Foydalanuvchi:Progint/sandbox/Lenkoran (shahar)

Lenkoran
Lenkoran
	Shahar
	; Gerb
	38°45′14″N 48°51′14″E / 38.75389°N 48.85389°E G OKoordinatalari: 38°45′14″N 48°51′14″E / 38.75389°N 48.85389°E G O
Mamlakat	Оzarbayjon
Hukumat
• Hokim	Toleh Azay oʻgʻli Qarashov
Maydon	1,539 km2 (594 mi²)
Rasmiy til(lar)i	ozarbayjoncha
Aholisi (2018)	226 799
Zichligi	147,37 kishi/km2
Konfessiyaviy tarkib	asosan musulmonlar
Telefon kodi	994 25
Pochta indeks(lar)i	AZ4200
Avtomobil kodi	42
	Lenkoran

Lenkoran — Ozarbayjon Respublikasining janubiy qismida joylashgan shahar. 1971-yil 28-iyuldan respublikaga tobe shahardir.

Ozarbayjonning qadimiy shaharlaridan bo‘lgan Lenkoran shahri 38 shimol, 40 sharq enli meredianada kesishgan, Kaspiy dengizining janubi-sharqiy sohilida, Lenkoran daryosining Kaspiy dengiziga quyilgan joyda joylashgan.

Umumiy maʼlumot
Aholining umumiy soni	51,300^[6]
Tibbiy muassasalar soni	17
Madaniyat markazlari soni	191

Etimologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Lenkoran toponimi qayerdan olinganligi, uning maʼnosi hozirgi kunga qadar bahsli masala sifatida qolmoqda. Lenkoran va uning atrofidagi hududlarning qadimiyligini ko‘rsatuvchi hujjatlardan eng mashhuri yunon tarixchisi Gerodotning maʼlumotidir. U hozirgi Masalliga yaqin yerlarda Dubil nomli qishloq bo‘lganligini ko‘rsatadi. Strabon o‘z asarida Boladi, Majul, Bustar va Talishkeron qishloqlarining ko‘klamzor va o‘tloq ekanligi haqida maʼlumot bergan.

Lenkoran so‘zining ildizini tadqiqot qilish maqsadida ilk bora bu nom ishlatilgan tarixga nazar solish lozim. 1409-yilda arab tilida yozilgan „Farruxnomayi-jamoli“ asarining muallifi tabib Ramazan ibn Shayxali Lenkoraniy va ushbu kitobni 1594-yilda fors tiliga tarjima qilgan Mo‘hubali ibn Ahmadiy Lenkorkunoniy laqabiga duch kelamiz.

Lenkoran nomi ildiziga ikki jihatdan yondashmoq lozim: birinchisi fors tilidan, ikkinchisi talish tilidan o‘tgan degan maʼnoda qarash kerak. XV asrdan avval aytilgan Langarkunan, Langaron, Lankgeron, Langaran, Lyangaran so‘zlari bugungi Lenkoran so‘zining ilk shakllari bo‘lgan. Bulardan Langarkunan — Langar va kunan — yer, maskan deganidir. Yaʼni birinchi nom langar tashlangan yer maʼnosini beradi. Bu nomning yaralishiga sabab dunyoning turli yerlaridan Eronga tijorat uchun, safar, taʼlim, ziyorat, diplomatik ishlar uchun borgan va Erondan kelgan kemalarning bu yerda langar tashlab to‘xtashlari bo‘lgan.

Lengkoran forscha lang — sekin, koran — yer, maskan demakdir. Ikkinchi nom esa „Imillagan yer“ maʼnosini beradi. Nomning kelib chiqishiga sabab yog‘ingarchilikning ko‘p bo‘lishi sababli bu yerga keluvchilarning kechikishidir.

