Foeniculum vulgare
Foeniculum vulgare — ziradoshlar oilasiga mansub gulli oʻsimlik turi[1]. Sariq gullari va patsimon barglari bor chidamli, koʻp yillik oʻt[2][3]. U Oʻrta yer dengizi qirgʻoqlarida kelib chiqqan, ammo dunyoning koʻplab qismlarida, ayniqsa dengiz qirgʻoqlari va daryo qirgʻoqlaridagi quruq tuproqlarda keng tarqalgan.
Bu taomlarda ishlatiladigan juda xushboʻy oʻt, arpabodiyon bilan o‘xshash ta‘mga ega.
Tavsif[tahrir | manbasini tahrirlash]
Foeniculum vulgare koʻp yillik oʻt. Uning bo‘yi 2.5 metr (8 feet) gacha oʻsadi, poyalari ichi boʻsh. Barglari uzunligi 40 centimetr (16 inches). Gullar soyabon to‘pgullarda ochiladi, soyabonning kengligi 5–17.5 cm (2–7 in)[4], har bir soyabonda 20-50 ta mayda sariq gullar mavjud[5]. Meva ichidagi urugʻ perikarpga biriktirilganligi sababli, butun mevaning o‘zi „urugʻ“ deb ataladi.
-
Florensiya arpabodiyonining piyozchadi -
Gullar -
O‘simlik -
Urug‘lari
Kimyo[tahrir | manbasini tahrirlash]
Arpabodiyon mevalarining xushboʻyligi uchuvchi yogʻlardan kelib chiqadi, ular aralash xushboʻy hidlarni beradi, jumladan, transanetol va estragol (qizilmiyaga oʻxshaydi), fenkon (yalpiz va kamfora), limonen[6], 1-okten-3-ol (qoʻziqorin)[7]. Arpabodiyon mevalarida topilgan boshqa fitokimyoviy moddalar orasida polifenollar, masalan, rosmarin kislotasi va luteolin, boshqalar bor[8].
| Mamlakat | Ishlab chiqarish
(tonna) |
|---|---|
 Hindiston
|
584 000 |
| Xitoy | 48 002 |
| Bolgariya | 36 500 |
| Eron | 32 771 |
| Meksika | 29 251 |
 Surinam
|
27 668 |
| Dunyo | 970 404 |
| Maʼlumotlar tegishli ziravorlar bilan birlashtirilgan – qizilmiya, yulduzcha qizilmiya va koriander. Manba: Birlashgan Millatlar Tashkilotining FAOSTAT[9] | |
Oʻxshash turlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ziradoshlar oilasining baʼzi oʻsimliklari zaharli va ularni aniqlash qiyin[10].
Gigant arpabodiyon (Ferula communis) yirik, qoʻpol oʻsimlik boʻlib, oʻtkir hidga ega, Oʻrta yer dengizi mintaqasida yovvoyi holda oʻsadi va vaqti-vaqti bilan boshqa joylarda bogʻlarda oʻstiriladi.
Koʻpgina Lomatium turlari arpabodiyon kabi sariq gullarga ega, ammo baʼzilari oq gulli boʻlib, zaharli qonga oʻxshaydi. Lomatium tubjoy amerikaliklarning muhim tarixiy oziq-ovqat oʻsimlikidir. Lomatium turlari organik moddalardan mahrum boʻlgan quruq toshloq tuproqlarni afzal koʻrishadi.
Etimologiya[tahrir | manbasini tahrirlash]
Fennel qadimgi ingliz tilidagi fenoilidan soʻzidan kelib chiqqan, bu so‘z esa oʻz navbatida lotincha faeniculumdan olingan boplib, „pichan“ degan maʼnoni anglatadi.
Kultivatsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]
Arpabodiyon oʻzining mahalliy hududida ham, boshqa joylarda ham isteʼmol qilinadigan, kuchli taʼmli barglari va mevalari uchun keng tarqalgan[11][12].
