Efiopiya imperiyasi
| Efiopiya imperiyasi amh. የኢትዮጵያ ንጉሠ ነገሥት መንግሥት Yäʾityoppya Nägusä Nägäst Mängəśt Tarixiy davlat | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Shiori ኢትዮጵያ ታበፅዕ እደዊሃ ኀበ እግዚአብሔር Ityopia tabetsih edewiha ḫabe Igziabiher ("Efiopiya xalqi Xudoga yuzlanadi") | |||||||||
| Madhiya ኢትዮጵያ ሆይ ደስ ይበልሽ Ityoṗya hoy des ybelish ("Efiopiya, xursand bo‘l!") | |||||||||
| |||||||||
| Poytaxti | • yo‘q (1270–1635) • Gonder (1635–1855) • Debre Tabor (1855–1881) • Mekelle 1881–1889) • Addis-Abeba (1889–1974) | ||||||||
| Til(lar)i | • Amhara (sulolaviy, rasmiy, sudga oid) • Efiopcha (diniy doirada qo‘llaniladigan til) boshqalar | ||||||||
| Dini | Davlat dinlari: Xristianlik —Pravoslav Tevahedo cherkovi (1270–1622 va 1632–1974) —Katolik cherkovi (1622–1632) Norasmiy: P'ent'ay Sunniylik Yahudiylik Afrikaning anʼanaviy dinlari | ||||||||
| Pul birligi | • oltin solig‘i • Amol tuz bo‘laklari • Dinor • Mariya Tereza taleri (taxminan 18–19-asrlar) • Efiopiya birri, taler yoki dollar | ||||||||
| Etnoxoronim | Endonim: Efiopiyaliklar Ekzonim: Abissiniyaliklar | ||||||||
| Maydoni | 1,221,900 km² (1954) | ||||||||
| Aholisi | 30,166,785 (1973) | ||||||||
| Boshqaruv shakli | Mutloq monarxiya (1270–1931) • markazlashmagan aristokratiya ostida (1769-1855) Unitar parlamentar konstitutsiyaviy monarxiya (1931–1974) | ||||||||
| Imperator | |||||||||
| - 1270–1285 (birinchi) | Yekuno Amlak | ||||||||
| - 1930–1974 (oxirgi) | Haile Selassie | ||||||||
| Bosh vazir | |||||||||
| - 1909–1927 (birinchi) | Habte Giyorgis | ||||||||
| - 1974 (oxirgi) | Mikael Imru | ||||||||
| Tarixiy era | Oʻrta asrdan Sovuq urushigacha | ||||||||
| Tarix | |||||||||
| - 1270 | Yekuno Amlakning taxtga chiqishi | ||||||||
| - 1557–1589 | Usmonli-Efiopiya urushi | ||||||||
| - 1878–1904 | Menelik II ning istilolari | ||||||||
| - 1895–1896 | Birinchi Italiya-Efiopiya urushi | ||||||||
| - 1935-yil 3-oktyabr | Ikkinchi Italiya-Efiopiya urushi (Italiya Sharqiy Afrikasiga qoʻshilishi) | ||||||||
| - 1941-yil 5-may | Suverenitetning tiklanishi | ||||||||
| - 1974-yil 12-sentyabr | “Derg” tomonidan davlat to'ntarishi | ||||||||
| - 1975-yil 21-mart | Monarxiyaning tugatilishi | ||||||||
.svg){kind=small}
.svg)
Efiopiya imperiyasi (amh. የኢትዮጵያ ንጉሠ ነገሥት መንግሥተ; shuningdek, Abissiniya) — Hozirgi Efiopiya va Eritreya hududlarini o‘z ichiga olgan suveren monarxiya davlati (o‘z faoliyatining oxirida). Abissiniya nomi Efiopiyaning lotinlashtirilgan arabcha nomidan (arabcha: حبش — Habash) kelib chiqqan bo‘lib, hozirgi ma’noda qo‘llanadi.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash].jpg)
Miloddan avvalgi 980-yillarda Efiopiya hududlari qadimgi misrliklarga Punt nomi bilan ma’lum bo‘lgan. Kebra Negast kitobiga ko‘ra, Efiopiya imperiyasi miloddan avvalgi X asrda Menelik I tomonidan asos solingan. IV asrda podsho Ezana davrida imperiya nasroniylikni davlat dini sifatida qabul qildi va dunyodagi dastlabki xristian davlatlardan biriga aylandi[1].