Lenkon talishcha leyne, len — qamish, kon — uylar deganidir. Shuningdek, uning atrofidagi tumanlarda oxiri talishcha „kon“, ozarbayjoncha „koran“ bilan tugagan joy nomlari ko‘p uchraydi. Shunday qilib, uchinchi nom „qamish uylar“ maʼnosida keladi. Bu nom Germaniyaning Gamburg elchixonasidagi hisobotlarda ham bor. Yaʼni bu so‘z 1603-yilda nomi qayd qilingan, o‘sha davrda Lenkorandan biroz masofada joylashgan nemischa yozilgan Lankon so‘zidir. Hozirgi Lenkoran kattalashgach ushbu qishloq shaharga aralashib, nomi Lenkoran bilan almashgan. O‘sha davrda, hatto XX asr boshlarigacha bu yerdagi uylarning usti, tomi, baʼzan devorlari ham qamishdan bo‘lgani uchun qamish uylar deb nom olgan.^[7]^[8]^[9]

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Lenkoran tarixan juda qadimiydir. Uning bir kilometrligida Digoh qishlog‘ida topilgan Diva-lona qabristonining miloddan avvalgi asrlarga tegishli ekanligi buning isbotidir. Shu bilan birga 1869-yilda Said Ali ibn Kozimbey tomonidan qalamga olingan „Javohirnomayi Lenkoran“ kitobida IX asrda Lenkoranning Ballabur qal’asida joylashgani tahmin qilinadi.

Taniqli yozuvchi va tarixchi Abbosquli og‘a Bakixanov „Gulistoni Eram“ (1841), Mirza Ahmad Mirza Xudoberdi o‘g‘li 1882-yilda qalamga olgan „Axbornoma“ kitoblarida Lenkoranni „Langarkunon“ deb nomlagan.

XVI asr Angliya-Moskva tijorat kompaniyasining vakili Chepmen o‘z sayohati vaqti Laygon shahrida bo‘lganini aytadi. Olmon imperatori Rudolf Habsburgning I Shoh Abbosga jo‘natgan elchisi Stefan Kakash va uning kotibi Tektanderning Olmoniya elchixonasida saqlanuvchi hisobotida Lenkoran va yaqin masofadagi Kankon qishlog‘ining nomini aytib o‘tgan. XVII asr nemis olimi Adam Oleari esa bu shaharni Lankarkunan deb nomlagan.

1614-yil 27-sentyabrda rus sayyohi va diplomati Brexov hisobotida I Shoh Abbos bilan Qizilog‘ochdan Lyangaranga kelganini ko‘rsatadi. 1638-yilda rus sayyohi va diplomati A. Suxanov, 1670-yilda Gollandiya dengizchisi Yan Streis turli muzeylarga va elchiliklarga bergan hisobotlarida, shuningdek, kundaliklarida Lenkoran nomini qayta-qayta takrorlaganlar. Rossiyada doktor sifatida ishlagan diplomat, shotlandiyalik Bel 1717-yilda Langaranga, u yerdan esa Qizilog‘ochga kelganini aytadi.

Lenkoran shahrining tashkil etilishi tarixi hanuzgacha aniqlashtirilmagan. Bu ham bu yerda yetarlicha arxeologik qazilmalar olib borilmasligi bilan bog‘liq. Lenkoran shahri nomiga ilk bor sayyoh Larens Chepmen xotiralarida duch kelamiz. Uning xotiralaridan shu maʼlum bo‘ladiki, sayyoh Lenkoranda 1568-1569-yillarda bo‘lgan. Lekin bu yillarni Lenkoran shahrining tashkil etilgan yili sifatida qabul qilish to‘g‘ri bo‘lmaydi.