Florensiya arpabodiyon (Foeniculum vulgare Azoricum guruhi; sin. F. vulgare var. azoricum) — bu piyozga oʻxshash tuzilishni hosil qiluvchi, shishirilgan bargli navlar guruhi. Bu guruhning ta‘mi anisga oʻxshash yengil taʼmga ega, ammo shirinroq va xushboʻyroq. Florensiya arpabodiyon oʻsimliklari yovvoyi turga qaraganda kichikroq[13]. Florensiya arpabodiyonining bir nechta navlari boshqa nomlar bilan ham tanilgan, xususan, italyancha finokkio nomi. Shimoliy Amerika supermarketlarida u koʻpincha „anis“ deb notoʻgʻri etiketlanadi[14][15].
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ „Classification for Kingdom Plantae Down to Genus Foeniculum Mill.“. US Department of Agriculture, Natural Resources Conservation Service (2015). Qaraldi: 2015-yil 24-mart.
- ↑ „Plant Characteristics and Associations. Foeniculum vulgare“. Calflora.org. Calflora (2020-yil 1-aprel). Qaraldi: 2021-yil 19-yanvar.
- ↑ „Plant Finder. Foeniculum vulgare“. Missouribotanicalgarden.org. Missouri Botanical Garden. 2020-yil 31-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 19-yanvar.
- ↑ Spellenberg, Richard. National Audubon Society Field Guide to North American Wildflowers: Western Region, rev, Knopf [1979], 2001 — 339–340 bet. ISBN 978-0-375-40233-3.
- ↑ Blamey, M. & Grey-Wilson, C. (1989).
- ↑ Badgujar, Shamkant B.; Patel, Vainav V.; Bandivdekar, Atmaram H. (2014). "Foeniculum vulgareMill: A Review of Its Botany, Phytochemistry, Pharmacology, Contemporary Application, and Toxicology" (en). BioMed Research International 2014: 842674. doi:10.1155/2014/842674. ISSN 2314-6133. PMID 25162032. PMC 4137549. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4137549.
- ↑ Díaz-Maroto, M. C; Díaz-Maroto Hidalgo, I. J; Sánchez-Palomo, E; Pérez-Coello, M. S (2005). "Volatile components and key odorants of fennel (Foeniculum vulgare Mill.) and thyme (Thymus vulgaris L.) oil extracts obtained by simultaneous distillation-extraction and supercritical fluid extraction". Journal of Agricultural and Food Chemistry 53 (13): 5385–9. doi:10.1021/jf050340+. PMID 15969523.
- ↑ Uusitalo, L; Salmenhaara, M; Isoniemi, M; Garcia-Alvarez, A; Serra-Majem, L; Ribas-Barba, L; Finglas, P; Plumb, J et al. (2016). "Intake of selected bioactive compounds from plant food supplements containing fennel (Foeniculum vulgare) among Finnish consumers". Food Chemistry 194: 619–25. doi:10.1016/j.foodchem.2015.08.057. PMID 26471600.
- ↑ „Production in 2014, Crops/Regions/World list/Production Quantity (pick lists)“. UN Food and Agriculture Organization, Corporate Statistical Database (FAOSTAT) (2017). Qaraldi: 2017-yil 10-noyabr.
- ↑ „Apiaceae - an overview | ScienceDirect Topics“. www.sciencedirect.com. Qaraldi: 2022-yil 21-sentyabr.
- ↑ Nyerges, Christopher. Foraging Wild Edible Plants of North America: More than 150 Delicious Recipes Using Nature's Edibles. Rowman & Littlefield, 2016 — 77 bet. ISBN 978-1-4930-1499-6.
- ↑ Katzer’s Spice Pages: Fennel (Foeniculum vulgare Mill.
- ↑ „Green Fennel Seeds“. Regencyspices.hk. 2014-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 24-iyun.
- ↑ Rombauer, Irma. Joy of Cooking. New York: Simon & Schuster Inc., 1997 — 375 bet. ISBN 978-0-684-81870-2.
- ↑ Ziedrich, Linda. The Joy of Pickling, 2009.