Aksumni malika Yudit bosib olganidan so‘ng, ba’zi olimlar Efiopiyaning qorong‘i asrlari deb ataydigan davr boshlandi[2]. Efiopiya rivoyatlariga ko‘ra, u Aksum imperiyasining qolgan qismlarini 40 yil davomida boshqargan va keyin tojini o‘z avlodlariga topshirgan[2]. Milodiy 1063-yilda Maxzumi sulolasi Aksum malikasi Yuditning o‘limini tasvirlab bergan.
Maxzumi va Zagve sulolalari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Malika Yudit o‘rnini Efiopiyadagi birinchi islomiy davlatni barpo etgan Maxzumi sulolasi egalladi[3]. Yana bir sulola — Zagve, hozirgi Lalibela yaqinidagi Lasta tog‘larida paydo bo‘lgan[4]. Zagve sulolasi pravoslavlikni qabul qilgan va ko‘plab qoyaga o‘yib qurilgan cherkovlarni, jumladan Lalibeladagi Avliyo Georgiy cherkovini barpo etgan. Sulola avvalgi Aksum shohlarining avlodiman deb e’lon qilgan yangi tuzum tomonidan ag‘darilgungacha mavjud bo‘lgan.
Sulaymoniylar sulolasi va Yifat sultonligi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1270-yilda Zagve sulolasi Aksum shohlaridan, demak Sulaymondan kelib chiqqanini da’vo qilgan Yekuno Amlak ismli isyonchi tomonidan ag‘darilgan. Yekuno Amlak Sheva sultonligidan katta yordam ola bildi[4]. Natijada Sulaymoniylar sulolasiga asos solindi. 1279-yilda Sheva sultoni Dil Marra ag‘darildi va u Yekuno Amlakka murojaat qilib, o‘z hokimiyatini tiklab berishini so‘radi. Natijada Yekuno Amlak Dil Marraga qisqa muddat hokimiyatga qaytishga yordam berdi, shundan so‘ng Yifat viloyati Shevaga bostirib kirib, Yifat sultonligini tuzdi[5][6]. XIV asrda Efiopiya imperatori Amde-Siyon I Yifatga bostirib kirdi va uni amalda mintaqaviy davlat maqomidan mahrum qildi[7].
Adal sultonligining bosqini
[tahrir | manbasini tahrirlash]1529-yilda Adal sultonligi Ahmаd ibn Ibrohim al-G’oziy boshchiligida Efiopiya imperiyasiga bostirib kirdi va bu Efiopiya–Adal urushi doirasida yuz berdi. Adalning okkupatsiyasi o‘n to‘rt yil davom etdi. Mojoro davomida Adal sultonligi Usmoniylar imperiyasi bergan to‘plardan foydalandi. Urushdan keyin Adal Efiopiyani anneksiya qilib, uni zamonaviy Somali hududlari bilan birlashtirdi. 1543-yilda Portugaliya imperiyasi yordami bilan Sulaymoniylar sulolasining hokimiyati tiklandi.
Ilk Yangi davr
[tahrir | manbasini tahrirlash]1543-yilda imperator Klavdiy Ahmad ibn Ibrohim al-Gʻoziyning qo‘shinlarini mag‘lub etdi, Ahmadning o‘zi esa Vegera yaqinidagi Vayna Daga jangida halok bo‘ldi. Bu g‘alaba imperiyaga asta-sekin Efiopiya tog‘li hududlarini qaytarib olish imkonini berdi[8]. 1559-yilda Klavdiy Adal sultonligiga bostirib kirishga uringanida o‘ldirildi, undan keyin uning kesilgan boshi Adal poytaxti Xarareda namoyish etildi[9].
