-yil 15-iyul). 2013-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 25-sentyabr.
  29. ↑ Daily Graphic Newspaper. „What Will Save Ghana's Textile Industry?“. Government of Ghana. 2016-yil 3-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 21-oktyabr.
  30. ↑ „Ghana National Petroleum Corporation“. ghanaoilwatch.org. 2014-yil 13-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 10-iyul.
  31. ↑ „Telecom Voice Subscription » National Communications Authority“. nca.org.gh. 2020-yil 26-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 1-mart.
  32. ↑ „Mobile voice subscription hits 41.3 million – NCA“ (en). ghanaweb.com. Qaraldi: 2020-yil 1-mart.
  33. ↑ „Mobile voice subscription hits 41.3m“ (en). classfmonline.com. Qaraldi: 2020-yil 1-mart.
  34. ↑ Ghana: Internet Usage and Telecommunications Report.
  35. ↑ Atteneri Nabila Benítez Trujillo.
  36. ↑ „Report for Selected Countries and Subjects“ (en-US). imf.org. Qaraldi: 2018-yil 17-oktyabr.
  37. ↑ 37,0 37,1 OEC. „Ghana Imports and Exports“. Atlas Media. Qaraldi: 2016-yil 13-may.
  38. ↑ „Ghana Market Update“. icbuk.com. Intercontinental Bank. 2012-yil 4-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 26-mart. :13
  39. ↑ „Ghana Energy Outlook – Analysis“ (en-GB). IEA. Qaraldi: 2022-yil 17-avgust.
  40. ↑ „Public Interest Accountability Committee“. piacghana.org. 2022-yil 21-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 21-oktyabr.
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 „Renewable Energy – what is Ghana's wind power potential“. arrakis-group.com. 2013-yil 7-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 23-aprel.
  42. ↑ 42,00 42,01 42,02 42,03 42,04 42,05 42,06 42,07 42,08 42,09 „Renewable“. energymin.gov.gh. 2013-yil 10-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 23-aprel.
  43. ↑ „The sector of electricity in Ghana“ (es). Proexca (2011). 2012-yil 24-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 23-aprel.
  44. ↑ „Consumption of Electrical Energy (kWh per capita)“ (es). World Bank. Qaraldi: 2013-yil 23-aprel.
  45. ↑ „I've been named 'Mr Dumsor' in Ghana – Prez Mahama tells Ghanaians in Germany – See more at“. Graphic Online. Graphic Communications Group Limited (G.C.G.L) (2015-yil 21-yanvar). Qaraldi: 2015-yil 2-mart.
  46. ↑ Agbenyega, E. „Ghana's power crisis: What about renewable energy?“. graphic.com.gh (2014-yil 10-aprel). Qaraldi: 2015-yil 8-fevral.
  47. ↑ Ghanaʼs increasing Oil Reserves and New Discoveries (Wayback Machine saytida 2007-12-26 sanasida arxivlangan). news.yahoo.com. 22 December 2007.
  48. ↑ „Kosmos Makes Second Oil Discovery Offshore Ghana“. rigzone.com.
  49. ↑ „Ghana already produces oil“ (es). GuinGuinBali. 2012-yil 12-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 21-aprel.
  50. ↑ „Ghana to produce 80,000 barrels of crude oil per day next week“. Ghana Oil Watch. Qaraldi: 2013-yil 21-aprel.
  51. ↑ „Guide to Natural Gas in Ghana“. Bureau of Economic Geology. 2013-yil 28-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 21-aprel.
  52. ↑ Obeng-Odoom F, 2014, Oiling the Urban Economy: Land, Labour, Capital, and the State in Sekondi-Takoradi, Ghana, Routledge, London
  53. ↑ „Ghana, the best student of the classroom“ (es). Mondial Nieus. Qaraldi: 2013-yil 21-aprel.
  54. ↑ MBendi. „Bauxite Mining in Ghana-Overview“. Information Services. 2003-yil 11-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 28-dekabr.
  55. ↑ „Gold in Ghana 2011 market“ (es). Proexca. 2011-yil 19-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 21-aprel.
  56. ↑ „Ghana“. University of Guelph. 2013-yil 27-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 20-aprel.
  57. ↑ „Trade Expo International“. UniqueTtrustex. 2013-yil 1-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 19-aprel.
  58. ↑ „Asante Traditional Buildings“. Unesco. World Heritage Centre. Qaraldi: 2013-yil 20-aprel.
  59. ↑ „Forts and Castles, Volta, Greater Accra, Central and Western Regions“. Unesco. Qaraldi: 2013-yil 20-aprel.
  60. ↑ „Forbes: Ghana is eleventh friendliest nation“. vibeghana.com. Qaraldi: 2011-yil 31-may.
