Isroil

Ishoratlarni tahrirla
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
(Eisraeldan yoʻnaltirildi)
Isroil Davlati
מדינת ישראל Medinat Jisra'el
Shior: Yoʻq
Madhiya: Hatikva (Umid; הַתִּקְוָה)
Location of Isroil
Poytaxt Quddus
Rasmiy til(lar) ivrit, arabcha
Hukumat Parlamentlik respublika
• Prezident
Isaac Herzog
Yair Lapid
• 
1948-yil 14-may
Maydon
• Butun
 Asosiy: 20.770 km²
Bosib olingan yerlar bilan: 22.072 km² km2 (154-oʻrin)
• Suv (%)
 2.1
Aholi
• 2016-yilgi roʻyxat
 8 522 000 (97-oʻrin)
• Zichlik 387/km2
YIM (XQT) 2014-yil roʻyxati
• Butun
 AQSh$ 305,707 mlrd. (47-oʻrin)
• Jon boshiga
 AQSh$ 38,004
Pul birligi yangi shekel (ILS)
Vaqt mintaqasi UTC+2
• Yoz (DST)
 UTC+3
Qisqartma IL
Telefon prefiksi 972
Internet domeni .il
tahrir kuzat

Isroil (ivritcha: יִשְׂרָאֵל, arabcha: إسرائيل‎) — Yaqin Sharq oʻlkasida, Osiyoning gʻarbiy qismida, Oʻrta dengizning janubi-sharqiy boʻyida joylashgan davlat. Asosiy va rasmiy maydoni 22,072 km2[1]. Aholisi soni 2024-yilgi maʼlumotlarga koʻra 9,883,520 kishi. Poytaxti — Tel-Aviv. Asosiy iqtisodiy, siyosiy va madaniy markazi — Iyerusalim va Tel-Aviv. Rasmiy tili — ivrit. Tan olingan til — arabcha.

Davlat tuzumi

Isroil — respublika. Mamlakatda yagona konstitutsiya yoʻq. Uning oʻrnini bosuvchi bir qancha qonunlar bor. Eng muhimlari: Qonun chiqaruvchi va ijrochi idoralarni tashkil etish toʻgʻrisida 1948-yilgi Qonun va Maʼmuriy farmon, 1949-yilgi Muvaqqat qonun, Qaytib kelish toʻgʻrisida 1950-yilgi Qonun, Fuqarolik haqida 1952-yilgi Qonun, Knesset toʻgʻrisida 1958-yilgi Asosiy qonun va boshqalar.

1947-yil 29-noyabrda BMT Bosh Assambleyasi koʻpchilik ovoz bilan (33 va 13) Falastinni ikki davlatga boʻlish toʻgʻrisida qaror qabul qildi.

Davlat boshligʻi — prezident (2021-yildan Isaak Herzog), u knesset (bir palatali parlament) tomonidan 7 yil muddatga saylanadi, ikkinchi muddatga qayta saylanish huquqiga ega emas. Qonun chiqaruvchi hokimiyat — knesset, uning 120 deputati umumiy toʻgʻri yashirin ovoz berish yoʻli bilan 4 yil muddatga saylanadi. Ijroiya hokimiyatni hukumat amalga oshiradi, hukumat knesset tomonidan tasdiqlanadi.

Tabiati

Isroilning dengiz boʻyi qismi kambar pasttekislik, sharqiy qismi balandligi 500–1000 metrli plato boʻlib, uning sharqiy chekkasi tor, chuqur Hor botigʻiga tik tushgan. Xula va Tiveriad koʻllari, oʻlik dengiz, janubda Negev choʻli bor. Fosforit, toshtuz, marmar, mis, temir rudasi, neft, gaz konlari topilgan.

Iqlimi subtropik, janubda va soyliklarda chala choʻl va choʻl iqlimi. Yozi issiq (24–36°), qishi iliq (6–18°). Yillik yogʻin 100–800 mm. Shimoli-sharqidan Iordan daryosining yuqori qismi oʻtadi. Daryo suvidan sugʻorishda foydalaniladi. Tuprogʻi qoʻngʻir, togʻ boʻz-qoʻngʻir, boʻz, janubdagi choʻllarda boʻz-qoʻngʻir. Togʻlarda makvis, gariga, doim yashil eman, qaragʻay va boshqalar usadi. Sirtlon, chiyaboʻri, daman, kemiruvchi va sudralib yuruvchilar koʻp. Qushlarning choʻl va dashtga xos turlari uchraydi.

Aholisining 82%i yahudiylar, 16%i arablar, qolgan qismi armanlar, druzlar. Isroil yahudiylarining yarmidan koʻprogʻi boshqa mamlakatlardan kelgan muhojirlardir. Rasmiy til — ivrit va arab tillari. Koʻpchilik aholi yahudiylik, qolganlari musulmon va xristian dinida. Aholining 90%i shahar va shaharchalarda yashaydi. Yirik shaharlari: Tel-Aviv, Xayfo, Quddus (gʻarbiy qismi), Ramat-Gan.

Tarixi

Gominidlarning Afrika qit'asini tark etib, qadimgi Levant hududiga ko'chib kelishi 1.5 million yil oldinga borib taqaladi.[2] Miloddan avvalgi 10 mingyillikda Janubiy Levantda Natuf madaniyati yuzaga kelgan bo'lsa,[3] miloddan avvalgi 4500-yillarda Gxassul madaniyati yuzaga kelgan.[4]

Bronza va Temir davrlari

Kan'on davridagi Iyerusalim devori. Dovud shahri.
Merpehtah Stele (miloddan avvalgi l XIII asr). Ko'pchilik Bibliya tadqiqotchilari tosh bitikdagi ba'zi ierogliflarni 'Isroil' deb tarjima qilishadi. Bu 'Isroil' so'zining birinchi marta ishlatilishidir.

Kanʼonliklarning kelib chiqishi O'rta Bronza davriga (m.av. 2100-1550-yillar) borib taqaladi.[5] Bronza davri yakunida Kan'on hududining katta qismida Qadimgi Misrdagi Yangi podsholikka o'lpon to'lovchi vassal-davlatlar mavjud bo'lgan.[6] Bronza davri yakunidagi inqirozlar oqibatida Kan'onni tartibsizliklar qamrab oldi va misrliklarning hudud ustidan nazorati butkul qo'ldan chiqdi.[7][8] Hududdagi Hazor, Beit She'an, Megiddo, Ekron, Ashdod va Ashkelon kabi aholi punktlari vayron bo'lgan yoki zarar ko'rgan.[9]

Isroil nomli xalq haqidagi dastlabki ma'lumotlar tahminan miloddan avvalgi 1200-yillarga borib taqaluvchi Merneptah Stele nomli Qadimgi Misr toshbitigida yozilgan.[10][11][12] Isroilliklar ajdodlari ushbu hududlarda yashagan somiy tillarida so'zlashuvchi xalqlar bo'lgani haqida ma'lumot bor.[13] Zamonaviy arxeologik kuzatuvlarga ko'ra, Isroilliklar va ularning madaniyati Kan'onliklar va ularning madaniyatidan ajralib, tobora Yahvega asoslanuvchi avvaliga monolatristik, keyinchalik monoteistik din va madaniyat shakllana boshlaydi.[14][15][16] Ushbu xalq Bibliyaviy ivrit deb ataluvchi ivrit tilida so'zlashgan.[17] Tahminan shu davrda filistimliklar janubdagi qirg'oqbo'yi tekisliklariga o'rnashishgan.[18][19]

Zamonaviy arxeologik topilmalar Tavrotda keltirilgan otalar, Chiqish va Joshua kitobidagi istilo haqidagi fikrlarning tarixiy asosga ega emasligini ko'rsatib, ularni Isroil davlatining milliy afsonalari qatoriga qo'shilishiga sabab bo'ldi.[20] Biroq, ushbu an'analarning ba'zi elementlari tarixiy asoslarga egadir.[21][22][20]

Qadimgi Isroil va Yahudiy podsholiklarining ko'lami va qudrati borasida turli bahs-munozaralar mavjud. Birlashgan Isroil podsholigi mavjudligi aniq bo'lmasada,[23][24] miloddan avvalgi 900-yillar atrofiga kelib shimolda Isroil podsholigi,[25][26] m.av. 850-yillar atrofiga kelib esa Yahudiy podsholigi yuzaga keladi.[27] Ikki podsholik orasida Isroil podsholigi badavlatroq bo'lib, tezda mintaqaviy qudratli davlatga aylanadi.[28] Omridlar sulolasi davrida podsholik Samariya, Galileya, Iordan vodiysi yuqori qismi, Sharon va Transiordaniyaning katta qismlari ustidan nazorat o'rnatgan.[29] Poytaxt Samariyada Temir davri Levant mintaqasidagi eng yirik inshootlar barpo etilgan.[30][31]

M.av. IX asrdagi Isroil va Yahudiy podsholiklari xaritasi. (inglizcha)

Tahminan m.av. 720-yillarda Isroil podsholigi Yangi Ossuriya podsholigi tomonidan istilo etiladi va barham topadi.[32] Iyerusalimni poytaxt qilgan Yahudiy podsholigi esa avvaliga Yangi Ossuriya podsholigiga, keyinchalik Yangi Bobil imperiyasiga qaram davlatga aylanadi. Temir davrida mintaqada 400 000 kishi yashagani haqida ma'lumotlar mavjud.[33] M.av. 587/6-yilda Iuda qo'zg'olonidan keyin podsho Navuxodonosor II Iyerusalimni qamal qilgan, Sulaymon ibodatxonasini vayron qilgan,[34][35] podsholikni tugatib, Yahudiya zodagonlarining katta qismini Bobilga surgun qilgan. Aynan shu davrdan yahudiy xalqining Bobildagi tutqunligi davri boshlanadi.[36] Yahudiyaning ushbu mag'lubiyati Bobil solnomalarida ham qayd etilgan.[37] Miloddan avvalgi 539-yilda Bobilni zabt etgan Ahamoniylar davlati asoschisi Kir II quvg'inga uchragan Yahudiya aholisini o'z vatanlariga qaytishlariga ruxsat beruvchi farmon e'lon qiladi.[38] O'z vataniga qaytgan yahudiy aholisiga o'z-o'zini boshqarish va ibodatxona qurish huquqi beriladi.

Antik davr

Ikkinchi ibodatxona m.av. 520-yilda qurib bitkaziladi. Forslar hududni Yehud viloyati sifatida boshqarishadi va viloyat aholisi miloddan avvalgi V va IV asrlarda tahminan 30 000 kishini tashkil qiladi.[39][40]

Masada qal'asi. Rimliklar tomonidan I asrda qamal qilingan.

Miloddan avvalgi 332-yilda Aleksandr o'zining Ahamoniylar davlatiga qarshi yurishi davomida hududni istilo qiladi. Uning o'limidan keyin hudud Ptolemeylar va Salavkiylar sulolalari tomonidan Kelesuriya hududining bir qismi sifatida boshqariladi. Keyingi asrlarda hududda olib borilgan ellinlashtirish siyosati oqibatida kelib chiqqan ijtimoiy-madaniy nizolar Salavkiylar podshohi Antiox IV davrida o'z cho'qqisiga chiqdi va m.av. 167-yilda Makkabiylar qo'zg'oloni sodir bo'ldi. Hududdagi tartibsizliklar Salavkiylar hokimiyatini kuchsizlantirdi va miloddan avvalgi II asr oxirida yarim mustaqil Yahudiy-Hasmoniylar podsholigi vujudga keldi. Podsholik oxir-oqibatda to'la mustaqillikka erishdi va qo'shni hududlarni ham o'ziga qo'shib oldi.[41][42][43]

Rim Respublikasi hududni miloddan avvalgi 63-yilda istilo qilib, dastlab Suriya ustidan nazorat o'rnatadi va keyinchalik Hasmoniy fuqarolar urushiga aralashadi. Yahudiyadagi Rim Respublikasi va Parfiya tarafdorlari orasidagi kurashlar oxir-oqibatda Herodning Rim Respublikasi vassali sifatida Yahudiy podshosi rutbasiga ko'tarilishiga sabab bo'ladi. Milodiy 6-yilda hudud rimliklar tomonidan to'la-to'kis anneksiya qilinib, Judaea provinsiyasiga aylantiriladi va bu oxir-oqibatda katta vayronagarchiliklar keltirgan Rim-Yahudiya urushlariga sabab bo'ladi. Milodiy 66–73-yillarda sodir bo'lgan Birinchi Rim-Yahudiya urushi oqibatida Iyerusalim va Ikkinchi Ibodatxona vayron etiladi, aholining sezilarli qismi esa halok bo'ladi, yoki ko'chirib yuboriladi.[44]

Yahudiylarning Rim Respublikasiga qarshi ikkinchi qo'zg'oloni Bar Koxba qo'zg'oloni deb nomlanib, u 132–136-yillarda sodir bo'ladi. Dastlabki muvaffaqiyatdan ruhlangan yahudiylar Yahudiyada mustaqil davlat tuzishadi, biroq rimliklar katta qo'shin to'plab qo'zg'olonni shafqatsizlik bilan bostiradi va Yahudiya hududi aholisi qirg'in qilinadi.[44][45][46][47][48] Iyerusalim Aelia Capitolina nomi ostida Rim koloniyasi sifatida qayta quriladi, Yahudiya provinsiyasi nomi esa Syria Palaestina deb o'zgartiriladi.[49][50] Iyerusalim hududi atrofida yashovchi yahudiylar o'z uylaridan quvib chiqariladi[51][47] va butun imperiya bo'ylab sochilib ketadi.[52] Biroq, quvg'inlarga qaramasdan, hududda muntazam ravishda yahudiylar istiqomat qilgan va Galileya yahudiylarning hududdagi diniy markaziga aylangan.[53] Shuningdek, yahudiy jamoalari Hebron tepaliklari janubida va qirg'oqbo'yi tekisliklarida istiqomat qilishgan.[47]

O'rta asrlar

Galileyadagi Kfar Bar'am sinagogasi, III asr.

Imperator Konstantin davrida keng tarqalgan Xristianlik dini Yahudiyada oldindan mavjud bo'lgan Rim ma'jusiyligi o'rnini egallay boshladi.[54][55] IV asrda Konstantinning Xristian diniga o'tishi bilan Yahudiylar uchun vaziyat "yanada murakkablashdi".[52] Yahudiylar va yahudiylik dinini ta'qiqlovchi bir qancha qonunlar qabul qilindi va yahudiylar Cherkov va hokimiyat vakillarining ta’qibiga duchor boʻldi.[55] Koʻplab yahudiylar oʻzga mamlakatlarda shakllangan va tobora rivojlanayotgan diasporalarga ko'chib ketishdi[56] va Isroil hududiga esa Xristianlarning ko'chib kelishi va aholining Xristian diniga o'tishi davom etdi. V asr o'rtalariga kelib aholi sonida xristianlar koʻpchilikni tashkil qila boshladi.[57][58] V asr oxiriga kelib Samariylar qo'zg'oloni boshlandi va samariylar aholi sonining keskin qisqarishiga olib kelgan ushbu qo'zg'olon VI asrga qadar davom etdi.[59] Iyerusalimning Sosoniylar tomonidan zabt etilishi va 614-yildagi Herakleiosga qarshi qo'zg'olondan so'ng yana hudud 628-yilda Vizantiya imperiyasi nazorati ostiga o'tdi.[60]

634–641-yillar oralig'ida Rashidun xalifaligi Levantni istilo qildi.[56][61][62] Keyingi olti asr davomida hudud Umaviylar, Abbosiylar, Fotimiylar xalifaliklari, undan keyin Saljuqlar va Ayyubiylar sulolalari qo'lida talash bo'ldi.[63] Ushbu asrlar davomida hudud aholisi keskin qisqarib, Rim va Vizantiya davridagi 1 million kishidan Usmonlilar hokimiyati boshlanishiga kelib tahminan 300 000 ga tushib qoldi. Aholi soni qisqarishi bilan bir qatorda hududda muntazam ravishda mahalliy aholining ko'chirib yuborilishi, musulmonlarning ko'chib kelishi, arablashuv, islomiylashuv va aholining Islomga o'tishi sodir bo'ldi.[61][62][64][33] XI asr oxirida Salib yurishlari va Papa yo'riqnomasi asosida hududga xristianlarning kirib kelishi, shuningdek Iyerusalim hamda Muqaddas zaminni musulmonlardan tortib olib, Salibchi davlatlar shakllanishi sodir bo'ldi. Ayyubiylar bosqinchi salibchilarga qarshi kurashni boshladi va 1291-yilga kelib Misrdagi mamluklar davlati hudud ustidan to'la nazorat o'rmatdi.[65]

Yangi davr va Sionizmning yuzaga kelishi

Yahudiylar G'arbiy devor ostida, 1870-yillar.

