Endemiya (Endemik kasalliklar)
Endemik kasallik — bu maʼlum bir hududga xos boʻlgan kasallik. Koʻpincha atrof-muhitdagi har qanday kimyoviy element tarkibining keskin yetishmasligi yoki ortiqcha boʻlishi bilan bogʻliq. Oʻsimliklarda, hayvonlarda va odamlarda rivojlanishi mumkin. Masalan, oziq-ovqatda yod tanqisligi bilan hayvonlar va odamlarda oddiy boʻqoq (endemik zob) paydo boʻladi, ftor — karies, uning ortiqcha boʻlishi bilan — floroz, tuproqda selenning koʻpligi bilan — zaharli selen florasining paydo boʻlishi va boshqa koʻplab endemiklar.
Bundan tashqari, infektsiyalar endemik boʻlishi mumkin, ularning patogenlari doimiy ravishda maʼlum bir hududda yashaydi (saqlanadi) — masalan, Qozogʻistonda kemiruvchilar orasida vabo enzootikasi, Hindistonda vabo endemiyasi yoki subtropik Afrikadagi bezgak. Kasalliklarning endemikligini yuqumli kasalliklarning oʻxshash, ammo har xil tabiiy oʻchoqlari bilan aralashtirib yubormaslik kerak, maʼlum bir hududda yuqumli qoʻzgʻatuvchining mavjudligining turlararo yoki abiotik mexanizmining evolyutsion kelib chiqishi bilan bogʻliq[1][2].
Shvetsiyalik narkolog Niels Bejeruth individual moddalarga qaramlikning tarqalishi bilan bogʻliq endemiyalar haqida gapirdi. Bunday endemiklarga misollar alkogolizm yoki chekish qaramligi boʻlib, u maʼlum mamlakatlar yoki joylarda aholining muhim qismiga taʼsir qiladi.
Endemiklar yoki endemlar (yunoncha ἔndēmos — mahalliy) — har qanday flora, faunaning oʻziga xos tarkibiy qismi. Endemiklarga hayvonlar va oʻsimliklarning turlari, avlodlari, oilalari yoki boshqa taksonlari kiradi, ularning vakillari kichik geografik hudud bilan ifodalangan nisbatan cheklangan hududda yashaydilar [1]. Oʻsimliklar va hayvonlarning endemik turlari cheklanganligi va shuning uchun sonining cheklanganligi sababli koʻpincha Qizil kitoblarga noyob yoki yoʻqolib ketish xavfi ostidagi turlar sifatida kiritilgan.
Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]
| -demiya | -zootiya | -fitotiya | |
|---|---|---|---|
| En- | Endemiya | Enzootiya | Enfitotiya |
| Epi- | Epidemiya | Epizootiya | Epifitotiya |
| Pan- | Pandemiya | Panzootiya | Panfitotiya |
- Biogeokimyo
- Biogeotsenologiya
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Endemiya (Endemik kasalliklar) in the Great Soviet Encyclopedia, 1969–1978 (Russian)
- ↑ Prirodnaya ochagovost // Ветеринарный энциклопедический словарь — M.: Sovetskaya ensiklopediya, 1981. — 640 s.
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Endemiya // Shervud — Yaya. — M. : Bolshaya rossiyskaya ensiklopediya, 2017. — S. 383. — (Bolshaya rossiyskaya ensiklopediya : [v 35 t.] / gl. red. Yu. S. Osipov ; 2004—2017, t. 35). — ISBN 978-5-85270-373-6. (Endemiya // Bolshaya rossiyskaya ensiklopediya [Elektronniy resurs]. — 2020.).
- Endemiya / Sumarokov A. A. // Bolshaya meditsinskaya ensiklopediya : v 30 t. / gl. red. B. V. Petrovskiy. — 3-e izd. — M. : Sovetskaya ensiklopediya, 1986. — T. 28 : Ekonomo — Yaщur. — 544 s. : il.
- Geoximicheskaya ekologiya / Kovalskiy V. V. // Bolshaya meditsinskaya ensiklopediya : v 30 t. / gl. red. B. V. Petrovskiy. — 3-e izd. — M. : Sovetskaya ensiklopediya, 1977. — T. 5 : Gambuziya — Gipotiazid. — 568 s. : il.
- Biogeoximicheskoe rayonirovanie / Kovalskiy V. V. // Bolshaya meditsinskaya ensiklopediya : v 30 t. / gl. red. B. V. Petrovskiy. — 3-e izd. — M. : Sovetskaya ensiklopediya, 1976. — T. 3 : Beklemishev — Validol. — 584 s. : il.
- Endemiya (Endemik kasalliklar) in the Great Soviet Encyclopedia, 1969–1978 (Russian)
- Endemiya (Endemik kasalliklar) in the Great Soviet Encyclopedia, 1969–1978 (Russian)
- Endemicheskie bolezni // Veterinarniy ensiklopedicheskiy slovar — M.: Sovetskaya ensiklopediya, 1981. — 640 s.
- Frumer A. L. Epidemicheskie i endemicheskie bolezni // Ensiklopedicheskiy slovar Brokgauza i Yefrona : v 86 t. (82 t. i 4 dop.). — SPb., 1890—1907.
- Endemiya // Elokvensiya — Yaya. — M. : Sovetskaya ensiklopediya, 1957. — S. 57. — (Bolshaya sovetskaya ensiklopediya : [v 51 t.] / gl. red. B. A. Vvedenskiy ; 1949—1958, t. 49).