Lenkoran ham butun Ozarbayjon singari Saljuqiylar, Hulakiylar va Temuriylar hokimiyati ostida bo‘lgan. Hamdulloh Qavziniyning bergan maʼlumotiga ko‘ra, XV asrning oltmishinchi yillarida Lenkoran (talish) viloyati Ozarbayjon Oqqo‘yinli davlati viloyatlariga kirar edi. XVI asr boshlarida Ozarbayjon tarixida juda muhim hodisa yuz berdi. Taniqli siyosiy xodim Shoh Ismoyil Xatoiy Safaviylar davlatini yaratdi. Lenkoran bu davlatni tashkil qiluvchi hududlardan biri edi. Lenkoran feodallari shohni doim himoya qilar edilar, aynan mana shu ularning Safaviylar saroyida yuksak nufuzga ega bo‘lishlariga sabab bo‘lgandi. Viloyatni o‘sha davrda shoh tasdiqlagan mahalliy mulkdorlar boshqarardi. Safaviylar davlati hukmronligi davrida Lenkoran Ozarbayjonning boshqa viloyatlari kabi ham iqtisodiyot, ham madaniyat sohasida yuqori taraqqiyot bosqichidan o‘tgan. Lekin markazdan uzoqda joylashgani uchun keyingi davrlarda shoh hukumati Lenkoranni Gilon viloyati tarkibiga kiritdi.

Bu davrda hududni boshqargan Amir Hamzani siqib chiqarish uchun shoh hukumati Lenkoranga sarkarda Sariqxonni jo‘natdi. U viloyatda barcha isyonlarni bostirgach shoh viloyati unga tiyul berdi. Sariqxon Astarada yashasa ham uning o‘g‘illari Lenkoranda yashagan va bu yerdan o‘lkani XVIII asr 20-yillarigacha boshqarganlar.

XVIII asr 20-yillarida Ozarbayjonning Kaspiy sohili viloyatlari, shu jumladan, Lenkoran ham Rossiya mustamlakasiga aylandi. 1726-yilda chorizm mudofaa maqsadida bu yerda harbiy istehkom qurdirdi. Lekin ruslar bu yerda ko‘p qola olmadilar. Resht shartnomasiga ko‘ra Lenkoran qaytadan Nodirshoh hokimiyatiga o‘tdi. 1747-yil 9-mayda Nodirshoh o‘ldirilgach, Ozarbayjonda xonliklar paydo bo‘la boshladi.^[8]^[9]

Lenkoran XIX asrda[tahrir | manbasini tahrirlash]

XIX asr boshlarida Lenkoran shahri uch qismdan iborat edi va shahar markazi hisoblangan Qal’a devorlariga tayanar edi. Qal’adagi Rossiya ishg‘olidan so‘ng harbiy garnizon o‘rnatildi, bir qator binolar kazarmalarga, lazaretga aylangandi. XIX asr 30-yillarida shaharda 441 uy va 440 ga yaqin fermer xo‘jaligi mavjud edi. XIX asr 50-yillarida esa shaharda turar-joy uylarining soni 833 ga yetdi.

XIX asr oxirlarida Lenkoranda ko‘chalar neft lampalari bilan yoritildi. Shahar ichimlik suvi bilan Lenkoran daryosi hisobiga taʼminlanar edi. Shaharga suv quvuri 1913-yildagina o‘tkazildi.

Bu davrda aholining soni ham ortayotgan edi. Lenkoranda barcha davrlarda erkaklar ayollardan 7-10 % ko‘p bo‘lgan. 1897-yil maʼlumotiga ko‘ra shahar aholisining soni 8733 nafar edi. Bu yerda mahalliy aholi bilan birga ruslar, polyaklar, yahudiylar va boshqa millat namoyandalari yashar edilar. 1828-yilda Lenkoranda harbiy garnizon raisi boshchiligida ikki zobit, chor hukumatining rag‘batiga erishgan mahalliy beylardan ikki namoyandadan iborat kommendant usul idorasi tashkil qilindi. 1840-yil 1-yanvarda xususiy shahar politsiya idorasi tashkil topdi. 1840-yil 10-aprelda kommendant usul idorasi bekor qilindi. Lenkoran 1846-yilda uezd sifatida avval Shamaxi gubernatorligiga, 1859-yilda esa Boku gubernatorligiga kiritildi.