1557-yilda Usmoniy imperiyasi Efiopiyani bosib olishga urindi, imperiyaning asosiy porti Massaua hamda hozirgi Sudan hududida joylashgan ittifoqchi Funj sultonligiga qarashli Suuakinni egalladi. 1573-yilda Xararedagi sultonlik Efiopiyaga bostirib kirishga urindi, biroq Sarsa Dengel hujumni muvaffaqiyatli qaytardi[10].
1589-yilda imperator Sarsa Dengel Usmoniy imperiyasini mag‘lub etib, Arkikoni talon-taroj qildi. Qizil dengiz bo‘yidagi Baylul portini esa Afar sultonligi qo‘llab-quvvatlab turgan edi[11]. Xuddi shu davrda imperiyaning janubi-sharqiy viloyatlaridan oromo xalqi keng ko‘lamda ko‘chib o‘ta boshladi, bu jarayon Gamo viloyatidan bo‘lgan rohib Abbo Bahrey tomonidan qayd etilgan. Keyinchalik imperiyaning tuzilishi asta-sekin o‘zgarib bordi va uzoqdagi viloyatlar tobora mustaqil bo‘lib qoldi. Beyl viloyati imperatorga xiroj to‘lagan so‘nggi mashhur viloyat bo‘lib qoldi. Bu voqea Yakob (1590–1607) hukmronligi davrida yuz berdi[12]. 1607-yilda Susenios I hokimiyat tepasiga keldi. Uning hukmronligi davrida u mahalliy qabilalar orasida katoliklikni yoyishga harakat qildi, bu esa yirik fuqarolar urushiga olib keldi. Keyinchalik Susenios I o‘g‘li Fasiledes I maslahatiga ko‘ra, vijdon erkinligini (din erkinligini) e’lon qildi.
Iyasu I Buyuk (1682–1706) hukmronligi imperiyaning kuchayish davri bo‘ldi. Bundan tashqari, Fransiyaga va Gollandiya Hindistoniga elchixonalar ochildi. Iyasu II (1730–1755) hukmronligi davrida imperiya Sennar sultonligiga qarshi urush e’lon qildi. Bu urushda imperator Setit daryosi yaqinidagi mag‘lubiyatdan so‘ng chekinishga majbur bo‘ldi. Iyasu II, shuningdek, Hababaning (shimoliy Eritreya) kantibayasi unvonini o‘ziga oldi va yangi suloladan feodal qasamyod qabul qildi[13].
1755-yilda Vallo va Yeju klanlari imperator Ioas I bilan birga hokimiyatga keldi. Ular 1769-yilda Ioas I o‘ldirilganidan so‘ng boshlangan, “knyazlar davri” deb atalgan davrda hokimiyat uchun kurashgan asosiy fraksiyalardan biri bo‘ldi.
Yangi davrning dastlabki davri madaniy va badiiy ijodning jadal rivojlanish davri bo‘ldi. 1636-yilda poytaxt Gonder bo‘ldi va undan keyin shaharda hamda uning atrofida bir necha mustahkamlangan qal’alar qurildi.
Knyazlar davri
[tahrir | manbasini tahrirlash]
1769-yildan – 1855-yilgacha Efiopiya imperiyasi “Knyazlar davri” deb nomlanuvchi davrni boshdan kechirdi. Bu davr turli feodallar va imperator o‘rtasidagi ko‘plab to‘qnashuvlar davri bo‘lib, imperator faqat cheklangan hokimiyatga ega edi hamda faqat poytaxt va uning atrofini nazorat qilar edi. Knyazlar davrida jamiyat va madaniyat rivoji to‘xtab qoldi, shuningdek, ham Efiopiya pravoslav cherkovi ichida, ham pravoslavlar va musulmonlar o‘rtasida diniy mojarolar yuz berdi. Knyazlar davri imperator Teodros II hokimiyatga kelishi bilan yakunlandi.