1516-yilda hudud Usmonlilar saltanati tomonidan istilo qilingan va keyingi to'rt asr davomida Usmonli Suriyasining bir qismi sifatida boshqarilgan. 1660-yildagi Darziylar qo'zg'oloni Safed va Tiberiasning vayron bo'lishiga olib keldi.[66] XVIII asr oxirida mahalliy arab shayxi Zohir al-Umar Jalilada de facto mustaqil Amirlikka asos soladi. Usmonlilarning Shayx ustidan nazorat o'rnatishga urinishlari bekor ketdi, biroq Zohirning o'limidan keyin hudud ustidan yana Usmonlilar nazorati o'rnatildi. 1799-yilda hudud gubernatori (voliysi) Jazzar Posha Napoleon tomondan Akkoga bo'lgan hujumni qaytardi va bu fransuzlarning Suriya yurishini bekor qilishiga sabab bo'ldi.[67] 1834-yilda Falastinlik arab dehqonlarining Muhammad Ali hukmronligi ostidagi Misr armiyasiga safarbarlik tartiblariga va og'ir soliqlarga qarshi qo'zg'oloni bostirildi; Muhammad Ali qo'shinlari chekindi va 1840-yilda Britaniya Imperiyasi ko'magi ostida hududda yana Usmonlilar hokimiyati tiklandi.[68] Tez orada butun Usmonlilar saltanati bo'ylab Tanzimot islohotlari boshlandi.

Butun dunyo bo'ylab yahudiy diasporasi mavjud bo'lganidan buyon ko'plab yahudiylar o'z vatanlariga, "Sion" ga qaytishga umid qilishgan.[69] Isroilda Usmonlilar hokimiyati boshlanishidan Sionizm harakatiga qadar hududda yahudiy aholisi ozchilikni tashkil qilib, raqamlar o'zgarib turgan. XVI asrda to'rt muqaddas shahar — Iyerusalim, Tiberias, Hebron va Safedda yahudiy jamoalariga asos solingan va 1697-yilda ravvin Yehuda Hachasid 1,500 yahudiyni Iyerusalim tomon boshlab borgan.[70] XVIII asrning ikkinchi yarmida Hasidizmga qarshi bo'lgan, Perushim deb nomlangan Sharqiy Yevropa yahudiylari Falastin hududlariga kelib o'rnashgan.[71][72]

Birinchi Sionist Kongressi, Bazel, Shveytsariya, 1897-yil.

Usmonlilar qo'li ostidagi Falastinga 1881-yilda yahudiylarning birinchi bora ko'chib kelishi Birinchi Aliya deb nomlanib, bunga Sharqiy Yevropada yahudiylarga qarshi amalga oshirilgan pogromlar sabab bo'lgan.[73] Rossiya Imperiyasida 1882-yilda qabul qilingan qonunlar "May qonunlari" deb nomlanib, bu qonunlar yahudiylarning qayerda yashashi mumkinligini belgilab, ularga nisbatan iqtisodiy ayirmachilikni aks ettirardi.[74][75] Bunga javoban siyosiy Sionizm shakllana boshladi va faollar tomonidan Bilu va Sion Mahbublari (Hibbat Sion) kabi tashkilotlarga asos solindi. Leon Pinsker tomonidan esa yahudiylarni milliy mustaqillik tomon undovchi "Avto-emansipatsiya" ("Auto-Emancipation") pamfleti chop etildi.[76][77] Theodor Herzl tomonidan Isroil hududida Yahudiy davlatiga asos solish orqali Yevropa davlatlaridagi "Yahudiylar masalasi"ga yechim berishni targ'ib qiluvchi siyosiy Sionizm harakatiga asos solindi.[78][79] 1896-yilda Herzl Der Judenstaat ("Yahudiy davlati") asarini yozdi; keyingi yilda esa u Birinchi Sionist Kongressiga prezidentlik qildi. Kishinyov pogromidan keyin esa Ikkinchi Aliya (1904-1914) boshlandi; tahminan 40,000 yahudiy kelib o'rnashdi, biroq ularning salkam yarmi oxir-oqibatda qaytib ketishdi. Migrantlarning birinchi va ikkinchi to'lqinida kelganlarning asosiy qismi Ortodoksal yahudiylar bo'lsa-da,[80] Ikkinchi Aliyada Sionist sotsialist guruhlari ham bo'lib, ular faqatgina yahudiy mehnatiga asoslangan yahudiy iqtisodiyotini yaratish uchun kibbutz harakatini boshlashdi.[81][82] Keyinchalik Yishuv (Yahudiy jamoalari) yetakchilariga aylanuvchi Ikkinchi Aliyada kelgan yahudiylar yahudiy iqtisodiyotining arab ishchi kuchiga asoslanmasligi kerakligini tushunib yetishdi. Ushbu "ishchi kuchi istilosi" keyinchalik arab aholisi bilan dushmanlik kayfiyatining asosiy sababiga aylandi. Yangi jamoalardagi millatchi mafkura ham oldingi sotsialist mafkurani siqib chiqara boshladi.[83] Garchi Ikkinchi Aliyada kelgan migrantlar asosan jamoaviy yahudiy qishloq xo'jaligi manzilgohlariga asos solishni maqsad qilgan bo'lsada, aynan shu davrda, 1909-yilda Tel-Aviv birinchi reja asosida barpo etilgan yahudiy shaharchasiga aylandi. Aynan shu davrda birinchi yahudiy qurolli partizanlar guruhlari tashkil topa boshladi. Bularning birinchisi 1907-yilda yuzaga kelgan "Bar-Giora" bo'lsa, ikki yil o'tib, u yirikroq Hashomer tashkilotiga almashtirildi.

Britaniya Falastin mandati

Chaim Weizmann tomonidan Britaniya hukumatining Sionizm harakatini qo'llab-quvvatlashiga erishishga bo'lgan urinishlar oxir-oqibatda 1917-yilda Balfour Deklaratsiyasining e'lon qilinishi bilan yakunlandi.[84][85] Britaniya Tashqi ishlar kotibi Arthur Balfour deklaratsiyani Britaniya yahudiylari jamoasi yetakchilaridan biri Lord Rothschild'ga yo'llab, Britaniya hukumatining Falastinda o'zlari uchun "milliy vatan" yaratishlarini qo'llab-quvvatlashini bildirdi.[86] Weizmann talqini bo'yicha deklaratsiyada bo'lg'usi davlat yaratilishi bo'yicha kelishuvlar bevosita Britaniya va yahudiylar orasida bo'lib, arablarning vakilligi hisobga olinmagandi. Uning Parij tinchlik konferensiyasidagi mashhur "Xuddi Angliya inglizlar yurti bo'lgani kabi, Falastinni ham yahudiy yurtiga aylantirish" maqsadini e'lon qilishi xuddi shu talqin bilan bog'liq edi. Keyingi yillarda yahudiy-arab munosabatlari keskin tarzda yomonlashib ketdi.[87]

1918-yilda asosan yahudiy ko'ngillilaridan iborat Yahudiy Legioni Britaniya tomonidan Falastinning istilo etilishiga ko'maklashdi.[88] 1920-yilda hudud mandat tizimi asosida Britaniya va Fransiya orasida bo'lib olindi va Britaniya qo'li ostidagi hudud (jumladan bugungi Isroil hududi) Falastin Mandati (ing.: Mandatory Palestine) deb nomlandi.[89][90] Britaniya hukmronligiga va yahudiy immigratsiyasiga qarshi arablarning qarshiligi 1920-yilda Falastin qo'zg'olonlariga va Haganah (ivrit: הַהֲגָנָה; Mudofaa) nomli yahudiy partizan tashkiloti tuzilishiga sabab bo'ldi. Bu tashkilot oldingi Hashomer tashkilotining shaxobchalaridan biri bo'lib, keyinchalik undan Irgun va Lehi yarim-harbiy guruhlari ajralib chiqqan.[91] 1922-yilda Millatlar Ligasi Falastin Mandatini Balfour deklaratsiyasini ham o'z ichiga oluvchi shartlar asosida Britaniyaga berdi.[92] Hudud aholisining asosiy qismi arab va musulmonlar bo'lib, yahudiylar aholining tahminan 11% ni,[93] arab xristianlari esa 9.5% ni tashkil qilgan.[87]

"Yahudiylar va arablar Muqaddas Zamin uchun tortishmoqda", 1938-yil gazeta maqolasi.

Uchinchi va To'rtinchi Aliyalar Falastinga qo'shimcha 100,000 yahudiylarni olib keldi.1930-yillarda Yevropada natsizmning kuchayishi va yahudiylarga nisbatan ayirmachilikning zo'rayishi oqibatida Beshinchi Aliya sodir bo'ldi va hududga tahminan chorak million yahudiy ko'chib keldi. Bu 1936-1939-yillardagi arab qo'zg'olonlarining asosiy sababi edi. Qo'zg'olonda arablar orasida o'zaro to'qnashuvlar ham bo'lib, oxir-oqibatda Britaniya kuchlari va Sionist ko'ngillilari qo'z'golonni bostirishdi. Bir necha yuz britan harbiylari va yahudiylar o'ldirildi.[94] Arablar orasida o'ldirilganlar esa 5,000 mingdan ortiq edi.

Britaniya hukumati 1939-yilgi "Oq qog'oz" siyosati bilan Falastinga yahudiylarning ko'chib kelishiga cheklovlar joriy qildi. Butun dunyo Holokostdan qochayotgan yahudiylardan yuz o'girayotgan bir paytda yahudiylarni Falastinga olib kelishni maqsad qilgan "Aliyah Bet" nomli yashirin tashkilot tuzildi. Ikkinchi Jahon Urushi yakuniga kelib Falastin aholisining 30% yahudiy edi.[95] Britaniya hukumati yahudiy immigratsiyasiga cheklov siyosati oqibatida bir tomondan yahudiy partizan harakatlari qarshiligiga, ikkinchi tomondan cheklov darajasi bo'yicha arab jamoatchiligi bilan tortishuvlarga duch keldi. Haganah Irgun va Lehi tashkilotlari bilan qo'shilib, Britaniya hukumatiga qarshi qurolli kurash boshladi.[96] Ayni paytda yuz minglab Holokostdan omon qolgan yahudiylar o'zlarining Yevropadagi vayron bo'lgan jamiyatlaridan uzoqda, Falastinda yangi hayot topdilar. Haganah Aliyah Bet nomli dasturga ko'ra kema orqali o'n minglab yahudiylarni Falastinga olib kelishga urindi. Kemalarning asosiy qismi Britaniya Qirollik harbiy-dengiz floti tomonidan ushlandi va qochqinlar Kiprga va Falastindagi Atlit qochqinlar lagerlariga joylandi.[97][98]

"Palestine plan of partition with economic union" BMT xaritasi

1946-yil 22-iyulda Irgun Falastindagi Britaniya ma'muriyati binosini portlatib, 91 kishi o'limiga sabab bo'ldi.[99][100][101][102] Hujum dastlab Haganah tomonidan qo'llab-quvvatlandi. Bu Agatha Operatsiyasiga (britanlar tomonidan amalga oshirilgan bir necha reydlar; ulardan biri Yahudiy Agentligi — notijorat tashkilotiga qarshi o'tkazilgan) qarshi javob bo'lib, Mandat davridagi Britaniya hukumatiga qarshi qaratilgan eng qonli harakat edi.[101][102] Britaniya harbiylari va Falastin Mandati politsiyasining birlashgan say-harakatlariga qaramasdan, 1946-1947-yillarda yahudiylar qarshilik harakatlari davom etdi. Britaniyaning yahudiy va arab vakillari orasidagi kelishuvlarga vositachilik qilishga urinishlari ham bekor ketdi, chunki yahudiylar yahudiy davlati tuzilishini o'z ichiga olmaydigan har qanday yechimga qarshi chiqishdi va Falastinda bir-biridan mustaqil yahudiy va arab davlatlarini tuzishni taklif qilishdi. Arablar esa Falastinning har qanday qismida yahudiy davlati tashkil etilishiga qarshi bo'lib, yagona yechim sifatida arablar boshqaruvi ostidagi birlashgan Falastin davlatining tashkil etilishini ko'rishdi. 1947-yil fevral oyida Britaniya hukumati Falastin masalasini yangi tashkil etilgan Birlashgan Millatlar Tashkilotiga yo'lladi. 1947-yil 15-mayda BMT Bosh Assambleyasi "Falastin masalasi bo'yicha raport ... tayyorlash" uchun Maxsus Qo'mita tuzishga qaror qildi.[103] Qo'mita Raportida Britaniya Mandati tizimini "Mustaqil Arab davlati, mustaqil Yahudiy davlati va Xalqaro boshqaruv ostida bo'luvchi Iyerusalim Shahri" bilan almashtirish rejasini taklif qildi.[104] Orada Falastinda yahudiy qurolli qarshilik harakati davom etdi va 1947-yil iyul oyida keng ko'lamli partizan reydlari va "Serjantlar ishi" mojarosi bilan o'z cho'qqisiga chiqdi. Unda Irgun ikki britan serjantlarini asirga olib, uch Irgun operativlarining rejalashtirilgan qatl etilishini oldini olishga urindi. Qatl etilish marosimi baribir amalga oshirilgani tufayli Irgun ikkala serjantni ham o'ldirdi, ularning tanasini daraxtlarga ilib qo'yib, atrofni esa minalashtirdi. Bu esa bir britan askarining yaralanishiga sabab bo'ldi. Bu voqea Britaniyada keng ko'lamli norozilikka sabab bo'ldi.[105] 1947-yil sentyabr oyida Britaniya hukumati shtabi Falastinni tark etishga qaror qildi, chunki endi Mandat ustidan nazorat butkul yo'qotilgan edi.[105]

1947-yil 29-noyabrda BMT Bosh Assambleyasi 181 (II) Rezolyutsiyasini qabul qildi.[106] Rezolyutsiyaga ilova qilingan reja mohiyatan 3-sentyabrdagi raportda taklif qilingan rejaning o'zi edi. Yahudiylarning tan olingan vakillik tashkiloti hisoblanmish Yahudiy Agentligi rejani qabul qildi. Rejaga ko'ra Falastin Mandati hududining 55-56% yahudiylar uchun ajratilishi ko'rsatilgan edi. O'sha vaqtda yahudiylar aholining tahminan uchdan birini tashkil qilib, hududning 67-% ga egalik qilishar edi. Arablar ko'pchilikni tashkil qilib, yerlarning 20% ga egalik qilishgan. Qolgan yerlar esa Mandat hokimiyati va chet ellik yer egalariga tegishli bo'lgan.[107][108] [109][110][111][112] Arab Ligasi va Falastin Arab Oliy qo'mitasi rejani rad etishdi[113] va har qanday bo'linish rejasiga qarshi ekanliklarini bildirishdi.[114][115] 1947-yil 1-dekabrda Arab Oliy qo'mitasi uch kunlik zabastovka e'lon qilishdi va Iyerusalimda qo'zg'olonlar boshlandi.[116] Vaziyat izdan chiqib, fuqarolar urushi boshlandi; BMT ovoz berish natijalari e'lon qilinganidan atigi ikki hafta o'tib, Mustamlakalar bo'yicha davlat kotibi Arthur Creech Jones Britaniya Mandati 1948-yil 15-mayda yakunlanishini va shu paytdan Britaniya hukumati Mandatni tark etishini e'lon qildi. Arab qurolli to'dalari yahudiy hududlariga hujum qilib, asosan Haganah va kichikroq Irgun va Lehi guruhlari bilan to'qnashishdi. 1948-yilda Haganah hujumga o'tdi.[117][118] Ushbu davrda turli sabablarga ko'ra 250,000 Falastinlik arablar hududni tark etishgan.[119]

Isroil davlati

Asos solinishi va dastlabki yillar

David Ben-Gurion 1948-yil 14-mayda Isroil davlatining tuzilganini e'lon qilmoqda.

