Eritma
Eritma — bu moddaning maʼlum temperatura taʼsiridagi suyultirilgan , erish va qaynash nuqtalari o‘rtasidagi holatdir.
Qoidaga ko‘ra, amaliyotda, eritmalar qatoriga, kimyoviy reaksiya natijasida suyuq agregat holatda, normal sharoitda esa asosan qattiq agregat holatida bo‘lgan moddalar kiritiladi. Masalan, suyuq suv va spirt, suyultirilgan gazlar garchi ular eritma atamasiga taʼrifda keltiriladiganidek fizik va kimyoviy xossalariga ko‘ra suyuq bo‘lsada, eritmalar qatoriga kiritilmaydi.
Eritmalar harakatining tabiati va xarakteri erigan moddadagi elementlarning kimyoviy bogʻlanish turi bilan belgilanadi. Eritmalar, odatda, uni tashkil etuvchi zarralar o‘rtasida qisqa masofali bogʻlanish tartibining mavjudligi va oʻrta, uzoq masofali tartibning yoʻqligi bilan tavsiflanadi[1].
Qo‘llanilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Eritmalar metallurgiya, shishasozlik va texnikaning boshqa sohalarida keng qo‘llaniladi.
Moddaning erigan holatida uning tarkibidan boshqa moddani eritma koʻrinishida oson va istalgan hajmda ajratib olish imkoniyati mavjud. Xususan, ko‘plab qotishmalar, shu jumladan poʻlatlar, bronzalar va jez olinadi.
Eritmalar, shuningdek, ularda erimaydigan moddalarning suspenziyalarini oson va katta hajmda ajratib olishni nisbatan osonlashtiradi. Shunday qilib, asl polimerlarning xususiyatlarini o‘zgartiradigan barcha plastmassalarga to‘ldiruvchi moddalar kiritiladi.
Eritmalar murakkab kompozit materiallarni olish imkonini beradi, ularning tarkibiy qismlari qattiq shaklda bir-birida qisman eriydi: bunday materialning eng mashhur namunasi cho‘yandir. Sanoatda xuddi shunday usulda, nikelning kristallanishi natijasida sunʼiy olmos nano kukunlari sinteziga erishiladi. Bu jarayonda dastlab nikel uglerod bilan to‘yintiriladi, so‘ngra uning matritsasi eriydi.
Sof materiallarni olishning eng samarali usullaridan biri bu metallurgik tozalash, yaʼni eritilgan faza orqali qayta kristallashtirishdir. Bunga eritmadan kristallashgan tozalash ham kiradi.
Monokristallarni yetishtirish usullarining aksariyati nazorat qilinadigan sharoitlarda eritmaning kristallanishini o‘z ichiga oladi. Kamdan-kam istisno holatlarda masalan, bug‘ fazasi orqali kremniy karbid kristallarini olish, usulning baʼzi modifikatsiyalarida, shuningdek, o‘sib borayotgan kristall yuzasida kremniy eritmasi plyonkasi orqali moddani tashishni taʼminlaydi.
Oksidlar, gidroksidlar va elementlar tuzlari eritmalari ushbu elementlarni erkin shaklda elektrolitik ajratib olish uchun ishlatiladi. Eritmalarni elektroliz qilish natijasida olingan maʼlum ommaviy mahsulotlar qatoriga alyuminiy, natriy, kaliydlarni kiritish mumkin.
Eritmalar bitta elementdan, moddadan iborat boʻlishi yoki anchagina murakkab tarkibga ega boʻlib, turli xil oʻzaro taʼsir qiluvchi va aksincha xususiyatlarga ega komponentlar, fazalarni oʻz ichiga olishi mumkin (qarang faza diagrammasi).
Turlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Eritmalar quyidagilardir:
- metall;
- ionli;
- Atomlar orasidagi kovalent bog‘langan yarimoʻtkazgich;
- Van-der-Wals bog‘lanishli organik eritmalar;
- Yuqori polimer.
Kimyoviy birikmalar turiga ko‘ra eritmalar:
Maxsus xususiyatlarga ega eritma:
- evtektik (qarang holat diagrammasi).
Erish harorati[tahrir | manbasini tahrirlash]
Erish nuqtasi — bu moddaning qattiqdan suyuqlikka yoki suyuqlikdan qattiq holatga oʻtadigan harorat (koʻp komponentli tizimlar uchun — harorat oraligʻi). Ikkinchi holda, „kristallanish harorati“ atamasi tez-tez ishlatiladi.
Aslini olganda erish nuqtasidagi muvozanat tizimida modda oʻzining fazaviy holatini oʻzgartirmaydi va maʼlum miqdorda qattiq va suyuq fazalarni oʻz ichiga olishi kerak. Erish sodir boʻlishi uchun tizimga qoʻshimcha energiya beriladi. Amaliyotda, bu erigan faza haroratining muvozanati erish haroratidan maʼlum darajada oshib ketishida ifodalanadi. Xuddi shunday, eritmaning kristallanishi paytida eritmaning erish haroratiga nisbatan biroz sovishi kerak. Shunday qilib, tizimdagi haqiqiy (muvozanat) erish (kristallanish) haroratiga faqat qattiq va suyuq fazalarga ajralish orasida erishiladi[2].
Amorf holat[tahrir | manbasini tahrirlash]
Moddaning amorf holati, moddada faqat qisqa masofali bogʻlarning mavjudligi bilan tavsiflanadi, koʻpincha oʻta yuqori yopishqoqlikka ega boʻlgan moddaning erishi sifatida qaraladi.
Shuningdek qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Н. С. Ахметов «Общая и неорганическая химия» Раздел III, Агрегатное состояние. Растворы)
- ↑ §275. Охлаждяющие смеси // Элементарный учебник физики: Учебное пособие. В 3 т. / Под ред. Г. С. Ландсберга. — 13-е изд. — M.: ФИЗМАТЛИТ, 2003. — Т. 1. Механика. Теплота. Молекулярная физика. — С. 512—513.