XIX asr oxirlari XX asr boshlarida Lenkoranda shahar hokimiyat idorasi (Dumasi) tuzildi.

Bu davrda shahar iqtisodiyotining asosiy sohalaridan biri hunarmandchilik edi. Tabiiy xomashyo bo‘lgan o‘rmon materiallarining mo‘lligi bu yerda baʼzi hunarmandchilik ancha avval paydo bo‘lib rivojlanishiga sabab bo‘lgandi. 1877-yilda Lenkoranda 17 tikuvchi, 22 do‘ppido‘z, 9 etikdo‘z, 13 temirchi, 3 sarroj, 25 chilangar, 26 qishloq xo‘jaligi va maishiy mollarni tayyorlovchi, 2 misgar, 5 quruvchi faoliyat ko‘rsatardi. XIX asrning 80-yillaridan eʼtiboran shahar iqtisodiyotida baliqchilik va o‘rmon materiallari ishlab chiqarilishi ko‘proq sanoat xarakterini olardi.

Qishloq xo‘jaligi mashg‘ulotlari orasida sholikorlik ustunlik qilardi. Bu bilan birga g‘allachilik ham rivojlanayotgan edi. XIX asrda Lenkoranda shaharlashtirish rejalari tuzish boshlandi. 1833-yilda tartibga solingan va tasdiqlangan Lenkoran qal’asi istehkomlarining bosh rejasi bu ishda muhim bosqich bo‘ldi. Shahar markazida rejalashtirishning tashkil etuvchi elementi kabi masjid va 117 do‘kondan iborat bozor joylashgandi.^[8]^[9]

To‘rt tarixiy bo‘linma[tahrir | manbasini tahrirlash]

XIX-XX asr davomida qal’a maydoni hududining o‘zlashtirilishi natijasida janubiy va shimoliy chekka shaharlari muayyan darajada butun bo‘lib, turli rejali qurilish bo‘lgan to‘rt tarixiy bo‘linma tashkil topdi. Bular Qal’a, Katta bozor, Kichik bozor, Sutemurdov edi. Qal’a hozirgi B. Abbosov — Mir Mustafoxon ko‘chalari va Lenkoran daryosi sohili ko‘chalari chegarasida joylashgan edi.

Katta bozor hozirgi B. Abbosov ko‘chasi va janubi-g‘arbdan Lenkoran daryosi sohili mahallasi bilan chegaralanardi. Katta bozor o‘z navbatida bir necha kichik mahallalardan iborat edi: Choriqchilar, Ohakchilar, Tojirlar, Og‘alar, Tandirchilar va b.

Kichik bozor dengiz sohil bo‘yi hozirgi Tofiq Ismoilov va Sattorxon ko‘chalari orasida joylashgan edi. Bu yerga qal’a maydoni va unga birlashgan erkin rejali kvartallarning shimoliy chekka shahari ham kirar edi. Bu yerda quyidagi mahallalar mavjud edi: Tosh Ko‘prik, Karajivanlar, Ipakchilar va Forshtat (nemischa shahardan chetda maʼnosida).

Sutemurdov dengiz sohilini qamrab olgandi. Bu yerda asosan kelgindi, vazifali ruslar va ozarbayjonlar yashar edilar. Lenkoran XX asr boshlarida Shusha, Sheki va Guba bilan solishtirilganda ham rivojlangan shahar xo‘jaligiga, ham xususiy obodonchilikka ko‘ra tanlanar edi. Lenkoranda arxitektura bo‘yicha ko‘pgina qiziqarli uylar va diniy binolar barpo etilishiga qaramay, Boku gubernatorligining shtatli shahari hisoblanardi.^[8]^[9]

Lankaran qal’asi
Lankaran qal’asiga hujum qilqan Rossiya qoʻshinlari, 13 yanvar 1813 yil