Britaniya Mandati yakunlanishidan bir kun oldin, 1948-yil 14-mayda Yahudiy Agentligi boshlig'i David Ben-Gurion "Isroil zaminida Isroil davlati deb nomlanuvchi yahudiylar davlati tuzilganini" e'lon qildi.[120] Deklaratsiya matnida yangi davlat chegaralari o'rnida faqatgina Eretz Israel (ivrit: אֶרֶץ יִשְׂרָאֵל; transl.: Erets Israel) ya'ni Isroil zamini nomi ishlatilgan. Keyingi kuni, to'rt arab davlatlari - Misr, Suriya, Transiordaniya va Iroq — armiyalari sobiq Britaniya Falastin Mandati hududiga bostirib kirdi va 1948-yilgi Arab—Isroil urushi boshlanib ketdi. Yaman, Marokash, Saudiya Arabistoni va Sudan davlatlaridan harbiy qismlar urushga qo'shildi. Bosqindan maqsad yahudiy davlati yaratilishining oldini olish edi. Ba'zi arab davlatlari yetakchilari "yahudiylarni dengizga haydash" haqida so'zlashardi. Benny Morris fikricha, yahudiylar bostirib kirgan arab armiyalari ularni qatliom qilish niyatida ekanidan xavotir olishgan.[121] Arab Ligasi esa bosqin tartibni tiklash va qon to'kilishini oldini olish maqsadida amalga oshirilgan edi.

Bir yillik to'qnashuvlardan keyin o't ochishni to'xtatish e'lon qilindi va Yashil chiziq deb nom chiqargan vaqtinchalik chegaralar belgilandi. Iordaniya keyinchalik G'arbiy sohil nomi bilan tanilgan hududni, jumladan Iyerusalimni, Misr esa G'azo sektorini egalladi. BMTga ko'ra 700,000 falastinlik arablar hududdan qochib chiqqan, yoki haydab chiqarilgan. Bu voqea arab tilida Nakba, yoki fojea deb ataladi.[122] 156,000 arablar esa o'z uylarida qolishdi va Isroilning arab fuqarolariga aylanishdi.

1949-yil 10-mart kuni, 1948-yilgi urush yakunida, Isroil bayrog'i ko'tarilmoqda

1949-yil 11-may kuni Isroil BMT a'zosi sifatida qabul qilindi. Isroil va Iordaniya orasida kelishuvga urinish bo'ldi, lekin Misrning reaksiyasdan xavotir olgan Britaniya hukumati Iordaniya hukumatiga o'z qarshiligini bildirganidan keyin bu shartnoma ham bekor bo'ldi.[123] Davlatning dastlabki yillarida David Ben-Gurion yetakchiligidagi Mehkatkash Sionist partiyasi mamlakat siyosatida hukmron mavqega ega edi.

1940-yillar oxiri va 1950-yillar boshlaridagi Isroilga immigratsiya say-harakatlariga Isroil Immigratsiya idorasi hamda Mossad LeAliyah Bet (tarjimasi: "B Immigratsiya Instituti") tomonidan ko'mak berildi. Ushbu tashkilot ayniqsa Yaqin Sharq va Sharqiy Yevropa kabi, yahudiylarning hayotiga xavf tug'ilishi mumkin bo'lgan, yoki tark etish mushkul bo'lgan mamlakatlardagi yahudiylarni olib chiqishga ko'maklashish uchun ushbu davlatlarda maxfiy operatsiyalar o'tkazdi. Mossad LeAliyah Bet 1953-yilga kelib tarqatildi. Immigratsiya ishlari Bir Million rejasiga ko'ra amalga oshirilib, unga ko'ra 18 oy ichida mamlakatga bir million yahudiy immigrantlari olib kirilishiga erishish maqsad qilingandi. Ba'zi immigrantlar sionistik qarashlarga ega bo'lishgan, yoki yaxshi hayot istab Isroilga kelishgan bo'lsa, boshqalari ta'qibdan qochishgan, yoki shunchaki o'z mamlakatlaridan haydalgan.[124]

Isroil mavjudligining dastlabki uch yilida Holokostdan omon qolgan va arab-musulmon davlatlarini tark etgan yahudiylarning mamlakatga kirishi natijasida mamlakat ichidagi yahudiylar soni 700,000 dan 1,400,000 ga ko'paydi. 1948-1970-yillar oralig'ida esa tahminan 1,150,000 yahudiylar Isroilga ko'chib kelishdi. Ba'zi yangi migrantlar qochqin sifatida kelgan bo'lib, ular ma'abarot nomli vaqtinchalik lagerlarga joylangan. 1952-yilga kelib bunday chodir shaharlarda 200,000 dan ortiq kishi istiqomat qilmoqda edi. Odatda Yevropa davlatlaridan kelgan yahudiylar Yaqin Sharq yoki Shimoliy Afrikalik yahudiylarga nisbatan yaxshiroq munosabat ko'rishgan. Odatda Yevropalik yahudiy-migrantlarga o'zgalar uchun ajratilgan xonadonlar ulashilib, odatda arab mamlakatidan kelgan yahudiylar vaqtinchalik lagerlarda ko'proq qolib ketgan. Oziq-ovqat, kiyim-kechak va mebellar ratsion asosida bu davr keyinchalik "yo'qchilik davri" deb nom oldi. Ushbu inqirozni bartaraf etish ehtiyoji Ben-Gurionning G'arbiy Germaniya hukumati bilan reparatsiya bo'yicha shartnoma imzolashga majbur qildi. Holokost uchun bunday moliyaviy kompensatsiya olish g'oyasi esa yahudiylarni g'azabga keltirib, mamlakatda ommaviy noroziliklar va namoyishlar o'tkazildi.[125]

Arab-Isroil nizosi

1950-yillarda Isroil Falastinlik jangarilarning ko'plab hujumlariga uchradi va hujumlar asosan Misr qo'li ostidagi G'azo sektoridan asosan tinch fuqarolarga nisbatan uyushtirildi.[126] Bu esa Isroilning bir necha qarshi hujumlariga sabab bo'ldi. 1956-yilda Buyuk Britaniya va Fransiya Misr hukumati tomonidan milliylashtirilgan Suvaysh kanali ustidan nazoratni qayta o'rnatishga urinib ko'rishdi. Suvaysh kanali va Tiran bo'g'ozining Isroil kemalari uchun blokada qilinishi, qolaversa Falastinlik jangarilarning janubdagi tinch aholiga hujumi va Arab davlatlarining tahdidlari birgalikda Isroilning Misrga hujum qilishiga sabab bo'ldi. Isroil sirli ravishda Buyuk Britaniya va Fransiya bilan ittifoq tuzdi va Suvaysh inqirozi paytida Sinay yarimorolini egalladi. Lekin BMT bosimi bilan, Isroil kemalari uchun kanalning ochilishi kafolat berilishi evaziga qo'shinlarini nizoli hududlardan olib chiqib ketdi. Urush Isroil chegaralari buzilishining qisqarishiga olib keldi.

Adolf Eichmann sud jarayonidan lavha. AQSH axborot xizmati tasviri

1960-yillar boshida natsist urush jinoyatchisi Adolf Eichmann Argentinada Isroil maxfiy xizmatlari tomonidan qo'lga tushirildi va sud uchun Isroilga keltirildi. Eichmann Isroil hududida Isroil fuqarolik sudi tomonidan o'limga hukm qilingan yagona insonligicha qolmoqda. 1963-yil bahor va yozida Isroil yadroviy dasturi AQSH va Isroil orasidagi diplomatik munosabatlarning sovuqlashishiga sabab bo'ldi.[127]

1964-yildan buyon Isroilning Iordan daryosi suvlarini qirg'oqbo'yi tekisliklariga burishidan xavotir olgan Arab davlatlari Isroilni suv resurslaridan quruq qoldirish maqsadida daryo suvlari boshlanish nuqtalarini boshqa tomonga burishga urinishdi va bu bir tomonda Isroil va ikkinchi tomonda Suriya va Livan o'rtasida kelishmovchiliklarga sabab bo'ldi.[128] Misr prezidenti Jamol Abdul Nosir boshchiligida arab millatchilari Isroil mustaqilligini tan olishdan bosh tortishdi va uni vayron qilishga chaqirishdi.1966-yilga kelib munosabatlar shunchalar sovuqlashgan ediki, Isroil va Arab davlatlari harbiylari orasida to'qnashuvlar kelib chiqishi boshlangandi.

1967-yilda "6 kunlik urush" oqibatida Isroil egallagan hududlar

1967-yil may oyida Misr o'z armiyasini Isroil chegarasiga to'pladi, 1957-yildan buyon Sinay yarimoroliga joylashtirilgan BMT tinchlikparvar kuchlarini mamlakatdan haydab chiqardi va Isroilning Qizil dengizga chiqish yo'lini to'sib qo'ydi. Isroil esa bu xatti-harakatlarni casus belli sifatida qabul qildi va 5-iyun kuni Misrga qarshi oldini oluvchi hujum boshladi. Iordaniya, Suriya va Iroq Isroilga hujum boshladi. Olti kunlik urush nomi bilan tanilgan to'qnashuvda Isroil Iordan daryosining G'arbiy qirg'og'ini Iordaniyadan, G'azo sektori va Sinay yarimorolini Misrdan va Golan tepaliklarini Suriyadan tortib oldi va egalladi. Iyerusalim chegaralari kengaytirilib, unga Sharqiy Iyerusalim ham qo'shildi va 1949-yilgi Yashil chiziq Isroil va egallangan hududlar o'rtasida chegara etib belgilandi.[129]

1967-yilgi urush va Arab ligasining "Uchta yo'q" qaroridan keyin Isroil Sinay yarimorolida 1967-1970-yillarda misrliklar hujumiga, egallangan hududlarda falastinlik guruhlarning isroilliklariga hujumiga duch keldi. Turli falastinlik va arab guruhlari orasida 1964-yilda tashkil etilgan va dastlab o'zini "vatanni himoya qilishning yagona yo'li sifatida qurolli qarshilikni" tanlagan guruh sifatida tanishtirgan Falastin Ozodlik tashkiloti eng muhimi edi. 1960-yillar oxiri va 1970-yillar boshida falastinlik guruhlar butun dunyo bo'ylab Isroillik va yahudiy manzillarga hujumlar uyushtirishdi.[130] Bunga misol sifatida 1972-yilgi Myunxen yozgi olimpiadasida Isroillik sportchilarning qatliom qilinishini keltirish mumkin. Isroil hukumati esa bunga qatliom tashkilotchilarini o'ldirish kampaniyasini uyushtirish, Livandagi FOT shtabiga reyd uyushtirish va uni portlatish bilan javob berdi.

1973-yil 6-oktyabr kuni Misr va Suriya armiyalari Sinay yarimoroli va Golan tepaliklarida Isroil armiyasiga qarshi kutilmagan hujum uyushtirishdi va bu Yom Kippur urushiga sabab bo'ldi. 25-oktyabrda urush tugadi va tahminan 20 kun davomida 35,000 kishi qurbon bo'lgan urushda Isroil 2,500 askarini yo'qotdi.[131] Ichki tekshiruvlar hukumatning urushdan oldingi va urush davridagi muvaffaqiyatsizliklarga javobgarlikdan xalos qildi, biroq jamoatchilik g'azabi Bosh vazir Golda Meir'ni istefoga chiqishga majburladi. 1976-yilda Isroildan Fransiyaga uchayotgan samolyot Falastinlik jangarilar tomonidan qo'lga olindi va Ugandadagi Entebbe xalqaro aeroportiga qo'ndirildi. Isroil kommandolari 106 isroillik asirdan 102 tasini qutqarishga erishdi.

Tinchlik jarayoni

1977-yilgi Knesset saylovlari oqibatida Mehnat partiyasi hokimiyatdan ketib, Menachem Begin boshchiligidagi Likud partiyasi hokimiyatga kelishi Isroil siyosiy tarixidagi muhim burilish nuqtasi bo'ldi.[132] Shu yil oxirida Misr prezidenti Anvar Sadat Isroilga tashrif buyurdi va Sadatning Knessetda nuqt so'zlashi Isroilning birinchi arab davlati rahbari tomonidan tan olinishini bildirar edi.[133] Sadat va Begin 1978-yilda Camp David shartnomasini va 1979-yilda Misr-Isroil tinchlik shartnomasini tuzishdi.[134] Evaziga Isroil Sinaydan qo'shinlarini olib chiqib ketdi va G'arbiy Sohil hamda G'azo sektoridagi falastinliklarning muxtoriyati masalasi bo'yicha kelishuvlarga kirishdi.[134]

1978-yil 11-mart kuni FOT partizanlarining Livandan Isroilga bostirib kirishi Qirg'oqbo'yi qatliomiga sabab bo'ldi. Isroil esa Janubiy Livanga bostirib kirib, FOT bazalarini yakson qilish bilan javob qaytardi. Ko'pchilik FOT askarlari qochib ketishdi, biroq Isroil BMT qo'shinlari va Livan armiyasi nazoratni qo'lga olgancha Livan janubini barqaror saqlab turishga erishdi. FOT tez orada o'zining Isroilga qarshi partizanlar urushini davom ettira boshladi. Keyingi bir necha yil davomida FOT janubga kirib keldi va chegara bo'ylab tarqoq artilleriya zarbalarini berishda davom etdi. Isroil ham bir necha hujumlar bilan javob qaytardi.

