Efiopiya Xalq Demokratik Respublikasi
| Efiopiya Xalq Demokratik Respublikasi amh. የኢትዮጵያ ሕዝባዊ ዲሞክራሲያዊ ሪፐብሊክ Ye-Ītyōṗṗyā Həzbāwī Dīmōkrāsīyāwī Rīpeblīk Tarixiy davlat | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Madhiya ኢትዮጵያ, ኢትዮጵያ, ኢትዮጵያ ቅደሚ Ītyoṗya, Ītyoṗya, Ītyoṗya, qidä mī ("Efiopiya, Efiopiya, Efiopiya birinchi boʻladi") | |||||||||
| |||||||||
| Poytaxti | Addis-Abeba | ||||||||
| Dini | Ateist davlati | ||||||||
| Pul birligi | Efiopiya birri | ||||||||
| Rasmiy tili | Amhara | ||||||||
| Maydoni | • 1,221,900 km² (1987) • 1,127,127 km² (1991) | ||||||||
| Aholisi | • 42,460,039 (1987) • 49,717,197 (1991) | ||||||||
| Boshqaruv shakli | Totalitar diktatura sharoitida unitar marksistik-leninistik davlat | ||||||||
| Bosh kotib | |||||||||
| - 1987–1991 | Mengistu Haile Mariam | ||||||||
| Prezident | |||||||||
| - 1987–1991 | Mengistu Haile Mariam | ||||||||
| - 1991 | Tesfaye Gebre Kidan | ||||||||
| Bosh vazir | |||||||||
| - 1987–1989 | Fikre Selassiye Vogderess | ||||||||
| - 1989–1991 | Hailu Yimenu | ||||||||
| - 1991 | Tesfaye Dinka | ||||||||
| Tarixiy era | Sovuq urush | ||||||||
| Tarix | |||||||||
| - 1987-yil 22-fevral | Konstitutsiyaning qabul qilinishi | ||||||||
| - 1991-yil 28-may | Addis-Abebaning qulashi | ||||||||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg)
Efiopiya Xalq Demokratik Respublikasi (amh. የኢትዮጵያ ሕዝባዊ ዲሞክራሲያዊ ሪፐብሊክ) — 1987-yildan 1991-yilgacha Efiopiyaning rasmiy nomi. EXDR Mengistu Hayle Mariam boshchiligidagi hukumat tomonidan tashkil etilgan. Yangi davlatda Efiopiya Ishchilar partiyasi boshchiligidagi bir partiyaviy tizim oʻrnatilib, Derg diktaturasini oʻzgartirdi. 1987-yil 22-fevralda, uch hafta oʻtgach, yangi Konstitutsiyani tasdiqlagan referendum rasman e’lon qilindi, garchi haqiqiy hokimiyat sentyabr oyigacha Dergda qolgan boʻlsa ham[1]. 1991-yil may oyining oxirida, Efiopiya Xalq inqilobiy demokratik fronti qoʻshinlari Addis-Abebaga kirib, Mengistu mamlakatdan qochib ketganida, oʻz faoliyatini toʻxtatdi.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1986-yilda bo‘lajak Efiopiya Xalq Demokratik Respublikasi (EXDR) konstitutsiyasi loyihasini tayyorlash va umumxalq muhokamasi o‘tkazildi. 1987-yil fevral oyida referendum yo‘li bilan yangi konstitutsiya qabul qilindi, uning asosida Milliy majlisga saylovlar o‘tkazildi va 1987-yil sentabrda EXDR e’lon qilindi. Respublika prezidenti etib Mengistu Hayle Mariam saylandi.
SSSR va Efiopiya o‘rtasida an’anaviy do‘stona munosabatlar saqlanib qoldi. 1978-yil 20-noyabrda Moskvada ikki mamlakat o‘rtasida Do‘stlik va hamkorlik to‘g‘risidagi shartnoma imzolandi.
Sovet Ittifoqi Efiopiya uchun og‘ir davrlarda bir necha bor yordam qo‘lini cho‘zdi. Shunday qilib, SSSRning internatsionalistik yordami, shuningdek Kuba, GDR va bir qator boshqa sotsialistik davlatlarning ko‘magida 1977–1978 yillarda Somali agressorlari tor-mor etilib, Efiopiya hududidan quvib chiqarildi.