  61. ↑ Harvard quotation. Belda. 2004. :24
  62. ↑ „Members“ (es). ONU. Qaraldi: 2013-yil 21-aprel.
  63. ↑ „Agriculture in Ghana (Facts and figures)“ (2009). 2012-yil 11-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 21-aprel.
  64. ↑ „Ghana“ (es). Natureduca. Qaraldi: 2013-yil 21-aprel.
  65. ↑ „FAOSTAT“. fao.org.
  66. ↑ 66,0 66,1 66,2 66,3 66,4 „Ghana – Vision 2020“. ndpc.gov.gh. 2020-yil 4-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 10-iyul.
  67. ↑ 67,0 67,1 „Is Ghana Entering A Sweet, Golden Era?“. Africanbusinessmagazine.com. African Business. Qaraldi: 2014-yil 10-iyul.
  68. ↑ 68,0 68,1 „The Observatory of Economic Complexity: Ghana“. atlas.media.mit.edu. Qaraldi: 2013-yil 20-aprel.
  69. ↑ 69,0 69,1 „Ghana Major Trade Partners“. countries.bridgat.com (2013). 2013-yil 23-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 21-aprel.
  70. ↑ „Ghana will reclaim top spot in cocoa production -Prez Mahama“. Graphic.com.gh. Daily Graphic (2013-yil 5-noyabr). 2014-yil 2-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 10-iyul.
  71. ↑ Jedwab, Rémi; Moradi, Alexander (2012). „Revolutionizing Transport: Modern Infrastructure, Agriculture and Development in Ghana“. London School of Economics. Qaraldi: 15 June 2013. „Two railway lines were built between 1901 and 1923 to connect the coast to mining areas and the large hinterland city of Kumasi. This unintendedly opened vast expanses of tropical forest to cocoa cultivation, allowing Ghana to become the world's largest producer.“ {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  72. ↑ Dave Brown. „Top 10 Gold Producers“. Gold Investing News. 2012-yil 26-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 19-aprel.
  73. ↑ „OUR WORK IN Ghana“. Transparency.org. Transparency International.
  74. ↑ Kuo, Lily. „Africa loses more money to illicit financial flows than it receives in foreign aid“. Quartz (2016-yil 4-aprel). 2016-yil 17-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 24-aprel.
  75. ↑ 75,0 75,1 75,2 75,3 K. D. MEREKU, I. Yidana, W. H. K. HORDZI, I. Tete-Mensah; Williams, J. B. (2009).
  76. ↑ „Cyber crime:Ghana 2nd in Africa, 7th in the world“. GhanaWeb (2013-yil 1-avgust). 2018-yil 31-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 13-iyul.
  77. ↑ „National Cyber Security Center | Securing Ghanaʼs Digital Journey“. cybersecurity.gov.gh. 2021-yil 24-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 22-iyun.
  78. ↑ „Cybersecurity Act Passed to Promote & Regulate Cybersecurity Activities | Ministry of Communications“. www.moc.gov.gh. 2021-yil 18-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 24-iyun.
  79. ↑ 80,0 80,1 80,2 80,3 80,4 80,5 „Economic Update – Ghana: Private opportunities in real estate“. oxfordbusinessgroup.com (2012-yil 12-aprel). 2013-yil 22-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 25-iyul.
  80. ↑ 81,0 81,1 81,2 81,3 81,4 81,5 „Real Estate Market in Ghana“. orelghana.com (2012-yil 23-iyul). 2013-yil 2-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 25-iyul.
  81. ↑ „Property market faces brighter growth prospects“. ghanabizmedia.com. 2013-yil 13-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 25-iyul.
  82. ↑ „Ghana Export Basket in ⁨2017 – The Atlas of Economic Complexity“. atlas.cid.harvard.edu. 2019-yil 28-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 28-sentyabr.
  83. ↑ 84,0 84,1 84,2 „IE S'pore opens second Africa office in Ghana“. business.asiaone.com. AsiaOne (2013-yil 27-iyul). 2014-yil 12-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 10-may.
  84. ↑ „Annex 1: Political and Administrative System“. World Bank. 2012-yil 1-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 29-dekabr.
  85. ↑ „Republic of Ghana Country Strategy Paper 2012–2016“. afdb.org. 2013-yil 28-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 31-may. :12–40
  86. ↑ 87,0 87,1 „Port of Takoradi“. Ghana Ports & Harbours Authority. 2014-yil 28-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 1-yanvar.
  87. ↑ 88,0 88,1 „Port of Tema“. Ghana Ports & Harbours Authority. 2014-yil 28-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 1-yanvar.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Gana_iqtisodiyoti&oldid=3971018" dan olindi