Orada Begin hukumati G'arbiy Sohilga isroilliklarning ko'chib kirishi va yerlarni egallashi uchun rag'bat yaratish orqali shu joyda falastinliklar bilan munosabatlar keskinlashishiga sabab bo'ldi.[135] 1980-yilda qabul qilingan "Iyerusalim to'g'risidagi qonun" ba'zilar fikricha 1967-yilgi Isroilning shaharni qo'shib olish to'g'risidagi qarorini mustahkamladi va shaharning maqomi bo'yicha xalqaro munozaralarni yanada keskinlashtirdi. Zero, hech bir qonun Isroil hududini aniq belgilamagan va hech qanday bo'lim orqali Sharqiy Iyerusalim unga kiritilgan edi.[136] 1981-yilda Isroil amalda Golan tepaliklarini o'ziga qo'shib oldi. Xalqaro hamjamiyat ushbu xatti-harakatlarni inkor etdi va BMT Xavfsizlik kengashi Iyerusalim to'g'risidagi qonunni ham, Golan tepaliklari to'g'risidagi qonunni ham bekor deb e'lon qildi.[137][138] 1980-yillardan buyon bir necha yahudiy immigrantlari to'lqini Isroilga keldi va 1990-1994-yillar oralig'ida post-Sovet davlatlari hududidan kelgan immigrantlar oqimi Isroil aholisini 12% ga oshishiga sabab bo'ldi.[139]

1981-yil 7-iyunda, Eron-Iroq urushi davrida, Iroqning yadro qurollari dasturiga to'sqinlik qilish maqsadida Isroil harbiy xavo kuchlari Iroqning Bag'dod tashqarisida qurilayotgan yagona yadro reaktorini yakson qildi. 1982-yildagi bir necha FOT hujumlaridan keyin Isroil Livanga bostirib kirdi va FOT bazalarini yakson qildi.[140] Urushning dastlabki olti kunida Isroil FOT harbiy kuchlarini yengib, Suriya kuchlarini batamom yakson qildi. Keyinchalik Isroil hukumati tomonidan o'tkazilgan Kahan komissiyasi Begin va bir necha Isroil generallarini Sabra va Shatila qatliomlari uchun bilvosita javobgar, Mudofaa vaziri Ariel Sharonni esa "shaxsan javobgar" deb topdi.[141] Sharon iste'foga chiqishga majbur bo'ldi.[142] 1985-yilda Isroil Kiprdagi falastinlik terroristlar hujumiga Tunisdagi FOT shtabini portlatish orqali javob qaytardi. Isroil 1986-yilda Livanning asosiy qismidan chiqib ketdi, biroq 2000-yilga qadar Janubiy Livanda chegara buffer zonasini ushlab turdi va shu yerdan turib Isroil qo'shinlari Hizbulloh jangarilari bilan to'qnashuvlarga kirishdi.1987-yilda falastinliklarning Isroil hokimiyatiga qarshi birinchi qo'zg'oloni - Birinchi Intifoda - sodir bo'ldi va G'arbiy Sohil hamda G'azo sektorining turli qismlarida namoyishlar va qon to'kilish holatlari yuz berdi.[143] Keyingi olti yil davomida Intifoda qayta tashkillanib, Isroil okkupatsiyasiga barham berish uchun iqtisodiy va madaniy choralarni ham ko'ra boshladi. 1991-yildagi Ko'rfaz urushida FOT Saddam Husaynni va Isroilga qarshi Iroq raketa hujumlarini qo'lladi. Jamoatchilik g'azabiga qaramasdan, Isroil AQSHning undovlariga ko'nib, qayta zarba berishdan o'zini tiydi.[144][145]

Shimon Peres (chapda) va Yitzhak Rabin (markazda) Iordaniya qiroli Hussayn (o'ngda) bilan 1994-yilgi Isroil-Iordaniya tinchlik bitimini imzolash oldidan

1992-yilda Yitzhak Rabin Bosh vazir etib saylandi va uning partiyasi saylov dasturlaridan biri sifatida Isroilning qo'shnilari bilan aloqalarni yaxshilashni ilgari surgan edi.[146] Keyingi yili Isroil tomonidan Shimon Peres va FOT tomonidan Mahmud Abbos Oslo shartnomasiga imzo qo'yishdi va shu orqali Falastin muxtoriyati G'arbiy Sohilning muayyan qismlarini va G'azo sektorini boshqarish imkoniyatiga ega bo'ldi. FOT shuningdek Isroilning mavjudlikka bo'lgan huquqini tan oldi va terrorizmga yakun yasashga va'da berdi. 1994-yilda Isroil-Iordaniya Tinchlik shartnomasi imzolandi va Iordaniya Isroil bilan munosabatlarni yaxshilagan ikkinchi arab davlatiga aylandi.[147] Isroilliklarning falastinliklar yeriga ko'chib o'tishining davom etishi, shuningdek mamlakatda falastinliklar uchun iqtisodiy sharoitning og'irlashishi shartnomaga nisbatan ko'rsatilgan arab jamoatchiligining qo'llab-quvvatlashlariga to'sqinlik qildi.[148] Falastinlik xudkushlarning hujumlari shartnomaga isroilliklarning ham qo'llab-quvvatlashini kamaytirdi.[149] 1995-yilda Yigal Amir - shartnomaga qarshi bo'lgan radikal yahudiy - Yitzhak Rabinni otib o'ldirdi.[150]

Benjamin Netanyahuning 1990-yillar oxiridagi Bosh vazirligi davrida Hebrondan chiqib ketishga rozi bo'ldi[151] (lekin bu ratifikatsiya qilinmadi va amalga oshmadi)[152] va Falastin Milliy muxtoriyatiga yanada keng ko'lamli mustaqillik berishni ko'zlovchi Wye River Memorandumini imzoladi.[153]1999-yilda Ehud Barak Bosh vazir etib saylandi va mamlakat qo'shinlarini Janubiy Livandan olib chiqib ketdi hamda 2000-yilgi Camp David sammitida PMM Raisi Yosir Arafot va AQSH Prezidenti Bill Clinton bilan kelishuvlarni boshladi. Barak Falastin davlati tuzilishi va unga G'azo sektori to'lig'icha va G'arbiy Sohilning 90% dan oshig'i kiritilishiga rozilik berishini, evaziga Iyerusalim umumiy poytaxt bo'lishini taklif qildi.[154] Kelishuvlar muvaffaqiyatsiz chiqdi va bunga har ikki tomon bir-birini aybladi.

XXI asr

2000-yil oxirida Ariel Sharonning Ibodatxona tepasiga tashrifidan so'ng Ikkinchi Intifoda boshlandi. To'rt yarim yil davom etgan qo'zg'olonlarda xudkushlik hujumlari tez-tez sodir bo'ldi.[155] Ba'zi tahlilchilar kelishuvlar barbod bo'lishidan keyin Intifoda Arafot tomonidan oldindan rejalashtirilgan deb hisoblashadi.[156][157][158][159] 2001-yilgi saylovlar natijasida Sharon Bosh vazir bo'ldi va o'zining G'azo sektoridan batamom chiqib ketish va Isroil-G'arbiy Sohil devorini qurish rejasini davom ettirdi.[160] Bu esa Intifodaning yakunlanishiga olib keldi.[161] 2000-2008-yillar oralig'ida 1,063 isroillik, 4,907 falastinlik hamda 64 horijlik kishilar halok bo'lgan.[162]

2001-2021-yillar oralig'ida G'azo sektoridan Isroilga qarata raketa hujumlari soni (inglizcha)

2006-yilda Hizbulloh jangarilarining Isroil shimoliy chegara hududlariga artilleriya zarbasini berishi va ikki Isroil askarlarini asir olib chegaradan nariga o'tkazib ketishlari bir oy davom etgan Ikkinchi Livan urushiga olib keldi.[163] 2007-yilda Isroil harbiy xavo kuchlari Suriyada yadro reaktorini yakson qildi. 2008-yilda Hamas va Isroil orasidagi o't ochishni to'xtatish kelishuvlari barbod bo'ldi. 2008-2009-yilgi G'azo urushi uch hafta davom etdi va Isroilning bir tomonlama o't ochishni to'xtatishini e'lon qilganidan keyin yakunlandi.[164][165] Hamas o'zining o't ochishini to'xtatishini e'lon qildi va o'zining butkul chekinishi va chegara postlarini ochishi shartlarini e'lon qildi. Hamas raketa hujumlari va Isroilning javob hujumlari batamom to'xtamagan bo'lsada, nozik o't ochishni to'xtatish kelishuvlari saqlanib qoldi.[166] Isroil janubiga Hamas tomonidan otilgan yuzdan ortiq raketa hujumlariga[167] javoban Isroil 2012-yilda G'azo sektorida operatsiya boshladi va bu sakkiz kun davom etdi.[168] 2014-yilda Hamas tomonidan raketa hujumlariga javoban Isroil G'azoda yana bir operatsiya boshladi.[169] 2021-yil may oyida G'azo va Isroil orasida yana bir to'qnashuv sodir bo'ldi va 11 kun davom etdi.[170]

Isroil diplomatik munosabatlari xaritasi (inglizcha)

2010-yillarga kelib Isroil va Arab Ligasi davlatlari orasida hamkorlik aloqalari o'rnatildi va bu 2020-yilda Abraham shartnomasining imzolanishiga sabab bo'ldi. Isroilning mudofaa siyosatining diqqati an'anaviy Arab-Isroil nizosidan Eron-Isroil maxfiy nizosiga qaratildi va 2011-yilgi Suriya fuqarolar urushi davrida Eron bilan to'g'ridan-to'g'ri to'qnashuvlar sodir bo'ldi. 2023-yil 7-oktyabr kuni G'azolik falastin jangari guruhlari Isroilga qarata bir necha koordinatsiyalashtirilgan hujumlar uyushtirdi va bu 2023-yilda Isroil-Hamas urushiga sabab bo'ldi.[171] O'sha kuni musiqa festivaliga qatnashayotgan, G'azo yaqinidagi yashovchi asosan tinch fuqarolar bo'lgan 1,300 isroilliklar o'ldirildi. Keksalar, ayollar va 9 oylikgacha yoshdagi bolalardan iborat 200 dan ortiq asirlar o'g'rilanib, G'azo ichiga olib kirib ketildi.[172][173]

Isroil — 1949-yildan BMT aʼzosi. Oʻzbekiston Respublikasi suverenitetini 1991-yil 25-dekabrda tan oldi va 1992-yilda diplomatiya munosabatlari oʻrnatdi. Milliy bayrami — Mustaqillik kuni (1948) — Yahudiylar taqvimiga koʻra, bu bayram har yili har xil kunda kelishi mumkin (2001-yilda 26-aprelga toʻgʻri keldi).

Asosiy siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari. „Avoda“ („Mehnat“) sotsialistik partiyasi, 1968-yilda tuzilgan; „Likud“ („Ittifoq“) partiyasi, 1973-yilda tashkil etilgan; SHAS diniy partiyasi, 1984-yilda tuzilgan; „Mafdal“ milliy-diniy partiyasi, 1956-yilda tashkil etilgan; Arab demokratik partiyasi, 1988-yilda tuzilgan; „Isra-el ba-Aliya“ („Isroil yuksalishda“) partiyasi, 1996-yilda asos solingan. I. umumiy mehnat federatsiyasi kasaba uyushmasi 1920-yilda tashkil etilgan.

Iqtisodiyoti

Isroil iqtisodiy va sanoat ishlab chiqarishi taraqqiyoti bo'yicha G'arbiy Osiyodagi eng rivojlangan mamlakat hisoblanadi.[174][175] 2023-yil oktyabr oyi hisobiga Xalqaro Valyuta Fondi ma'lumotlariga ko'ra Isroilda YaIM 521.7 milliard dollarni, aholi jon boshiga esa 53.2 ming dollarni (dunyo bo'yicha 13-o'rinda) tashkil qilgan va bu ko'rsatkichlar Isroilni dunyodagi eng rivojlangan va badavlat mamlakatlar bilan bir qatorga kiritadi. Dunyoning rivojlangan davlatlari orasida Isroil kambag'allik darajasi bo'yicha ikkinchi o'rinda turadi va bunga asosan Isroilning falastinlik fuqarolari orasidagi kambag'allik sabab bo'lgan.[176] Isroil nominal aholi jon boshiga daromad hajmi bo'yicha Osiyodagi eng boy uchinchi davlatdir.[177] Isroil voyaga yetganlar jon boshiga to'g'ri keladigan mulk hajmi bo'yicha Yaqin Sharqda birinchi o'rinda turadi. The Economist nashri 2022-yilda Isroilni rivojlangan davlatlar orasida 4-eng muvaffaqiyatli iqtisodiyotga ega deb topdi. So'nggi yillarda Isroil dunyodagi eng tez iqtisodiy o'sish natijalarini ko'rsatdi.[178][179] Milliarderlar soni bo'yicha Isroil Yaqin Sharqda birinchi o'rinda, dunyoda esa 18-o'rinda turadi. 2010-yilda Isroil Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotiga qo'shildi. Isroil Jahon Iqtisodiy Forumining Raqobatchilik indeksida (Global Competitiveness Index) 20-o'rinda, Jahon Bankining Tadbirkorlik uchun yaratilgan sharoitlar (Ease of Doing Business Index) indeksida 35-o'rinda tilga olindi. Isroil shuningdek yuqori malakali kasblarda faoliyat yurituvchi ishchilar ulushi bo'yicha ham jahonda 5-o'rinni egallagan. Isroilga oid iqtisodiy ma'lumotlar butun Isroil hududlarini, jumladan Golan tepaliklari, Sharqiy Iyerusalim va G'arbiy Sohildagi Isroil manzilgohlarini ham qamrab oladi.

Tabiiy va mineral boyliklari taqchilligiga qaramasdan so'nggi dekadalarda qishloq xo'jaligi va sanoat sektorlarining rivojlanishi Isroilning ozuqa eksportlariga qaramligi yakunlanishiga sabab bo'ldi (don va go'sht mahsulotlaridan tashqari). 2020-yilda jami 96.5 milliard dollarni tashkil qilgan Isroil importlari asosan xomashyolar, harbiy texnika, investitsiya tovarlari, taroshlanmagan olmoslar, yoqilg'i, don va iste'mol tovarlaridan iborat bo'ldi.[180] Asosiy eksportlari: mashina va qurilmalar, elektron dasturlar, taroshlangan olmoslar, qishloq xo'jaligi mahsulotlari, kimyoviy materiallar, tekstil va kiyim-kechak mahsulotlari; eksportlar hajmi 2020-yilda 114 milliard dollarni tashkil qildi.[180] Isroil Bankining tashqi valyuta zaxiralari 201 milliardni tashkil qilib, bu bilan dunyoda 17-o'rinni egallagan.[180] 1970-yillar boshidan Isroil AQSHdan hadbiy yordam olib kelmoqda. Qolaversa, AQSH Isroilga qarz kafolatlari ko'rinishda iqtisodiy ko'mak ham ko'rsatib, bugungi kunda Isroil tashqi qarzining tahminan yarmi shunga to'g'ri keladi. Rivojlangan mamlakatlar ichida Isroil eng past tashqi qarz ko'rsatkichiga ega bo'lib, 2015-yilda tashqi qarz balansi musbat 69 millard dollarni tashkil qilgan.[181]

Isroil start-uplar soni bo'yicha dunyoda AQSHdan keyin ikkinchi o'rinda[182] va NASDAQ birjasida savdo qiluvchi kompaniyalar soni bo'yicha dunyoda uchinchi o'rinda turadi.[183] Aholi jon boshiga start-uplar bo'yicha Isroil jahonda yetakchi mamlakatdir. Shu sababdan ham Isroil "Start-up davlat" deb nomlangan.[184] Intel va Microsoft kabi kompaniyalar o'zlarining birinchi dengizorti tadqiqot institutlarini Isroilda qurgan bo'lib, boshqa yuqori texnologiya sohasida faoliyat yurituvchi transmilliy korporatsiyalar ham Isroilda tadqiqot markazlariga ega.

Isroilda ish kunlari besh kunlik ishlar uchun yakshanbadan paychanbagacha, olti kunlik ishlar uchun jumagacha. Juma kuni ish kuni va aholining asosiy qismi yahudiy bo'lgan hududlarda Juma kuni Shabbat qoidalariga ko'ra "yarim ish kuni" hisoblanadi. Ish kunini dunyoning asosiy qismi bilan moslashtirish uchun bir necha takliflar ilgari surilgan.[185]

Xoʻjaligi

Isroil — rivojlangan industrial-agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 21%, qishloq xoʻjaligi ulushi 3%ni tashkil etadi.