Bir qator davlatlar sog‘liqni saqlash sohasidagi ehtiyojlarni qondirishda EXDRga saxiy yordam ko‘rsatdi. Kuba, Sovet Ittifoqi va Sharqiy Yevropaning qator davlatlari tibbiy yordam koʻrsatdi. 1980-yil boshida 300 ga yaqin kubalik tibbiyot xodimlari, jumladan, 100 dan ortiq shifokorlar sogʻliqni saqlash muammolarini hal etishga hissa qoʻshdilar. Efiopiya sogʻliqni saqlash sohasini uzoq muddatli rivojlantirish uchun Gʻarbning yordami kamtarona, har yili oʻrtacha 10 million AQSh dollari atrofida, Sahroi Afrikaning janubidagi aholi jon boshiga eng past koʻrsatkich edi.
Prezidentning agʻdarilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1990-yilda Moskva Efiopiyaga har qanday yordamni to‘xtatdi, shundan so‘ng Mengistu marksistik siyosatdan asta-sekin chekina boshladi. Ayni paytda, Efiopiya Xalq Inqilobiy Demokratik fronti asta-sekin, lekin ishonch bilan Addis-Abeba ustidan nazoratni kuchaytirdi. Prezident qandaydir yoʻl bilan oʻz pozitsiyasini saqlab qolishga harakat qildi. Keyingi yili uning buyrug‘i bilan barcha oliy o‘quv yurtlari yopildi va barcha talabalar millatni qutqarish uchun urushga chaqirildi. Oxirgi haftalarda prezident isyonchilar bilan bog‘lanishga urindi, biroq natija bo‘lmadi. Mengistu Hayle Mariam mag‘lubiyatga uchraganini anglab, 21-may kuni qo‘shni Keniyaga uchib ketdi va u yerdan Zimbabvega ko‘chib o‘tdi. Ayni paytda AQSh Hayle Mariamning mamlakatdan qochishiga yordam bergani haqida mish-mish tarqaldi. Bir necha yil oʻtgach, AQShning Zimbabvedagi elchixonasi AQSh haqiqatan ham hokimiyatdan chetlatilgan prezident uchun xavfsiz boshpana topishga yordam berganini eʼlon qildi. AQSh elchixonasi bayonotida aytilishicha, Mengistuning Zimbabvega kelishiga sabab boʻlgan muzokaralarda oʻsha paytdagi AQSh Davlat kotibi yordamchisi Xenk Koen ishtirok etgan. 1991-yil may oyining oxirida, Efiopiya Xalq inqilobiy demokratik fronti qoʻshinlari Addis-Abebaga kirib, Mengistu mamlakatdan qochib ketganida, oʻz faoliyatini toʻxtatdi.
Siyosiy Tashkilotlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Mamlakatda shahar aholisi assotsiatsiyalari va dehqonlar assotsiatsiyalari tashkil etilgan bo‘lib, ular ishlab chiqarish vazifalari bilan bir qatorda mahalliy hokimiyat organlari funksiyalarini ham bajaradi. Inqilobgacha mavjud boʻlgan Efiopiya mehnatkashlar uyushmalari konfederatsiyasi tugatilib, uning oʻrnida yangi kasaba uyushma markazi — Efiopiya kasaba uyushmasi tashkil etildi. Inqilobiy Efiopiya ayollari uyushmasi va Inqilobiy Efiopiya yoshlari uyushmasi, turli ijodiy tashkilotlar ham tuzildi.
Taʼlimdagi yutuqlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Imperiya boshqaruvi ag‘darilgach, feodal ijtimoiy-iqtisodiy tuzum bir qator islohotlar natijasida tugatildi, bu islohotlar ta’lim rivojlanishiga ham ta’sir ko‘rsatdi. 1975-yil boshiga kelib hukumat Hayle Selassiye I universitetini va o‘rta maktablarning yuqori sinflarini yopdi, so‘ngra taxminan 60 ming talaba va o‘qituvchini hukumatning “Hamkorlik orqali rivojlanish” kampaniyasiga ko‘maklashish uchun qishloq hududlariga yubordi. Kampaniyaning maqsadi yer islohotiga ko‘maklashish hamda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini, sog‘liqni saqlashni va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarishni yaxshilash, shuningdek dehqonlarni yangi siyosiy va ijtimoiy tartib haqida xabardor qilish edi.
