Finik (meva)

Finik, yoki Arab xurmosi — baʼzi xurmo turlarining yeyiladigan mevasidir. Qadim zamonlardan beri u inson tomonidan juda qadrlanadigan oziq-ovqat mahsulotidir. Ular odatda quritilgan koʻrinishda sotuvga chiqariladi. Xurmoning eng mashhur navlari — „deglet nur“ va „medjul“ — issiq iqlim boʻlgan mamlakatlarda sanoat miqyosida yetishtiriladi.

Nomi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oddiy tilda, xurmo bilan bogʻliq boʻlmagan baʼzi boshqa oʻsimliklar va ularning mevalarini xurmo deb atash mumkin. Misol uchun, chilonjiyda „Xitoy xurmosi“ deb ham nomlanishi mumkin.

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xurmo ming yillar davomida Yaqin Sharq va Shimoliy Afrikada asosiy oziq-ovqat boʻlib kelgan. Hindistonda Xarappa madaniyati davrida xurmo daraxti birinchi boʻlib xonakilashtirilgani aytiladi. Koʻpgina olimlar xurmoning paydo boʻlgan joyini topishga intilganlar. Finik daraxti Mesopotamiyada miloddan avvalgi 4 minginchi yilda yetishtirila boshlangani toʻgʻrisida dalillar topilgan.

Xurmoning yuqori hosildorligi, bir daraxti kamida 60 yil davomida har yili yarim sentner meva berishga qodirligi sababli, xurmo Qadimgi Sharq aholisi orasida eng ommabop oziq-ovqat turlaridan biri boʻlgan. Xurmo koʻpincha Bobil va Ossuriyadagi ibodatxonalar devorlarida tasvirlangan. Qadimgi Misrda xurmo sharob ishlab chiqarish uchun xomashyo sifatida ishlatilgan.

Xurmolar turli xil diniy kitoblarning matnlarida, masalan, Injil va Qur’onda qayta-qayta eslatib oʻtilgan. Quritilgan xurmo uzoq sayohatlarda oziq-ovqat manbai boʻlib xizmat qilgan. Avliyo Onufriy choʻlda xurmo yeb omon qolgani aytiladi. Musulmonlarning Ramazon oyida iftorlikka birinchi navbatda xurmo yeyishi yoki suv ichishi odat tusiga kiradi.

Xurmo sirkasi Yaqin Sharqning anʼanaviy mahsuloti boʻlgan^[1]^[2].

2008-yilda isroillik olimlar 1900 yillik urugʻlardan, 2020-yilda esa 2000 yoshdan oshgan urugʻlardan palma daraxti koʻchatini yetishtirishga muvaffaq boʻldi. Oʻsimlik genotipini oʻrganishlar shuni koʻrsatdiki, qadimgi Yahudiyada ular xurmo navlarini maqsadli chatishtirish va seleksiya bilan shugʻullanishgan^[3].

Foydali xususiyatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xurmo, boshqa quritilgan mevalar kabi yuqori kaloriyalidir^[4]. Xurmoning energetik qiymati 100 gramm uchun 200 kilokaloriyadan ortiq (turli manbalarga koʻra — 220 dan 300 kkalgacha).

Xurmo isteʼmol qilish yurak-qon tomir kasalliklarida, shamollashda foydali, shuningdek, oshqozon-ichak traktining normallashishiga yordam beradi.

Insonning toʻgʻri ovqatlanishi uchun zarur boʻlgan barcha moddalar majmuasi xurmoda mavjud degan shahar afsonasi mavjud. Bir qator hikoya va rivoyatlarda odamlar bir necha yillardan buyon faqat xurmo va suv isteʼmol qilganliklari aytiladi.

Xurmoda shakar miqdori juda yuqori. Shuning uchun diabetga chalingan odamlar ushbu mahsulotdan isteʼmol qilmagani maʼqul.

Xurmo urugʻlari chorva mollari ozuqasi uchun maydalanadi. Ularning yogʻi kosmetika va dermatologiyada foydalaniladi. Yogʻ tarkibida laurin kislotasi (36%) va olein kislotasi (41%) mavjud.

Hosildorligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Toʻrtinchi yilda daraxtlar meva beradi, lekin sotuvga mahsulotning birinchi chiqishiga 5-6 yildan soʻng erishiladi. Har bir daraxtdan 8-10 kg meva olinadi. 13 yoshida har bir daraxtdan 60-80 kg hosil olinadi. Yaxshilangan navlar va ekish zichligi yuqori boʻlgan plantatsiyalarda yalpi hosil 11-17 tonna / gektar boʻlganda, har bir daraxtdan 100-150 kg hosil olish mumkin. Jahon boʻyicha oʻrtacha yalpi hosili 1 gektar uchun 5 tonnani tashkil etadi. Xurmo 60-80 yil davomida yuqori hosil beradi.

Ishlab chiqaruvchilar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Birlashgan millatlar tashkilotining oziq-ovqat va qishloq xoʻjaligi tashkiloti maʼlumotlariga koʻra, 2017-yil uchun xurmoning eng yirik yetishtiruvchilari^[5]:

Mamlakat	Yillik ishlab chiqarish (tonna)
Misr	1590000
Eron	1185000
Jazoir	1058000
Saudiya Arabistoni	754000
Iroq	618000
Pokiston	524000
Birlashgan Arab Amirliklari	475000
Sudan	439000
Ummon	360000
Tunis	260000

Suratlar
Xurmolar toʻplami, Las Vegas
Xurmo palmasi, Madina
Pishgan va quritilgan xurmo, Madina

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ Das, Bhagwan; Sarin, J. L. (1936). „Vinegar from Dates“. Industrial & Engineering Chemistry. 28-jild, № 7. 814-bet. doi:10.1021/ie50319a016.
↑ Forbes, Robert James (1971). „Studies in Ancient Technology“. 16–fevral 2022–yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 15–fevral 2022–yil. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)CS1 maint: date format ()
↑ „Израильские ученые вырастили финиковые пальмы из семян — современников Христа“. 6-fevral 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 6-fevral 2020-yil.
↑ „Финики: польза и вред“. «Гордон» (22-iyun 2018-yil). 2018-yil 10-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 10-dekabr 2018-yil.
↑ „FAOstat“. 31-avgust 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13-iyun 2019-yil.

[1] Das, Bhagwan; Sarin, J. L. (1936). „Vinegar from Dates“. Industrial & Engineering Chemistry. 28-jild, № 7. 814-bet. doi:10.1021/ie50319a016.

[2] Forbes, Robert James (1971). „Studies in Ancient Technology“. 16–fevral 2022–yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 15–fevral 2022–yil. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)CS1 maint: date format ()

[3] „Израильские ученые вырастили финиковые пальмы из семян — современников Христа“. 6-fevral 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 6-fevral 2020-yil.

[4] „Финики: польза и вред“. «Гордон» (22-iyun 2018-yil). 2018-yil 10-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 10-dekabr 2018-yil.

[5] „FAOstat“. 31-avgust 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13-iyun 2019-yil.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]