Qishloq xoʻjaligi

Ekinzorlarning aksar qismi davlatga va Yahudiy milliy jamgʻarmasiga qarashli boʻlib, bu yerlar kibutsa, moshava deb atalgan qishloq xoʻjaligi shirkatlariga ijaraga beriladi. Yer maydonlarining 20% dan koʻprogʻi ishlanadi, uning 40% dan ortigʻi sugʻoriladi. Qishloq xoʻjaligining asosiy tarmogʻi — dehqonchilik. Eksport uchun, asosan, sitrus mevalar yetishtiriladi (yiliga 1,5 million tonna), bular boshqa mevalar bilan birga qishloq xoʻjaligi mahsuloti asosiy qiymatining 30% ni tashkil etadi. Ichki ehtiyoj uchun bugʻdoy, kartoshka, sabzavot, texnika ekinlaridan paxta, qand lavlagi, zaytun va boshqalar ekiladi. Bogʻdorchilik, tokchilik, gulchilik bilan ham shugʻullaniladi. Chorvachiligida qoramol, qoʻy va echki, shuningdek, parranda boqiladi. Baliqchilik qam rivojlangan. Qishloq xoʻjaligi mamlakat ehtiyojlarini qondirmaydi.

Transporti

Asosan, avtomobil transporti rivojlangan, avtomobil yoʻllarining uz. — 13 ming km. Temir yoʻl uzunligi — 890 km. Dengiz savdo floti muhim oʻrin tutadi. Dengiz portlari: Xay-fo, Ashdod, Eylat. Tel-Aviv yaqinida xalqaro aeroport bor. Bir necha neft quvurlari boʻlib, ular orqali Qizil dengiz sohilidan Oʻrta dengiz portlariga neft oqiziladi.

Isroil chetga qishloq xoʻjaligi va mashinasozlik mahsulotlari, tarashlangan olmos, maʼdanli oʻgʻit, kimyoviy moddalar, qurol-yarogʻ chiqaradi. Chetdan mashina va asbobus-kuna, tarashlanmagan olmos, neft, kimyoviy mahsulotlar, transport vositalari oladi. Savdo-sotiqdagi asosiy mijozlari: AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya. Pul birligi — shekel.

Tibbiy xizmati

Aholi sogʻligʻini saqlash yuqori darajada. Davlat tibbiyot muassasalari bilan birga xususiy shifoxonalar ham bor. Vrachlar uch oliy oʻquv yurtining tibbiyot fakultetlarida tayyorlanadi.

Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari

Isroilda yahudiylar va arablar uchun alohida-alohida maktablar bor. Davlat maktablaridan tashqari xususiy oʻquv yurtlari ham boʻlib, ularning bir qismi diniy tashkilotlar mablagʻi hisobiga ishlaydi. 1969-yildan 5 yoshdan 15 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun 10 yillik majburiy taʼlim joriy etilgan. Boshlangʻich maktabda oʻqish muddati — 6 yil Oʻrta maktab — 6 yillik (3 yillik quyi va 3 yillik yuqori maktab). Isroilda 5 universitet va 17 institut bor. Eng yiriklari: Quddusdagi yahudiy universiteti (1918), Tel-Aviv universiteti (1953), Xay-fodagi universitet va Texnologiya instituti („Texnikoy“, 1912). Isroil Tabiiy va ijtimoiy Fanlar akademiyasi (1961) ishlaydi. Yirik kutubxonalari: Yahudiy milliy kutubxonasi, universitetlarning kutubxonalari. Isroil davlat arxivi bor. Muzeylari: Isroil milliy muzeyi (1965), Tiberiasdagi munitsipal osori atiqa muzeyi, Tel-Avivdagi Gaarets muzeyi, Xayfodagi zamonaviy sanʼat muzeyi va hokazo

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi

Isroilda 400 dan ortiq gazeta va jurnal nashr etiladi. Yiriklari: „Gaa-rets“ („Mamlakat“, kundalik gazeta, 1918-yildan), „Gamodiya“ („Xabarchi“, kundalik gazeta, 1950-yildan), „Gatsofe“ („Sharhchi“, kundalik gazeta, 1938-yildan), „Yediot axronot“ („Soʻnggi yangiliklar“, kundalik kechki gazeta, 1939-yildan), „Ma-ariv“ („Oqshom“, kundalik kechki gazeta, 1948-yildan). Ivrit tilida chiqadigan yuqoridagi gaz.lardan tashqari ingliz tilida kundalik „Djeruzalem post“ („Quddus pochtasi“, 1932-yildan) va arab tilida „Al-Ittihod“ („Ittifoq“, 1944-yildan) gazetalari nashr etiladi. Quddusda Isroil telegraf agentligi va Tel-Avivda Isroil axborot agentligi ishlaydi. Isroil radioeshittirish boshqarmasi hukumat xizmati boʻlib, radio va televideniyeni boshqaradi, 1948-yilda tuzilgan.

Adabiyoti qadimgi Sharq adabiyotida va qadimgi yahudiy adabiyoti alohida oʻrin tutadi. U butun Yevropa va Sharq madaniyati taraqqiyotiga katta taʼsir koʻrsatgan. Qadimgi yaxudiy adabiyoti deganda, birinchi navbatda, Bibliya tushuniladi. Yahudiy adabiyoti keyingi asrlarda, asosan, ivrit tilida rivojlangan. Ayrim yozuvchilar (yil Agnon, A. Shlyon-skiy, L. Goldberg, X. Byalik va boshqalar) Isroil tashkil topishidan ancha avval Falastinga koʻchib kelgan va 1948-yildan keyin ham ijodini davom ettirgan. Ayniqsa, Nobel mukofoti laureati (1966) Yosef Agnon hikoyalari haqqoniyligi va chuqur psixologizmi bilan eʼtiborni tortadi. 50-yillarda Falastinda oʻsib voyaga yetgan adiblar guruhi — Ye. Map, Ye. Amixay, T. Rivner, S. Izhar va b. adabiyotga kirib keldi. Ular oʻz asarlarida ijtimoiy muam-molarni oʻrtaga qoʻydilar. 60-yillarda Gʻarbiy Yevropa modernizmi va ekzistensializm falsafasi taʼsiri kuchaydi. Ilgor yozuvchilardan M. Avi-Shaul, A. Pen, X. Kadmon, A. Kenan, D. Ben-Amots, E. BenEzer va b. yahudiy-arab munosabatlari muammolarini, rasmiy ekstremistik siyosatdan norozilik kayfiyatlarini aks ettirdilar. Ivrit tilida ijod qiluvchi koʻpgina yozuvchilar idish tilida ham asarlar yarata boshladi. Isroil Zrubavel, M. Man, I. Papernikov, P. Binetskiy va boshqa idish tilidagi adabiyot namoyandalaridir. Arab tilida kalam tebratuvchi shoirlar — Tavfiq Ziyod, Xanna Abu Xon, Solih al-Qosim, hikoyanavislar — Emil Habibiy, Muhammad Ali Taxiy va boshqa mamlakatdagi arab aholisi kamsitilishiga qarshi norozilikni asosiy mavzu qilib olganlar.

Meʼmorligi va tasviriy sanʼati

Isroil hududida turli tarixiy davrlarga mansub koʻpgina meʼmorlik va sanʼat yodgorliklari sakdanib qolgan. Galileyda mil.av. 10—8ming yilliklarda toshdan yasalgan yertoʻlalar, Beysan, Megiddo va b. joylardagi mil.av. 4ming yillikka oid koʻhna shaharlar, Tel-Baytmirsim, Megiddo, Lahish, Gezer, Xatsorda qoyalar orasidan oʻtkazilgan vodoprovod lahmlari, tosh va xom gʻishtdan qurilgan qalin mudofaa is-tehkomlari, ibodatxonalar, turar joylar mavjud. Isroil va Yaxudo pod-shoxliklari (mil. av. 11-asr oxiri — 6-asr boshlari) davridan qolgan ogʻilxonalar, istehkomlar, saroylar, maishatxonalarning harobalari uchraydi. Neolit davriga mansub tasviriy va amaliy bezak sanʼati namunalari — uy hayvonlarining fil suyagi va sopoldan yasalgan haykalchalari, oʻyma va na-qshin idishlar topilgan. Rim xukmronligi davri (mil. av. 1-asr — mil. 4-asr) Rim badiiy madaniyatiga xos boʻlgan koʻpgina yodgorliklarni qoldirgan (Beysandagi Dionis ibodatxonasi, Beysan va Sezardagi teatrlar, Sezar va Askalondagi osma kuvurlar, jamo-at va turar joy binolari). Qabr ustiga qoʻyilgan byustlar va marmar sarkofaglardagi qabariq tasvirlar saqlangan. Vizantiya davridan bazilika (Bet-Alfadagi sinagogda koshinkori tasviridagi muchal aylanasi, qator bibliya sahnasi, qurbonlik marosimi tasvirlari va boshqalar), monastir va ibodatxonalar, arablar davridan masjid, madrasalar, salibchilardan qalʼa, qoʻrgʻonlar, istehkomlar qolgan. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida yahudiylarning Falastinga koʻchib kela boshlashi bilan Isroilning zamonaviy meʼmorligi va badiiy madaniyati shakllandi. Turli mamlakatlardan koʻchib kelgan yahudiylar har xil badiiy va meʼmoriy maktab hamda yoʻnalish anʼanalarini olib keldi.

20-asrning 50-yillaridan Tel-Aviv, Xayfo, Rexovat sh.lari rivojlana boshladi. Yangi barpo etilgan maʼmuriy va jamoat binolari orasida Tel-Avivdagi F. Mann konsert zali (1957, meʼmorlar 3. Rexter, D. Karmi, M. Zarxi, Ya. Rexter), Beylinson shifoxonasi (1950—58, meʼmorlari A. Sharon, B. Idelson), Gaarets-muzey (1958—60, meʼmorlar V. Vitkover, E. Baumen), 36 qavatli „Shalom“ maʼmuriy va savdo binosi (70-yillar), Bet-Yam sh.dagi mehmonxona majmui (1968—1969), Rexovat sh.dagi atom fizikasi instituti va b. alohida ajralib turadi. Tasviriy sanʼ-atda turli modern yoʻnalishlari va us-lublari ustun. I. Zaritskiy, I. Krize, B. Brizel kabi rassomlar mashhur. „Be-salel“ sanʼat va badiiy hunarmandchilik maktabi realistik tamoyillarga asos soldi. Amaliy bezak sanʼatida metall, plastmassa, loy va xurmo danagidan, guldor gazmoldan yasalgan badiiy buyumlar keng tarqalgan. Kitoblarni badiiy bezashga katta eʼtibor beriladi.

Musiqasi falastinlik yahudiylar va arablarning madaniyati (xalq qoʻshiqlari, raqslar, musiqa joʻrligidagi marosim va urf-odatlar), shuningdek koʻchib kelgan yahudiylarning anʼanalari asosida rivojlangan. 1948-yildan keyin musiqa muassasalari tashkil etildi. Isroil filarmoniyasi, milliy opera va „Inbal“ musiqali teatri, Xolon konservatoriyasi, Tel-Aviv yaxudiy konservatoriyasi, Quddus musiqa akademiyasi bor. 1950 yillardan kompo-zitorlik maktabi rivojlana boshladi (M. Lavri, E. Partosh, P. Benxaim, M. Avid va boshqalar).

Teatri

1926-yilda birinchi professional teatr — „Ogel“ („Chodir“) teatri tashkil etildi. Dastlab uning repertuarida diniy aqidalar asosidagi pyesalar bor edi. Keyin xorijiy mualliflarning dunyoviy asarlari sahnalashtirildi. Teatr rahbari M. Galevi A. Makarenko asarlari asosidagi „Pedagogik poema“, Kishonning „Nikoh shartnomasi“ pyesalarini koʻrsatish orqali tomoshabinlar eʼtiborini qozondi. „Matete“ („Supurgi“) deb atalgan hajviy teatr 1928-yilda bolgar rejissor I. Daniel tomonidan tashkil etildi. Dramaturglardan E. Harusi, A. Penn, Alterman teatr uchun dolzarb mavzularda pyesalar yozib berishdi. 1949* yilda bu teatr moliyaviy qiyinchiliklar sababli yopilib qoldi. 50-yillarda „Batsal yarok“ („Koʻk piyoz“) va „Hamem“ („Ili-miliq“) satirik teatrlari yuzaga keldi. Isroilning yetakchi teatri „Gabi-ma“ („Saxna“) 1928-yildan beri Falas-tinda ishlab kelayotir. Uning sahnasida Shekspir, Shiller, Gyote pyesalari koʻrsatildi. 20-asrning 2-yarmida bu teatrda X. Rovina, A. Meskin, Sh. Finkel, M. Zohar, Sh. Rudenskiy, A. Tal, I. Beker, M. Asherov kabi sahna ustalari shuhrat qozondi. Tel-Avivda Milliy teatr (1958-yilda asos solingan) va Kamer teatri (1944), Xayfoda Shahar teatri (1963), Tel-Aviv universitetida musiqa fakulteti, 20 dan ziyod musiqa maktabi mavjud.

Kinosi

Isroilda kino ishlab chiqarish 1950-yilda boshlandi. Shu yili rejissor A. Amar „Sulh“ badiiy filmini yaratdi. 1954-yilda milliy kinematografiyani ragʻbatlantirish haqida qonun qabul qilinib, kinoteatrlarda albatta Isroil filmlarini koʻrsatish joriy etildi. „Yodingda tut“ (rej. F. Artvis) badiiy filmi va „Salax Shabati“ hajviy komediyasi (ikkalasi ham 1964-yilda yaratilgan) ayniqsa diqqatga sazovor. Keyingi yillarda musiqiy filmlar, komediyalar, josuslik va „jangari“ filmlar yaratildi. Savdo va sanoat vazirligi xuzurida kino markazi tashkil etilgan. Tel-Avivda ikkita, Quddusda bitta kinostudiya bor.

Oʻzbekiston — Isroil munosabatlari

Asosiy maqola: Oʻzbekiston — Isroil munosabatlari

BMT qaroriga koʻra ikkinchi jahon urushidan keyin tuzilgan Yaqin Sharqdagi davlat. Poytaxti Iyerusalim shahri. Aholisi asosan yahudiy millatiga mansub insonlar. Aholisining beshdan bir qismini arablar tashkil etadi.