Teodros II hukmronligi va Afrikaning mustamlakachilik yo‘li bilan bo‘linishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1868-yilda bir necha missionerlar va Britaniya hukumati vakillari qamoqqa olinishi ortidan inglizlar Abissiniyaga jazolovchi ekspeditsiya uyushtirdilar. Bu harbiy yurish Britaniya uchun muvaffaqiyatli yakunlandi va Efiopiya imperatori o‘z joniga qasd qildi.
1874-yildan 1876-yilgacha imperiya Yohannes IV boshchiligida Efiopiya–Misr urushida g‘alaba qozondi va Xamasien viloyatidagi Gundet jangida bosqinchi kuchlarni qattiq tor-mor etdi.
.jpg)
1887-yilda Shoa qiroli Menelik Chelenko jangidagi g‘alabasidan so‘ng Xarar amirligiga bostirib kirdi[14]. 1880-yillarda Afrikaning mustamlakachilik asosida bo‘linishi jarayoni kechayotgan edi. Italiya Efiopiyaga bostirib kirib, ayrim qirg‘oq hududlarini muvaffaqiyatli egallagach, Uchchial shartnomasini majburan qabul qildirdi va Eritreya koloniyasini barpo etdi.
Shartnomaning italyancha va efiopcha tarjimalaridagi katta tafovutlar tufayli Italiya o‘zini Efiopiya ustidan hokimiyatni qo‘lga kiritgan deb hisoblagan. 1893-yilda Efiopiya shartnomadan voz kechdi va buning natijasida Italiya 1895-yilda Efiopiyaga urush e’lon qildi. Birinchi Italiya–Efiopiya urushi 1896-yilda Adua jangida yakunlandi, unda Italiya halokatli mag‘lubiyatga uchradi. Bunga sabab efioplarning son jihatidan ustunligi, yaxshiroq qurollanishi hamda Rossiya va Fransiyaning ko‘magiga ega bo‘lishi edi. Natijada, oktyabr oyida Addis-Abeba shartnomasi imzolandi, u Eritreya chegaralarini aniq belgilab berdi va Italiyani Efiopiya mustaqilligini tan olishga majbur qildi. 1890-yillardan boshlab, imperator Menelik II hukmronligi davrida, imperiya qo‘shinlari markaziy Shoa viloyatidan chiqib, Efiopiyaning g‘arb, sharq va janubiy hududlarini bosib olish uchun yurish boshladilar[15]. Natijada G‘arbiy Oromo, Sidama, Gurage, Volayta[16] va Dizi hududlari qo‘shib olindi[17].
Oradan ko‘p o‘tmay, Efiopiya poytaxtiga Britaniya va Fransiyadan delegatsiyalar keldi — bu davlatlarning mustamlaka hududlari Efiopiyaga yaqin joylashgan edi. Ularning tashrifi maqsadi imperiya bilan shartnomalar tuzish edi.
Italiya istilosi va Ikkinchi jahon urushi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
1935-yilda marshal Emilio de Bono qo‘mondonligi ostidagi italyan qo‘shinlari “Ikkinchi Italiya–Efiopiya urushi” deb atalgan harbiy yurish davomida Efiopiyaga bostirib kirdi. Urush yetti oy davom etdi va faqat Italiya o‘zining ulkan texnik ustunligi tufayli g‘alaba qozona oldi. Efiopiya imperiyasi Italiya Sharqiy Afrikadagi koloniyasiga qo‘shib yuborildi. Bosqinni Millatlar Ligasi qoraladi, biroq harbiy harakatlarni to‘xtatish uchun deyarli hech narsa qilinmadi.