Geografiyasi va iqlimi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oy	Yanvar	Fevral	Mart	Aprel	May	İyun	İyul	Avqust	Sentyabr	Oktyabr	Noyabr	Dekabr	Yil
O‘rta temperatura(°C)	3	4	7	11	17	22	25	24	21	16	10	6	14
O‘rta yog‘ingarchilik(mm)	60	50	110	60	10	80	20	50	190	230	140	60	1130
Manba: www.weatherbase.com ^[10]

Lenkoranda atmosferik yog‘ingarchilik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yog‘ingarchilik va sellarning taqsimotida tabiiy zonalarning balandlikka bog‘liq ravishda navbatda bo‘lishida o‘ziga xosligi bilan ajralib turuvchi, aholi zichligining to‘xtovsiz ortgan, ijtimoiy muammolar ko‘paygan, lekin kuchli taraqqiyot uchun katta tabiiy zahiralarga ega bo‘lgan Lenkoran viloyatida atmosferik yog‘ingarchiliklarning yillik davomida 2 maksimum va 1 minimum hisoblanadi. Birinchi zaif deb ifodalangan maksimum bahor oylarida kuzatiladi. Mart oyidan so‘ng yog‘ingarchilikning kamayishi nisbatan kamayadi va iyul oyida barcha meteorologik mintaqalarda yillik minimum kuzatiladi. Bu oydan so‘ng yog‘ingarchilik sezilarli darajada ko‘payadi va kuz oylarida oydin ifodalangan ikkinchi — asosiy maksimum yaranadi.

Aholi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1-yanvar 1885-yilda Lenkoran shahrida har ikki jinsdan jami aholi soni 5.559 nafar bo‘lgan.^[11]