Manbalar

  1. ↑ BMT Bosh Assambleyasining 1947-yil 29-noyabr qarori bilan belgilangan hudud
  2. ↑ Tchernov, Eitan (1988). „The Age of 'Ubeidiya Formation (Jordan Valley, Israel) and the Earliest Hominids in the Levant“. Paléorient. 2-jild, № 14. 63–65-bet. doi:10.3406/paleo.1988.4455.
  3. ↑ Bar-Yosef, Ofer (1998). „The Natufian Culture in the Levant, Threshold to the Origins of Agriculture“ (PDF). Evolutionary Anthropology. 6-jild, № 5. 159–177-bet. doi:10.1002/(SICI)1520-6505(1998)6:5<159::AID-EVAN4>3.0.CO;2-7.
  4. ↑ Steiglitz, Robert (1992). „Migrations in the Ancient Near East“. Anthropological Science. 3-jild, № 101. 263-bet.
  5. ↑ Jonathan M. Golden. Ancient Canaan and Israel: An Introduction. Oxford University Press, 2009 — 3-4 bet. 
  6. ↑ Braunstein, Susan L. (2011). „The Meaning of Egyptian-Style Objects in the Late Bronze Cemeteries of Tell el-Farʿah (South)“. Bulletin of the American Schools of Oriental Research. 364-jild, № 364. 1–36-bet. doi:10.5615/bullamerschoorie.364.0001. JSTOR 10.5615/bullamerschoorie.364.0001.
  7. ↑ Dever, William G.. Beyond the Texts. Society of Biblical Literature Press, 2017 — 89-93 bet. 
  8. ↑ Richard, S. (1987). „Archaeological sources for the history of Palestine: The Early Bronze Age: The rise and collapse of urbanism“. The Biblical Archaeologist.
  9. ↑ Knapp, A. Bernard; Manning, W. Sturt (2016). „Crisis in Context: The End of the Late Bronze Age in the Eastern Mediterranean“. American Journal of Archaeology. 1-jild, № 120. 130-bet. doi:10.3764/aja.120.1.0099. ISSN 0002-9114.
  10. ↑ K.L. Noll. Canaan and Israel in Antiquity: A Textbook on History and Religion. A&C Black, 2012 — 137 bet. 
  11. ↑ Thomas L. Thompson. Early History of the Israelite People: From the Written & Archaeological Sources. Brill, 2000 — 275–276 bet. „They are rather a very specific group among the population of Palestine which bears a name that occurs here for the first time that at a much later stage in Palestine's history bears a substantially different signification.“ 
  12. ↑ Lemche, Niels Peter. The Israelites in History and Tradition. Westminster John Knox Press, 1998 — 35 bet. ISBN 978-0-664-22727-2. 
  13. ↑ Miller, James Maxwell; Hayes, John Haralson. A History of Ancient Israel and Judah. Westminster John Knox Press, 1986. ISBN 978-0-664-21262-9. 
  14. ↑ Smith, Mark. The Early History of God: Yahweh and Other Deities of Ancient Israel. Eerdmans, 2002 — 6–7 bet. ISBN 9781467427630. „Despite the long regnant model that the Canaanites and Israelites were people of fundamentally different culture, archaeological data now casts doubt on this view. The material culture of the region exhibits numerous common points between Israelites and Canaanites in the Iron I period (c. 1200–1000 BCE). The record would suggest that the Israelite culture largely overlapped with and derived from Canaanite culture... In short, Israelite culture was largely Canaanite in nature. Given the information available, one cannot maintain a radical cultural separation between Canaanites and Israelites for the Iron I period.“ 
  15. ↑ Rendsberg, Gary. Israel without the Bible, The Hebrew Bible: New Insights and Scholarship Frederick E. Greenspahn: , NYU Press, 2008 — 3–5 bet. 
  16. ↑ Gnuse, Robert Karl. No Other Gods: Emergent Monotheism in Israel. England: Sheffield Academic Press Ltd., 1997 — 28-31 bet. ISBN 978-1-85075-657-6. 
  17. ↑ Steiner, Richard C.. Ancient Hebrew, The Semitic Languages Hetzron, Robert: , Routledge, 1997 — 145–173 bet. ISBN 978-0-415-05767-7. 
  18. ↑ Killebrew, Ann E.. Biblical Peoples and Ethnicity: An Archaeological Study of Egyptians, Canaanites, Philistines, and Early Israel, 1300-1100 B.C.E.. Atlanta, Georgia: Society of Biblical Literature, 2005 — 230 bet. ISBN 978-1-58983-097-4. 
  19. ↑ Shahin, Mariam. Palestine: A Guide. Interlink Books, 2005 — 6 bet. ISBN 978-1-56656-557-8. 
  20. ↑ 20,0 20,1 Dever, William. What Did the Biblical Writers Know, and When Did They Know It?. Eerdmans, 2001 — 98–99 bet. ISBN 978-3-927120-37-2. „After a century of exhaustive investigation, all respectable archaeologists have given up hope of recovering any context that would make Abraham, Isaac, or Jacob credible "historical figures" [...] archaeological investigation of Moses and the Exodus has similarly been discarded as a fruitless pursuit.“ 
  21. ↑ Faust, Avraham. The Exodus Group, Israel's Exodus in Transdisciplinary Perspective: Text, Archaeology, Culture, and Geoscience Levy, Thomas E.; Schneider, Thomas; Propp, William H. C.: , Springer — 476 bet. ISBN 978-3-319-04768-3. 
  22. ↑ Redmount, Carol A.. The Literary and Historical Character of the Exodus Narrative, The Oxford History of the Biblical World Coogan, Michael D.: , Oxford University Press, 2001 — 61 bet. ISBN 978-0-19-988148-2. 
  23. ↑ Lipschits, Oded. The History of Israel in the Biblical Period, The Jewish Study Bible Berlin, Adele; Brettler, Marc Zvi: , Oxford University Press, 2014. ISBN 978-0-19-997846-5. 
  24. ↑ Kuhrt, Amiele. The Ancient Near East. Routledge, 1995 — 438 bet. ISBN 978-0-415-16762-8. 
  25. ↑ Finkelstein, Israel; Silberman, Neil Asher. The Bible unearthed: archaeology's new vision of ancient Israel and the origin of its stories. New York: Simon & Schuster, 2001 — 169–195 bet. ISBN 978-0-684-86912-4. 
  26. ↑ Wright, Jacob L.. David, King of Judah (Not Israel). The Bible and Interpretation. 
  27. ↑ Finkelstein, Israel. Saul and Highlands of Benjamin Update: The Role of Jerusalem, Saul, Benjamin, and the Emergence of Monarchy in Israel: Biblical and Archaeological Perspectives Joachim J. Krause, Omer Sergi, Kristin Weingart: , Atlanta, GA: SBL Press — 48 bet. „They became territorial kingdoms later, Israel in the first half of the ninth century BCE and Judah in its second half...“ 
  28. ↑ Finkelstein, Israel; Silberman, Neil Asher. The Bible Unearthed: Archaeology's New Vision of Ancient Israel and the Origin of Sacred Texts. Simon and Schuster, 2002 — 146–147 bet. ISBN 978-0-7432-2338-6. „Put simply, while Judah was still economically marginal and backward, Israel was booming. ... In the next chapter we will see how the northern kingdom suddenly appeared on the ancient Near Eastern stage as a major regional power“ 
  29. ↑ Israel, Finkelstein. The forgotten kingdom: the archaeology and history of Northern Israel, 2013 — 74 bet. ISBN 978-1-58983-910-6. OCLC 949151323. 
  30. ↑ Finkelstein, Israel. The Forgotten Kingdom: the archaeology and history of Northern Israel, 2013 — 65–66, 73, 78, 87–94 bet. ISBN 978-1-58983-911-3. OCLC 880456140. 
  31. ↑ Finkelstein, Israel (2011). „Observations on the Layout of Iron Age Samaria“. Tel Aviv. 2-jild, № 38. 194–207-bet. doi:10.1179/033443511x13099584885303. ISSN 0334-4355.
  32. ↑ Broshi, Maguen. Bread, Wine, Walls and Scrolls. Bloomsbury Publishing, 2001 — 174 bet. ISBN 978-1-84127-201-6. 
  33. ↑ 33,0 33,1 Broshi, M.; Finkelstein, I. (1992). „The Population of Palestine in Iron Age II“. Bulletin of the American Schools of Oriental Research. (1)-jild, № 287. 47–60-bet.
  34. ↑ Finkelstein, Israel; Silberman, Neil Asher. The Bible Unearthed: Archaeology's New Vision of Ancient Israel and the Origin of Sacred Texts. Simon and Schuster, 2002 — 307 bet. ISBN 978-0-7432-2338-6. „Intensive excavations throughout Jerusalem have shown that the city was indeed systematically destroyed by the Babylonians. The conflagration seems to have been general. When activity on the ridge of the City of David resumed in the Persian period, the-new suburbs on the western hill that had flourished since at least the time of Hezekiah were not reoccupied.“ 
  35. ↑ Lipschits, Oded (1999). „The History of the Benjamin Region under Babylonian Rule“. Tel Aviv. № 26 (2). 155–190-bet. doi:10.1179/tav.1999.1999.2.155. ISSN 0334-4355.
  36. ↑ Wheeler, P. (2017). „Review of the book Song of Exile: The Enduring Mystery of Psalm 137, by David W. Stowe“. The Catholic Biblical Quarterly. № 79 (4). 696–697-bet. doi:10.1353/cbq.2017.0092.
  37. ↑ "British Museum – Cuneiform tablet with part of the Babylonian Chronicle (605–594 BCE)". Qaraldi: 14-oktyabr, 2023-yil.
  38. ↑ Harper's Bible Dictionary Achtemeier: . San Francisco: Harper & Row, 1985 — 103 bet. 
  39. ↑ Grabbe, Lester L.. A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period: Yehud – A History of the Persian Province of Judah v. 1.. T & T Clark, 2004 — 355 bet. ISBN 978-0-567-08998-4. 
  40. ↑ Finkelstein, Israel; Silberman, Neil Asher. The Bible unearthed: archaeology's new vision of ancient Israel and the origin of its stories, 1st Touchstone ed., New York: Simon & Schuster, 2001 — 308  bet. ISBN 978-0-684-86912-4. 
  41. ↑ Helyer, Larry R.; McDonald, Lee Martin. The Hasmoneans and the Hasmonean Era, The World of the New Testament: Cultural, Social, and Historical Contexts Green, Joel B.; McDonald, Lee Martin: . Baker Academic, 2013 — 45–47 bet. ISBN 978-0-8010-9861-1. OCLC 961153992. „The ensuing power struggle left Hyrcanus with a free hand in Judea, and he quickly reasserted Jewish sovereignty... Hyrcanus then engaged in a series of military campaigns aimed at territorial expansion. He first conquered areas in the Transjordan. He then turned his attention to Samaria, which had long separated Judea from the northern Jewish settlements in Lower Galilee. In the south, Adora and Marisa were conquered; (Aristobulus') primary accomplishment was annexing and Judaizing the region of Iturea, located between the Lebanon and Anti-Lebanon mountains“ 
  42. ↑ Ben-Sasson, H.H.. A History of the Jewish People. Harvard University Press — 226 bet. ISBN 978-0-674-39731-6. „The expansion of Hasmonean Judea took place gradually. Under Jonathan, Judea annexed southern Samaria and began to expand in the direction of the coast plain... The main ethnic changes were the work of John Hyrcanus... it was in his days and those of his son Aristobulus that the annexation of Idumea, Samaria and Galilee and the consolidation of Jewish settlement in Trans-Jordan was completed. Alexander Jannai, continuing the work of his predecessors, expanded Judean rule to the entire coastal plain, from the Carmel to the Egyptian border... and to additional areas in Trans-Jordan, including some of the Greek cities there.“ 
  43. ↑ Ben-Eliyahu, Eyal. Identity and Territory: Jewish Perceptions of Space in Antiquity. University of California Press, 2019 — 13 bet. ISBN 978-0-520-29360-1. OCLC 1103519319. „From the beginning of the Second Temple period until the Muslim conquest—the land was part of imperial space. This was true from the early Persian period, as well as the time of Ptolemy and the Seleucids. The only exception was the Hasmonean Kingdom, with its sovereign Jewish rule—first over Judah and later, in Alexander Jannaeus's prime, extending to the coast, the north, and the eastern banks of the Jordan.“ 
  44. ↑ 44,0 44,1 Schwartz, Seth. The ancient Jews from Alexander to Muhammad. Cambridge University Press, 2014 — 85–86 bet. ISBN 978-1-107-04127-1. OCLC 863044259. „The year 70 CE marked transformations in demography, politics, Jewish civic status, Palestinian and more general Jewish economic and social structures, Jewish religious life beyond the sacrificial cult, and even Roman politics and the topography of the city of Rome itself. [...] The Revolt's failure had, to begin with, a demographic impact on the Jews of Palestine; many died in battle and as a result of siege conditions, not only in Jerusalem. [...] As indicated above, the figures for captives are conceivably more reliable. If 97,000 is roughly correct as a total for the war, it would mean that a huge percentage of the population was removed from the country, or at the very least displaced from their homes. Nevertheless, only sixty years later, there was a large enough population in the Judaean countryside to stage a massively disruptive second rebellion; this one appears to have ended, in 135, with devastation and depopulation of the district.“ 
  45. ↑ Eck, Werner (2013). „Sklaven und Freigelassene von Römern in Iudaea und den angrenzenden Provinzen“. Novum Testamentum. № 55. 1–21-bet.
  46. ↑ Raviv, Dvir; Ben David, Chaim (2021). „Cassius Dio's figures for the demographic consequences of the Bar Kokhba War: Exaggeration or reliable account?“. Journal of Roman Archaeology. 2-jild, № 34. 585–607-bet. doi:10.1017/S1047759421000271. ISSN 1047-7594. „Scholars have long doubted the historical accuracy of Cassius Dio's account of the consequences of the Bar Kokhba War (Roman History 69.14). According to this text, considered the most reliable literary source for the Second Jewish Revolt, the war encompassed all of Judea: the Romans destroyed 985 villages and 50 fortresses, and killed 580,000 rebels. This article reassesses Cassius Dio's figures by drawing on new evidence from excavations and surveys in Judea, Transjordan, and the Galilee. Three research methods are combined: an ethno-archaeological comparison with the settlement picture in the Ottoman Period, comparison with similar settlement studies in the Galilee, and an evaluation of settled sites from the Middle Roman Period (70–136CE). The study demonstrates the potential contribution of the archaeological record to this issue and supports the view of Cassius Dio's demographic data as a reliable account, which he based on contemporaneous documentation.“
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 Mor, Menahem (2016). „The Second Jewish Revolt“. BRILL. BRILL. 483–484.-bet. doi:10.1163/9789004314634. ISBN 978-90-04-31463-4. „Land confiscation in Judaea was part of the suppression of the revolt policy of the Romans and punishment for the rebels. But the very claim that the sikarikon laws were annulled for settlement purposes seems to indicate that Jews continued to reside in Judaea even after the Second Revolt. There is no doubt that this area suffered the severest damage from the suppression of the revolt. Settlements in Judaea, such as Herodion and Bethar, had already been destroyed during the course of the revolt, and Jews were expelled from the districts of Gophna, Herodion, and Aqraba. However, it should not be claimed that the region of Judaea was completely destroyed. Jews continued to live in areas such as Lod (Lydda), south of the Hebron Mountain, and the coastal regions. In other areas of the Land of Israel that did not have any direct connection with the Second Revolt, no settlement changes can be identified as resulting from it.“
  48. ↑ Oppenheimer, A'haron; Oppenheimer, Nili. Between Rome and Babylon: Studies in Jewish Leadership and Society. Mohr Siebeck, 2005 — 2 bet. 