Mojoro davomida ham efiop, ham italyan qo‘shinlari harbiy jinoyatlar sodir etgan. Ma’lumki, efiop qo‘shinlari Gaaga konvensiyalarini buzgan holda kengayuvchi o‘qlarni ishlatgan hamda asir tushgan askarlarni (ko‘pincha kastratsiya yo‘li bilan) qiynab, tan jarohati yetkazgan. Italiya qo‘shinlari kimyoviy qurol ishlatib, o‘zlari yetti yil avval imzolagan Jeneva protokolini e’tiborsiz qoldirdilar: italyan harbiylari yashin gazi (gorchitsa gazi) solingan bombalarni tashlagan, uni samolyotlardan purkagan hamda kukun shaklida yerga sochgan. Xabar qilinishicha, 150 ming kishi kimyoviy quroldan, asosan gorchitsa gazidan aziyat chekkan.
Urushdan keyin Italiya Efiopiyani anneksiya qilib, uni boshqa italyan mustamlakalari bilan birlashtirdi va yangi mustamlaka — Italiya Sharqiy Afrikasini tuzdi. Italiyaning qiroli Viktor Emmanuel III esa “Abissiniya imperatori” unvonini qabul qildi.
1940-yil 10-iyunda Italiya Buyuk Britaniya va Fransiyaga qarshi urush e’lon qildi, chunki o‘sha vaqtda Fransiya Germaniya tomonidan bosib olinayotgan edi, Benito Mussolini esa Italiya mustamlaka hududlarini kengaytirishni xohlardi. 1940-yil avgustida italiyaliklar Britaniya Somalisini bosib oldilar. Qarshilikni birlashtirish maqsadida imperator Hayle Selassiye Angliyadan Efiopiyaga qaytdi. 1941-yil yanvarida britaniyaliklar, efiopiyalik ozodlik kurashchilari bilan birgalikda, o‘z hujumini boshladi. 1941-yil noyabrida so‘nggi tartibli italiyalik qo‘shinlar taslim bo‘ldi va bu Italiya hukmronligiga Sharqiy Afrikada yakun yasadi.
Monarxiyaning qulashi
[tahrir | manbasini tahrirlash].jpg)
1974-yilda Mengistu Hayle Mariam boshchiligidagi prosovet marxistik-leninchi harbiy xunta — «Derg» Hayle Selassiyeni ag‘darib, sotsialistik respublika tuzdi. Hayle Selassiye qamoqqa tashlandi va noma’lum sharoitlarda vafot etdi. Uni efirga shimdirilgan yostiq bilan bo‘g‘ib o‘ldirishgan degan mish-mishlar tarqalgan edi[18].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Saheed A. Adejumobi. The history of Ethiopia. Westport, Conn.: Greenwood Press, 2007. ISBN 0-313-32273-2, 978-0-313-32273-0.
- ↑ 2,0 2,1 Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs named:0 - ↑ Ulrich Braukämper. Islamic history and culture in Southern Ethiopia : collected essays. Münster: Lit, 2002. ISBN 3-8258-5671-2, 978-3-8258-5671-7.
- ↑ 4,0 4,1 Richard Pankhurst. The Ethiopians : a history. Oxford: Blackwell Publishers, 2001. ISBN 0-631-22493-9, 978-0-631-22493-8, 0-631-18468-6, 978-0-631-18468-3.
- ↑ Sergew Hable Selassie. Ancient and Medieval Ethiopian History to 1270. United Printers, 1972.
- ↑ Nehemia Levtzion, Randall Pouwels. The History of Islam in Africa. Ohio University Press, 2000-03-31. ISBN 978-0-8214-4461-0.
- ↑ Africa from the seventh to the eleventh century, Abridged ed, London: J. Currey, 1992. ISBN 0-85255-093-6, 978-0-85255-093-9, 0-520-06698-7, 978-0-520-06698-4, 92-3-102585-6, 978-92-3-102585-3.
- ↑ Richard Pankhurst. The Ethiopian Borderlands. Trenton: Red Sea Press, 1997 — 241-bet.