Taniqli shaxslar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Anar Habibo‘g‘li — Ozarbayjon shoiri, Ozarbayjon Yozuvchilar uyushmasi aʼzosi.
Janali Akbarov — Xonanda, aktyor. Ozarbayjon xalq artisti.
Jo‘shqin Akbarov — aktyor.
Eʼtibor Valiyev — Ozarbayjon shoiri va publitsisti, Prezident stipendianti. Ozarbayjon Yozuvchilar uyushmasi aʼzosi, Ozarbayjon Jurnalistlar uyushmasi aʼzosi. „Oltin qalam“ mukofoti laureati.
Elnur Kalbizoda — tarix falsafasi doktori, tarixchi.
Abdul Qosimov — Ozarbayjonning taniqli gidrobiolog olimi.
Abulfayz Rajabli — turkolog; umumiy tilshunos; filologiya fanlari doktori; professor.
Asadbey Talishxonov — Rossiya Imperator qo‘shinida general-mayor.
Ayyub Mammadov — Jurnalist, rejissor.
Aziz og‘a Talishinskiy — Tibbiyot fanlari doktori, professor.
Faiq Og‘ayev — Ozarbayjon estrada xonandasi, Ozarbayjon Respublikasi xalq artisti.
Fariz Ismoilzoda — Ozarbayjon Diplomatik Akademiyasi ijrochi vitse-rektori, Davlat Test Markazi direktorlar Kengashi aʼzosi.
Farmon Quliyev — Qishloq xo‘jaligi fanlari doktori, professor.
Gulog‘a Mammadov — Taniqli Ozarbayjon xonandasi, Ozarbayjon SSR xalq artisti
Hodi Rajabli — Ozarbayjon Milliy Majlisi aʼzosi.
Habib Safarov — Ozarbayjon shoiri, „Lenkoran“ sheʼri muallifi.
Haqiqat Rizayeva — Xonanda (soprano), pedagog. Ozarbayjon xalq artisti, Ozarbayjon sahnasiga chiqqan ilk ayol xonandalardan.
Hazi Arslonov — 2 marta Sovet Ittifoqi Qahramoni, general-mayor.
Xalilbey Talishxonov — Rossiya Imperator qo‘shinida general-mayor.
Komil Najafzoda — Ozarbayjon ijodiy kino rassomi, SSR da xizmat ko‘rsatgan rassom, Ozarbayjon xalq rassomi, Davlat Mukofoti laureati — (ikki marta).
Muharram Quliyev — Agstafa viloyati hokimi
Mammadsodiq Abdullayev — Anatom, Gistolog, Tibbiyot fanlari doktori, professor, xizmat ko‘rsatgan ilmiy xodim.
Mir Askarxon Talishinskiy — taniqli ijtimoiy xodim, talishxanovlar naslining ko‘zga ko‘ringan namoyandalaridan, huquqshunos, xayriyachi.
Mir Hasanxon — Lenkoran xonligi (1812-1826) hokimi.
Mir Ibrohimbey Talishinskiy — Ozarbayjon harbiyi, general-mayor.
Mir Mustafoxon — Talish xoni (1786-1814).
Mirbobo Boboyev — Fizika-matematika fanlari doktori.
Mirhoshim Talishli — filologiya fanlari doktori.
Mirkozimbey Talishxonov — Rossiya Imperator qo‘shinida general-mayor.
Mirmammad Javadzoda — Doktor-urolog.
Munavvar Kalantarli — SSSR davlat mukofoti laureati, xizmat ko‘rsatgan artist.
Mushfiq Shohberdiyev — Ozarbayjon aktyori, ssenariy muallifi, kulgu ustasi.
Nozim Abbos — Rejissor. Ssenariy muallifi. Aktyor. G‘oya muallifi. Filmlarda ishtirok etgan. Badiiy rahbar, suflyor.
Nazir Aliyev — Ozarbayjon Respublikasi xizmat ko‘rsatgan artist.
Oqtay Oruchov — Ssenariy muallifi. Kino redaktori.
Rufat Quliyev — Ozarbayjon Milliy Majlisi aʼzosi.
Samadbey Mehmondorov — Rossiya Imperator qo‘shinida artilleriya generali, Ozarbayjon Xalq Respublikasi mudofaa vaziri, sovet harbiy xodimi.
Simuzar Baxishli — Shoir-publitsist, Ozarbayjon Yozuvchilar Uyushmasi aʼzosi, „Oltin qalam“ mukofoti laureati.
Sudeyf Rahimov — Gidrotexnik melioratsiya muhandisi.
Shakar Arslon — Shoir, dramaturg, jurnalist, Ozarbayjon Yozuvchilar uyushmasi aʼzosi, Ozarbayjon Jurnalistlar Uyushmasi „Oltin Qalam“ mukofoti laureati.
Tayyub Nosirov — 3-darajali davlat maslahatchisi, tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori.
Vaqif Nag‘iyev — Texnika fanlari doktori, professor, akademik, tibbiy xizmati general-mayori.
Yolchin Rizozoda — Ozarbayjon xonandasi, Ozarbayjon Respublikasi xalq artisti, Ozarbayjon madaniyat va tasviriy sanʼati universiteti vokal va pop musiqa kafedrasi mudiri.
Yashar Rizayev — Filologiya bo‘yicha falsafa doktori, Ozarbayjon Yozuvchilar uyushmasi aʼzosi.
Zaur Rizayev — Ozarbayjon qurolli kuchlari generali.

Qo‘riqxonalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Viloyatda Hirkan Milliy parki va Qizilog‘och davlat tabiat qo‘riqxonasi bor. Hirkan milliy parkida tabiatning eng qadimiy va nodir o‘simlik hamda daraxtlari o‘sadi. Hirkan davlat qo‘riqxonasi 1936-yilda yaratilgan, 2004-yilda Ozarbayjon Respublikasi Prezidenti Ilhom Aliyev farmoni bilan milliy park deb eʼlon qilindi. Hirkan milliy parkida kiyik, yovvoyi to‘ng‘iz, xol-xolli jayron va boshqa o‘rmon hayvonlari yashaydi. Park relikt va endemik o‘simliklarga boy.