  49. ↑ H.H. Ben-Sasson. A History of the Jewish People. Harvard University Press, 1976 — 334 bet. ISBN 978-0-674-39731-6. „In an effort to wipe out all memory of the bond between the Jews and the land, Hadrian changed the name of the province from Judaea to Syria-Palestina, a name that became common in non-Jewish literature.“ 
  50. ↑ Ariel Lewin. The archaeology of Ancient Judea and Palestine. Getty Publications, 2005 — 33 bet. ISBN 978-0-89236-800-6. „It seems clear that by choosing a seemingly neutral name – one juxtaposing that of a neighboring province with the revived name of an ancient geographical entity (Palestine), already known from the writings of Herodotus – Hadrian was intending to suppress any connection between the Jewish people and that land.“ 
  51. ↑ Eusebius „4:6“,. Ecclesiastical History — 3-4 bet. 
  52. ↑ 52,0 52,1 Edward Kessler. An Introduction to Jewish-Christian Relations. Cambridge University Press, 2010 — 72 bet. ISBN 978-0-521-70562-2. „Jews probably remained in the majority in Palestine until some time after the conversion of Constantine in the fourth century. [...] In Babylonia, there had been for many centuries a Jewish community which would have been further strengthened by those fleeing the aftermath of the Roman revolts.“ 
  53. ↑ Cohn-Sherbok, Dan. Atlas of Jewish History. Routledge, 1996 — 58 bet. ISBN 978-0-415-08800-8. 
  54. ↑ Catherine Nixey. The Darkening Age: The Christian Destruction of the Classical World, 2018. 
  55. ↑ 55,0 55,1 הר, משה דוד (2022). „היהודים בארץ-ישראל בימי האימפריה הרומית הנוצרית“ [Nasroniy Rim Imperiyasi davrida Isroil zaminidagi yahudiylar]. ארץ-ישראל בשלהי העת העתיקה: מבואות ומחקרים (Ivritcha). 1-jild. רושלים: ד יצחק בן-צב. 210–212-bet. ISBN 978-965-217-444-4.{{cite magazine}}: CS1 maint: unrecognized language ()
  56. ↑ 56,0 56,1 Ehrlich, Michael. The Islamization of the Holy Land, 634–1800. Leeds: Arc Humanities Press, 2022 — 3–4 bet. ISBN 978-1-64189-222-3. OCLC 1302180905. „The Jewish community strove to recover from the catastrophic results of the Bar Kokhva revolt (132–135 CE). Although some of these attempts were relatively successful, the Jews never fully recovered. During the Late Roman and Byzantine periods, many Jews emigrated to thriving centres in the diaspora, especially Iraq, whereas some converted to Christianity and others continued to live in the Holy Land, especially in Galilee and the coastal plain. During the Byzantine period, the three provinces of Palestine included more than thirty cities, namely, settlements with a bishop see. After the Muslim conquest in the 630s, most of these cities declined and eventually disappeared. As a result, in many cases the local ecclesiastical administration weakened, while in others it simply ceased to exist. Consequently, many local Christians converted to Islam. Thus, almost twelve centuries later, when the army led by Napoleon Bonaparte arrived in the Holy Land, most of the local population was Muslim.“ 
  57. ↑ David Goodblatt. The Political and Social History of the Jewish Community in the Land of Israel, c. 235–638, The Cambridge History of Judaism. Vol. IV Steven Katz: , 2006 — 404–430 bet. ISBN 978-0-521-77248-8. „Few would disagree that, in the century and a half before our period begins, the Jewish population of Judah () suffered a serious blow from which it never recovered. The destruction of the Jewish metropolis of Jerusalem and its environs and the eventual refounding of the city... had lasting repercussions. [...] However, in other parts of Palestine the Jewish population remained strong [...] What does seem clear is a different kind of change. Immigration of Christians and the conversion of pagans, Samaritans and Jews eventually produced a Christian majority.“ 
  58. ↑ Bar, Doron (2003). „The Christianisation of Rural Palestine during Late Antiquity“. The Journal of Ecclesiastical History. 54-jild, № 3. 401–421-bet. doi:10.1017/s0022046903007309. ISSN 0022-0469. „The dominant view of the history of Palestine during the Byzantine period links the early phases of the consecration of the land during the fourth century and the substantial external financial investment that accompanied the building of churches on holy sites on the one hand with the Christianisation of the population on the other. Churches were erected primarily at the holy sites, 12 while at the same time Palestine's position and unique status as the Christian 'Holy Land' became more firmly rooted. All this, coupled with immigration and conversion, allegedly meant that the Christianisation of Palestine took place much more rapidly than that of other areas of the Roman empire, brought in its wake the annihilation of the pagan cults and meant that by the middle of the fifth century there was a clear Christian majority.“
  59. ↑ Kohen, Elli. History of the Byzantine Jews: A Microcosmos in the Thousand Year Empire. University Press of America, 2007 — 26–31 bet. ISBN 978-0-7618-3623-0. 
  60. ↑ „Roman Palestine“. Qaraldi: 2023-yil 23-oktyabr.
  61. ↑ 61,0 61,1 Ellenblum, Ronnie. Frankish Rural Settlement in the Latin Kingdom of Jerusalem. Cambridge University Press, 2010. ISBN 978-0-511-58534-0. OCLC 958547332. „From the data given above it can be concluded that the Muslim population of Central Samaria, during the early Muslim period, was not an autochthonous population which had converted to Christianity. They arrived there either by way of migration or as a result of a process of sedentarization of the nomads who had filled the vacuum created by the departing Samaritans at the end of the Byzantine period [...] To sum up: in the only rural region in Palestine in which, according to all the written and archeological sources, the process of Islamization was completed already in the twelfth century, there occurred events consistent with the model propounded by Levtzion and Vryonis: the region was abandoned by its original sedentary population and the subsequent vacuum was apparently filled by nomads who, at a later stage, gradually became sedentarized.“ 
  62. ↑ 62,0 62,1 לוי-רובין, מילכה (2006). „הכיבוש כמעצב מפת היישוב של ארץ-ישראל בתקופה המוסלמית הקדומה (Kafedra: Eretz Isroil tarixi va unga o'rnashish)“ [Musulmon hukmronligi davrida Falastin hududida aholi o'rnashishining o'ziga xosliklari]. Cathedra: For the History of Eretz Israel and Its Yishuv (Ivritcha). № 121. 78–53-bet. ISSN 0334-4657. JSTOR 23407269.{{cite magazine}}: CS1 maint: unrecognized language ()
  63. ↑ Gil, Moshe. A History of Palestine, 634–1099. Cambridge University Press, 1997. ISBN 978-0-521-59984-9. 
  64. ↑ Broshi, Magen (1979). „The Population of Western Palestine in the Roman-Byzantine Period“. Bulletin of the American Schools of Oriental Research. 236-jild, № 236. 1–10-bet. doi:10.2307/1356664. ISSN 0003-097X. JSTOR 1356664.
  65. ↑ Kramer, Gudrun. A History of Palestine: From the Ottoman Conquest to the Founding of the State of Israel. Princeton University Press, 2008 — 376 bet. ISBN 978-0-691-11897-0. 
  66. ↑ Joel Rappel. History of Eretz Israel from Prehistory up to 1882, vol. 2., 1980 — 531 bet. „In 1662 Sabbathai Sevi arrived to Jerusalem. It was the time when the Jewish settlements of Galilee were destroyed by the Druze: Tiberias was completely desolate and only a few of former Safed residents had returned...“ 
  67. ↑ „Palestine – Ottoman rule“.
  68. ↑ Macalister, R. A. Stewart; Masterman, E. W. G.. The Modern Inhabitants of Palestine, Quarterly Statement - Palestine Exploration Fund: 40., 1906. 
  69. ↑ Rosenzweig, Rafael. The Economic Consequences of Zionism. Brill Academic Publishers, 1997. ISBN 978-90-04-09147-4. „Zionism, the urge of the Jewish people to return to Palestine, is almost as ancient as the Jewish diaspora itself. Some Talmudic statements ... Almost a millennium later, the poet and philosopher Yehuda Halevi ... In the 19th century ...“ 
  70. ↑ Eisen, Yosef. Miraculous journey: a complete history of the Jewish people from creation to the present. Targum Press, 2004 — 700 bet. ISBN 978-1-56871-323-6.. 
  71. ↑ Morgenstern, Arie. Hastening redemption: Messianism and the resettlement of the land of Israel. Oxford University Press, 2006 — 304 bet. ISBN 978-0-19-530578-4. 
  72. ↑ Barnai, Jacob. The Jews in Palestine in the Eighteenth Century: Under the Patronage of the Istanbul committee of Officials for Palestine. University Alabama Press, 1992 — 320 bet. ISBN 978-0-8173-0572-7. 
  73. ↑ Halpern, Ben. Zionism and the creation of a new society Reinharz, Jehuda: . Oxford University Press, 1998 — 53–54 bet. ISBN 978-0-585-18273-5. OCLC 44960036. 
  74. ↑ Mandel, Neville J. (1974). „Ottoman Policy and Restrictions on Jewish Settlement in Palestine: 1881-1908: Part I“. Middle Eastern Studies. 10 (3)-jild. 312–332-bet. doi:10.1080/00263207408700278. ISSN 0026-3206.
  75. ↑ Levine, Aaron. Russian Jews and the 1917 Revolution, 2014 — 14 bet. 
  76. ↑ „Early Zionist Settlement in Palestine“. Rutgers University. Qaraldi: 2024-yil 12-aprel.
  77. ↑ Leibovitz, Liel. „Auto-Emancipation, Leo Pinsker (1882)“. Tablet (2013). Qaraldi: 2024-yil 12-aprel.
  78. ↑ Kornberg, Jacques. Theodor Herzl: From Assimilation to Zionism. Indiana University Press, 1993. ISBN 978-0-253-33203-5. „How did Theodor Herzl, an assimilated German nationalist in the 1880s, suddenly in the 1890s become the founder of Zionism?“ 
  79. ↑ Herzl, Theodor. The Jewish State. American Zionist Emergency Council, 1946. ISBN 978-0-486-25849-2. 
  80. ↑ Stein, Leslie. The Hope Fulfilled: The Rise of Modern Israel. Greenwood Press, 2003. ISBN 978-0-275-97141-0. 
  81. ↑ Moris, Beni. Righteous victims: a history of the Zionist-Arab conflict, 1881 - 2001, 1. Vintage Books ed., New York, NY: Vintage Books, 2001. ISBN 9780679744757. „Many of these newcomers possessed a mixture of socialist and nationalist values, and they eventually succeeded in setting up a separate Jewish economy, based wholly on Jewish labor“ 
  82. ↑ Romano, Amy. A Historical Atlas of Israel. The Rosen Publishing Group, 2003. ISBN 978-0-8239-3978-7. 
  83. ↑ Moris, Beni. Righteous victims: a history of the Zionist-Arab conflict, 1881 - 2001, 1. Vintage Books ed., New York, NY: Vintage Books, 2001. ISBN 9780679744757. „Another major cause of antagonism was the labor controversy. The hard core of Second Aliyah socialists, who were to become the Yishuv's leaders in the 1920s and 1930s, believed that the settler economy must not depend on or exploit Arab labor... But, in reality, rather than "meshing," the nationalist ethos had simply overpowered and driven out the socialist ethos... There were other reasons for the "conquest of labor." The socialists of the Second Aliyah used the term to denote three things: overcoming the Jews' traditional remove from agricultural labor and helping them transform into the "new Jews"; struggling against employers for better conditions; and replacing Arabs with Jews in manual jobs.“ 
  84. ↑ Gelvin, James. The Israel-Palestine Conflict: One Hundred Years of War, 3 ed., Cambridge University Press, 2014. ISBN 978-0-521-85289-0. 
  85. ↑ Yapp, M.E.. The Making of the Modern Near East 1792–1923. Longman, 1987 — 290 bet. ISBN ISBN 978-0-582-49380-3. 
  86. ↑ Macintyre, Donald. „The birth of modern Israel: A scrap of paper that changed history“. The Independent (2005-yil 26-may).
  87. ↑ 87,0 87,1 Avi Shlaim „PROLOGUE: THE ZIONIST FOUNDATIONS“,. The Iron Wall. W.W. Norton, 2001. ISBN 978-0-393-32112-8. 
  88. ↑ Schechtman, Joseph B.. Jewish Legion, Encyclopaedia Judaica. Vol. 11. Macmillan Reference, 2007 — 304 bet. 
  89. ↑ Kramer, Gudrun. A History of Palestine: From the Ottoman Conquest to the Founding of the State of Israel. Princeton University Press, 2008 — 376 bet. ISBN 978-0-691-11897-0. 
  90. ↑ „Mandate for Palestine“,Encyclopaedia Judaica, Vol. 11. Jerusalem: Keter Publishing House, 1972 — 862 bet. 
  91. ↑ Scharfstein, Sol. Understanding Jewish History. KTAV Publishing House, 1996 — 269 bet. ISBN 978-0-88125-545-4. „During the First and Second Aliyot, there were many Arab attacks against Jewish settlements ... In 1920, Hashomer was disbanded and Haganah ("The Defense") was established.“ 
  92. ↑ „League of Nations: The Mandate for Palestine, July 24, 1922“,Modern History Sourcebook. 24 July 1922., 1922. 
  93. ↑ Shaw, J. V. W. „Chapter VI: Population“,. A Survey of Palestine: Prepared in December 1945 and January 1946 for the information of the Anglo-American Committee of Inquiry. Vol. I, Reprint ed., Institute for Palestine Studies, 1991 — 148 bet. ISBN 978-0-88728-213-3. OCLC 311797790. 
  94. ↑ Walter Laqueur. A History of Zionism: From the French Revolution to the Establishment of the State of Israel. Knopf Doubleday Publishing Group, 2009. ISBN 978-0-307-53085-1. 
  95. ↑ Government of Palestine, Department of Statistics, Village Statistics, 1945.
  96. ↑ Fraser, T.G.. The Arab-Israeli Conflict. Palgrave Macmillan Limited, 2004 — 27 bet. ISBN 978-1-4039-1338-8. 
  97. ↑ Motti Golani. Palestine Between Politics and Terror, 1945–1947. UPNE, 2013 — 130 bet. ISBN 978-1-61168-388-2. 
  98. ↑ Cohen, Michael J.. Britain's Moment in Palestine:Retrospect and Perspectives, 1917–1948, 1st ed., Routledge, 2014 — 474 bet. ISBN 978-0-415-72985-7. 
  99. ↑ Paul J. Smith, M.E. Sharpe. The Terrorism Ahead: Confronting Transnational Violence in the Twenty-First Century, 2007 — 27 bet. 
  100. ↑ William Roger Louis. The British Empire in the Middle East, 1945–1951: Arab Nationalism, the United States, and Postwar Imperialism, 1986 — 430 bet. 
  101. ↑ 101,0 101,1 Clarke, Thurston. By Blood and Fire. G.P. Putnam's Sons, 1981. 
  102. ↑ 102,0 102,1 Bethell, Nicholas. The Palestine Triangle. Andre Deutsch, 1979. 
  103. ↑ A/RES/106 (S-1) 15 May 1947, General Assembly resolution. United Nations, 1947. 
  104. ↑ A/364. Special Committee on Palestine. 3 September 1947. United Nations, 1947. 
  105. ↑ 105,0 105,1 Hoffman, Bruce. Anonymous Soldiers: The Struggle for Israel, 1917-1947. Alfred A. Knopf, 2015 — 618 bet. ISBN 9780307594716. 
  106. ↑ Resolution 181 (II). Future government of Palestine. 29 November 1947. United Nations, 1947. 
  107. ↑ Avneri, Aryeh L.. The Claim of Dispossession: Jewish Land-Settlement and the Arabs, 1878–1948. Transaction Publishers, 1984 — 224 bet. ISBN 978-0-87855-964-0. 
  108. ↑ Stein, Kenneth W.. The Land Question in Palestine, 1917–1939. Press. ISBN . pp. ,. University of North Carolina [1984], 1987 — 3-4 bet. ISBN 978-0-8078-4178-5. 
  109. ↑ Nathan Thrall. The Only Language They Understand: Forcing Compromise in Israel and Palestine. Henry Holt and Company, 2017 — 41-227 bet. ISBN 978-1-627-79710-8. 