- ↑ Dictionary of African biography. Oxford: Oxford University Press, 2012. ISBN 978-0-19-538207-5, 0-19-538207-2, 978-0-19-991619-1, 0-19-991619-5, 978-0-19-514922-7, 0-19-514922-X.
- ↑ Richard Pankhurst. The Ethiopian borderlands : essays in regional history from ancient times to the end of the 18th century. Lawrenceville, N.J.: Red Sea Press, 1997. ISBN 0-932415-18-0, 978-0-932415-18-9, 0-932415-19-9, 978-0-932415-19-6.
- ↑ Richard Pankhurst. The Ethiopian Borderlands: Essays in Regional History from Ancient Times to The End of the 18th Century. Asmara: Red Sea Press, 1997 — 390-bet.
- ↑ Braukämper. Islamic History and Culture in Southern Ethiopia: Collected Essays. Hamburg: Lit Verlag, 2002 — 82-bet.
- ↑ Anthony D'Avray. Lords of the Red Sea: The History of a Red Sea Society from the Sixteenth to the Nineteenth Centuries. Otto Harrassowitz Verlag, 1996. ISBN 978-3-447-03762-4.
- ↑ RICHARD A. CAULK. The Occupation of Harar: January 1887 // Journal of Ethiopian Studies. — 1971. — Т. 9, вып. 2. — С. 1–20. — ISSN 0304-2243. — JSTOR 41967469. Архивировано 10 mart 2021 года.
- ↑ John Young. Regionalism and Democracy in Ethiopia // Third World Quarterly. — 1998. — Т. 19, вып. 2. — С. 191–204. — ISSN 0143-6597. — JSTOR 3993156. Архивировано 8 mart 2021 года.
- ↑ International Crisis Group. "Ethnic Federalism and its Discontents". Issue 153 of ICG Africa report, 2009 — 2-bet.
- ↑ Eike Haberland. An Amharic manuscript on the mythical history of the Adi kyaz (Dizi, south-west Ethiopia)(ingl.) // Bulletin of the School of Oriental and African Studies. — 1983/06. — Vol. 46, iss. 2. — P. 240–257. — ISSN 0041-977X&f=1003&t=1&v1=&f=4&t=2&v2=&f=21&t=3&v3=&f=1016&t=3&v4=&f=1016&t=3&v5=&bf=4&b=&d=0&ys=&ye=&lng=&ft=&mt=&dt=&vol=&pt=&iss=&ps=&pe=&tr=&tro=&cc=&i=1&v=tagged&s=0&ss=0&st=0&i18n=ru&rlf=&psz=20&bs=20&ce=hJfuypee8JzzufeGmImYYIpZKRJeeOeeWGJIZRrRRrdmtdeee88NJJJJpeeefTJ3peKJJ3UWWPtzzzzzzzzzzzzzzzzzbzzvzzpy5zzjzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzztzzzzzzzbzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzvzzzzzzyeyTjkDnyHzTuueKZePz9decyzzLzzzL*.c8.NzrGJJvufeeeeeJheeyzjeeeeJh*peeeeKJJJJJJJJJJmjHvOJJJJJJJJJfeeeieeeeSJJJJJSJJJ3TeIJJJJ3..E.UEAcyhxD.eeeeeuzzzLJJJJ5.e8JJJheeeeeeeeeeeeyeeK3JJJJJJJJ*s7defeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeSJJJJJJJJZIJJzzz1..6LJJJJJJtJJZ4....EK*&debug=false 1474-0699, 0041-977X. — DOI:10.1017/S0041977X00078836. Архивировано 8 mart 2021 года.
- ↑ Necessary journeys. New York: Granta USA, 2001. ISBN 1-929001-03-7, 978-1-929001-03-3, 0-903141-42-6, 978-0-903141-42-0.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Катюха П. Б.. Абиссиния. Воск и золото, 500 экз, Смоленск: Смоленская гор. тип., 2011. ISBN 978-5-94223-640-3.