  110. ↑ Imseis, Ardi (2021). „The United Nations Plan of Partition for Palestine Revisited: On the Origins of Palestine's International Legal Subalternality" (PDF). .: “ (PDF). Stanford Journal of International Law. 57 (1)-jild. 13–14-bet. „As to territorial boundaries, under the plan the Jewish State was allotted approximately 57 percent of the total area of Palestine even though the Jewish population comprised only 33 percent of the country. In addition, according to British records relied upon by the ad hoc committee, the Jewish population possessed registered ownership of only 5.6 percent of Palestine, and was eclipsed by the Arabs in land ownership in every one of Palestine's 16 sub-districts. Moreover, the quality of the land granted to the proposed Jewish state was highly skewed in its favour. UNSCOP reported that under its majority plan "[t]he Jews will have the more economically developed part of the country embracing practically the whole of the citrus-producing area"—Palestine's staple export crop—even though approximately half of the citrus-bearing land was owned by the Arabs. In addition, according to updated British records submitted to the ad hoc committee's two sub-committees, "of the irrigated, cultivable areas" of the country, 84 per cent would be in the Jewish State and 16 per cent would be in the Arab State".“
  111. ↑ Morris, Benny. 1948: A History of the First Arab–Israeli War. Yale University Press, 2008 — 75 bet. ISBN 978-0-300-14524-3. „The night of 29–30 November passed in the Yishuv's settlements in noisy public rejoicing. Most had sat glued to their radio sets broadcasting live from Flushing Meadow. A collective cry of joy went up when the two-thirds mark was achieved: a state had been sanctioned by the international community.“ 
  112. ↑ Morris, Benny. 1948: A History of the First Arab–Israeli War. Yale University Press, 2008 — 396 bet. ISBN 978-0-300-14524-3. „The immediate trigger of the 1948 War was the November 1947 UN partition resolution. The Zionist movement, except for its fringes, accepted the proposal.“ 
  113. ↑ Imseis, Ardi (2021). „The United Nations Plan of Partition for Palestine Revisited: On the Origins of Palestine's International Legal Subalternality“ (PDF). Stanford Journal of International Law. 57 (1)-jild. 14–15-bet. „Although the Zionists had coveted the whole of Palestine, the Jewish Agency leadership pragmatically, if grudgingly, accepted Resolution 181(II). Although they were of the view that the Jewish national home promised in the Mandate was equivalent to a Jewish state, they well understood that such a claim could not be maintained under prevailing international law..Based on its own terms, it is impossible to escape the conclusion that the partition plan privileged European interests over those of Palestine's indigenous people and, as such, was an embodiment of the Eurocentricity of the international system that was allegedly a thing of the past. For this reason, the Arabs took a more principled position in line with prevailing international law, rejecting partition outright . .This rejection has disingenuously been presented in some of the literature as indicative of political intransigence,69 and even hostility towards the Jews as Jews“
  114. ↑ Morris, Benny. 1948: A History of the First Arab–Israeli War. Yale University Press, 2008 — 66 bet. ISBN 978-0-300-14524-3. „p. 66: at 1946: "The League demanded independence for Palestine as a "unitary" state, with an Arab majority and minority rights for the Jews.", p. 67: at 1947 "The League's Political Committee met in Sofar, Lebanon, on 16–19 September, and urged the Palestine Arabs to fight partition, which it called "aggression," "without mercy." The League promised them, in line with Bludan, assistance "in manpower, money and equipment" should the United Nations endorse partition.", p. 72: at December 1947 "The League vowed, in very general language, "to try to stymie the partition plan and prevent the establishment of a Jewish state in Palestine.“ 
  115. ↑ Bregman, Ahron. A History of Israel. Palgrave Macmillan, 2002 — 40-41 bet. ISBN 978-0-333-67631-8. 
  116. ↑ Gelber, Yoav. Palestine 1948. Sussex Academic Press, 2006 — 17 bet. ISBN 978-1-902210-67-4. 
  117. ↑ Morris, Benny. 1948: A History of the First Arab–Israeli War. Yale University Press, 2008. ISBN 978-0-300-14524-3. 
  118. ↑ Tal, David. War in Palestine, 1948: Israeli and Arab Strategy and Diplomacy. Routledge, 2003 — 471 bet. ISBN 978-0-7146-5275-7. 
  119. ↑ Morris, Benny. 1948: A History of the First Arab–Israeli War. Yale University Press, 2008. ISBN 978-0-300-14524-3. 
  120. ↑ Clifford, Clark. Counsel to the President: A Memoir, 1991 — 20 bet. 
  121. ↑ Morris, Benny. 1948: A History of the First Arab–Israeli War. Yale University Press, 2008. ISBN 978-0-300-14524-3. 
  122. ↑ Morris, Benny. The Birth of the Palestinian Refugee Problem Revisited. Cambridge University Press, 2004 — 602 bet. ISBN 978-0-521-00967-6. 
  123. ↑ William Roger Louis. The British Empire in the Middle East, 1945–1951: Arab Nationalism, the United States, and Postwar Imperialism. Clarendon Press, 1984 — 579 bet. ISBN 978-0-19-822960-5. „The transcript makes it clear that British policy acted as a brake on Jordan. "King Abdullah was personally anxious to come to agreement with Israel", Kirkbride stated, "and in fact it was our restraining influence which had so far prevented him from doing so". Knox Helm confirmed that the Israelis hoped to have a settlement with Jordan, and that they now genuinely wished to live peacefully within their frontiers, if only for economic reasons.“ 
  124. ↑ Shulewitz, Malka Hillel. The Forgotten Millions: The Modern Jewish Exodus from Arab Lands. Continuum, 2001. ISBN 978-0-8264-4764-7. 
  125. ↑ Shindler, Colin. The Land Beyond Promise: Israel, Likud and the Zionist Dream. I.B.Tauris Publishers, 2002. ISBN 978-1-86064-774-1. 
  126. ↑ Gilbert, Martin. (). The Routledge Atlas Of The Arab–Israeli conflict (). . ISBN ., 8th ed., Routledge, 2005 — 58 bet. ISBN 978-0-415-35900-9. 
  127. ↑ Cohen, Avner. „How a Standoff with the U.S. Almost Blew up Israel's Nuclear Program“. Haaretz (2019).
  128. ↑ Richard B. Parker. The Politics of Miscalculation in the Middle East. Indiana University Press — 38 bet. 
  129. ↑ Shlay, Anne B.; Rosen, Gillad (2010). „Making Place: The Shifting Green Line and the Development of "Greater" Metropolitan Jerusalem“. City & Community. 9 (4)-jild. 358–389-bet. doi:10.1111/j.1540-6040.2010.01344.x. ISSN 1535-6841.
  130. ↑ Silke, Andrew. Research on Terrorism: Trends, Achievements and Failures. Routledge, 2004. ISBN 978-0-7146-8273-0. 
  131. ↑ „1973: Arab states attack Israeli forces". On This Day“. BBC News (1973).
  132. ↑ Bregman, Ahron. A History of Israel. Palgrave Macmillan, 2002 — 169-170 bet. ISBN 978-0-333-67631-8. „In hindsight we can say that 1977 was a turning point ...“ 
  133. ↑ Bregman, Ahron. A History of Israel. Palgrave Macmillan, 2002 — 171-174 bet. ISBN 978-0-333-67631-8. 
  134. ↑ 134,0 134,1 Bregman, Ahron. (). A History of Israel. . ISBN .. Palgrave Macmillan, 2002 — 186-187 bet. ISBN 978-0-333-67631-8. 
  135. ↑ Cleveland, William L.. A history of the modern Middle East. Westview Press, 1999 — 356 bet. ISBN 978-0-8133-3489-9. 
  136. ↑ Lustick, Ian (1997). „Has Israel Annexed East Jerusalem?“. Middle East Policy. V (1)-jild. 34–45-bet. doi:10.1111/j.1475-4967.1997.tb00247.x. ISSN 1061-1924. OCLC 4651987544.
  137. ↑ Hillier, T.. Sourcebook on Public International Law. Routledge, 1998. ISBN 978-1-135-35366-7. 
  138. ↑ Monacella, R.; Ware, S.A.. Fluctuating Borders: Speculations about Memory and Emergence. RMIT University Press, 2007. ISBN 978-1-921166-48-8. 
  139. ↑ Friedberg, Rachel M. (2001). „The Impact of Mass Migration on the Israeli Labor Market“. The Quarterly Journal of Economics. 116 (4)-jild. 1373–1408-bet. doi:10.1162/003355301753265606.
  140. ↑ Bregman, Ahron. A History of Israel. Palgrave Macmillan, 2002 — 199 bet. ISBN 978-0-333-67631-8. 
  141. ↑ Schiff, Ze'ev; Ehud, Yaari. Israel's Lebanon War. Simon & Schuster, 1984 — 284 bet. ISBN 978-0-671-47991-6. 
  142. ↑ Silver, Eric. Begin: The Haunted Prophet. Random House, 1984 — 239 bet. ISBN 978-0-394-52826-7. 
  143. ↑ Tessler, Mark A.. A History of the Israeli–Palestinian conflict. Indiana University Press, 1994 — 677 bet. ISBN 978-0-253-20873-6. 
  144. ↑ Haberman, Clyde. „After 4 Years, Intifada Still Smolders“. The New York Times (1991-yil 9-dekabr).
  145. ↑ Mowlana, Hamid; Gerbner, George; Schiller, Herbert I.. Triumph of the File: The Media's War in the Persian Gulf — A Global Perspective. Westview Press, 1992 — 111 bet. ISBN 978-0-8133-1610-9. 
  146. ↑ Bregman, Ahron. A History of Israel. Palgrave Macmillan, 2002 — 236 bet. ISBN 978-0-333-67631-8. 
  147. ↑ Harkavy, Robert E.; Neuman, Stephanie G.. Warfare and the Third World. Palgrave Macmillan, 2001 — 270 bet. ISBN 978-0-312-24012-7. „Even though Jordan in 1994 became the second country, after Egypt to sign a peace treaty with Israel ...“ 
  148. ↑ Kurtzer, Daniel; Lasensky, Scott. Negotiating Arab-Israeli peace: American leadership in the Middle East. United States Institute of Peace Press, 2008 — 44 bet. ISBN 978-1-60127-030-6. 
  149. ↑ Cleveland, William L.. A history of the modern Middle East. Westview Press, 1999 — 494 bet. ISBN 978-0-8133-3489-9. 
  150. ↑ „Israel marks Rabin assassination“. BBC News (2005-yil 12-noyabr). Qaraldi: 2024-yil 17-aprel.
  151. ↑ Bregman, Ahron. A History of Israel. Palgrave Macmillan, 2002 — 257 bet. ISBN 978-0-333-67631-8. 
  152. ↑ Røislien, Hanne Eggen (2007). „Living with Contradiction: Examining the Worldview of the Jewish Settlers in Hebron“. International Journal of Conflict and Violence. Vol.1-jild, № (2). 169–184-bet. {{cite magazine}}: |volume= has extra text (yordam)
  153. ↑ U.S. Department of State. „The Wye River Memorandum“ (23.10.1998).
  154. ↑ Gelvin, James L.. The Israel-Palestine Conflict: One Hundred Years of War. Cambridge University Press, 2005 — 240 bet. ISBN 978-0-521-85289-0. 
  155. ↑ Sela-Shayovitz, R. (2007). „Suicide bombers in Israel: Their motivations, characteristics, and prior activity in terrorist organizations“. International Journal of Conflict and Violence (IJCV). 1(2)-jild. 163-bet. „The period of the second Intifada significantly differs from other historical periods in Israeli history, because it has been characterized by intensive and numerous suicide attacks that have made civilian life into a battlefront“
  156. ↑ Gross, Tom (2014). „The big myth: that he caused the Second Intifada“. The Jewish Chronicle.
  157. ↑ Hong, Nicole. „Jury Finds Palestinian Authority, PLO Liable for Terrorist Attacks in Israel a Decade Ago“. The Wall Street Journal (2015-yil 23-fevral).
  158. ↑ Ain, Stewart. PA: Intifada Was Planned. The Jewish Week (2000-yil 20-dekabr).
  159. ↑ Samuels, David. „In a Ruined Country“. The Atlantic (2005-yil 1-sentyabr).
  160. ↑ West Bank barrier route disputed, Israeli missile kills 2. USA Today (2012-yil 29-iyul).
  161. ↑ Harel, Amos; Issacharoff, Avi. „Years of rage“. Haaretz (2010-yil 1-oktyabr).
  162. ↑ „Fatalities before Operation "Cast Lead"“. B'Tselem. Qaraldi: 2024-yil 17-aprel.
  163. ↑ Harel, Amos. „Hezbollah kills 8 soldiers, kidnaps two in offensive on northern border“. Haaretz (2006-yil 13-iyul). Qaraldi: 2024-yil 17-aprel.
  164. ↑ Koutsoukis, Jason. „Battleground Gaza: Israeli ground forces invade the strip“. Sydney Morning Herald (2009-yil 5-yanvar). Qaraldi: 2024-yil 17-aprel.
  165. ↑ Ravid, Barak. „IDF begins Gaza troop withdrawal, hours after ending 3-week offensive“. Haaretz (2009-yil 18-yanvar). Qaraldi: 2024-yil 17-aprel.
  166. ↑ Azoulay, Yuval. „Two IDF soldiers, civilian lightly hurt as Gaza mortars hit Negev“. Haaretz (2009-yil 1-yanvar). Qaraldi: 2024-yil 17-aprel.
  167. ↑ Lappin, Yaakov; Lazaroff, Tovah. „Gaza groups pound Israel with over 100 rockets“. The Jerusalem Post (2012-yil 12-noyabr). Qaraldi: 2024-yil 17-aprel.
  168. ↑ Nebehay, Stephanie. „UN rights boss, Red Cross urge Israel, Hamas to spare civilians“. Reuters (2012-yil 20-noyabr). Qaraldi: 2024-yil 17-aprel.
  169. ↑ „Israel and Hamas Trade Attacks as Tension Rises.“. The New York Times. Qaraldi: 2024-yil 17-aprel.
  170. ↑ „Israel and Hamas agree Gaza truce, Biden pledges assistance“. Reuters. Qaraldi: 2024-yil 17-aprel.
  171. ↑ Martínez, Andrés R.; Bubola, Emma. „What We Know About the Hamas Attack and Israel's Response“. The New York Times (2023-yil 10-oktyabr). Qaraldi: 2024-yil 17-aprel.
  172. ↑ Gillett, Francesca. „How an Israel music festival turned into a nightmare after Hamas attack“. BBC News (2023-yil 8-oktyabr). Qaraldi: 2024-yil 17-aprel.
  173. ↑ Borschel-Dan, Amanda. „Thousands flee rocket and gunfire at all-night desert 'Nature Party'; dozens missing“. The Times of Israel (2023-yil 7-oktyabr). Qaraldi: 2024-yil 17-aprel.
  174. ↑ Chua, Amy. World On Fire. Knopf Doubleday Publishing, 2003 — 219–220 bet. ISBN 978-0-385-72186-8. 
  175. ↑ Bramwell, Martyn. Northern and Western Asia. Lerner Publications Company, 2000. ISBN 978-0-8225-2915-6. 
  176. ↑ Peleg, Bar. „Israel's poverty rate is among the highest in the developed world, new report shows“. Haaretz (2023-yil 28-dekabr). Qaraldi: 2024-yil 18-aprel.
  177. ↑ „Top 10 Richest Countries in Asia [2023“]. FAIR (2023-yil 6-sentyabr). Qaraldi: 2024-yil 18-aprel.
  178. ↑ Wrobel, Sharon. „Israel ranked 4th-best-performing economy among OECD countries in 2022“. The Times of Israel (2022-yil 26-dekabr). Qaraldi: 2024-yil 18-aprel.
  179. ↑ "Israel". OECD Data. OECD. Qaraldi: 18-aprel, 2024-yil.
  180. ↑ 180,0 180,1 180,2 "Israel". The World Factbook. Central Intelligence Agency. Qaraldi: 18-aprel, 2024-yil.
  181. ↑ „"Israel's International Investment Position (IIP), June 2015" (Press-reliz)“. Bank of Israel (2015-yil 20-sentyabr).
  182. ↑ Bounfour, Ahmed; Edvinsson, Leif. Intellectual Capital for Communities: Nations, Regions, and Cities. Butterworth-Heinemann, 2005 — 368 bet. ISBN 978-0-7506-7773-8. 
  183. ↑ Behar, Richard. „Inside Israel's Secret Startup Machine“. Forbes (2016-yil 11-may). Qaraldi: 2024-yil 18-aprel.
  184. ↑ „Israel's economy is a study in contrasts“. The Economist. Qaraldi: 2024-yil 18-aprel.
  185. ↑ Koren, Orah. „Instead of 4 work days: 6 optional days to be considered half day-outs“ (Ivrit tilida). The Marker (2012-yil 26-iyun). Qaraldi: 2024-yil 18-aprel. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Isroil&oldid=4221457" dan olindi