Boshlang‘ich maktab o‘quvchilari soni 1974–1975 o‘quv yilidagi qariyb 957 300 nafardan 1985–1986 o‘quv yilida deyarli 2 450 000 nafarga yetdi. Turli mintaqalarda o‘quvchilar sonida hamda o‘g‘il bolalar va qizlar nisbatida hanuz farqlar kuzatilardi. Shunga qaramay, oʻquvchi-oʻgʻil bolalar soni ikki barobardan ziyod koʻpaygan bir paytda, oʻquvchi-qizlar soni uch barobardan ziyod koʻpaydi. Biroq, Efiopiya shimolidagi isyonchilar nazoratidagi hududlarning aksariyati, shuningdek Somali va Oromo mintaqalarining bir qismi hukumat nazorati ostida boʻlmaganligi sababli, uning aksariyat bayonotlari toʻliq qabul qilinmadi.
Oʻrta maktabning yuqori sinflari ham deyarli ikki baravar koʻpaydi, Arsi, Bal, Gojam, Gondare va Uolloda esa toʻrt baravar koʻpaydi. Inqilobdan oldin maktablar bir nechta ma’muriy hududlarning shahar tumanlarida to’plangan. 1974–1975 yillarda o‘rta maktabning yuqori sinflarining qariyb 55 foizi Eritreya va Shevada, jumladan Addis-Abebada joylashgan edi. 1985–1986 o‘quv yilida bu ko‘rsatkich 40 foizgacha kamaydi. O‘rta maktablarda qizlar ancha kam bo‘lishiga qaramay, maktab tizimida ayollarning ulushi barcha bosqichlarda va barcha mintaqalarda 1974–1975 o‘quv yilidagi 32 foiz atrofidan 1985–1986 o‘quv yilida 39 foizgacha oshdi.
EXDRning yutuqlaridan biri savodsizlikni tugatishga qaratilgan milliy kampaniya edi. Imperiya davrida 10 foizdan kam bo‘lgan savodxonlik darajasi 1984 yilga kelib qariyb 63 foizga yetdi. 1990–1991 yillarda kattalar orasida savodxonlik darajasi 60 foizdan biroz yuqori bo‘lganini hukumat va ayrim xalqaro hisobotlarda qayd etilgan. Dastlab savod o‘rgatish besh tilda olib borilgan: amxar, oromo, tigrinya, uolayta va somali tillarida.
Qishloq xoʻjaligi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Efiopiya — agrar mamlakat. Mehnatga layoqatli aholining 90% ga yaqini qishloq xoʻjaligida band boʻlgan. 1984-yilda qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirishda keskin pasayish kuzatildi. Qishloq xoʻjaligida hosildorlikni oshirish va qishloqda turmush sharoitini yaxshilash uchun hukumat dehqonlarni mayda tomorqalardan yirik aholi punktlariga koʻchirish dasturini amalga oshirdi. 1987-yilda shunday yiriklashtirilgan qishloqlardan 8,5 mingdan ortig‘i tashkil etildi. Bundan tashqari, 600 mingga yaqin dehqon qurgʻoqchil yerlardan unumdor yerlarga ko'chirildi. 1986-yil sentabrda qabul qilingan Efiopiyani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish rejasida (1986-1989-yillarda) qishloq xoʻjaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni 6,8 foizga, sanoat ishlab chiqarishni 8,3 foizga oshirish nazarda tutildi.
Sanoati
[tahrir | manbasini tahrirlash]Mamlakatning yer osti boyliklari yaxshi o‘rganilmagan. Oltin, platina, marganets rudasi, kaliy, kvarts qumi qazib olingan. 910 mln.kVt/soat elektr energiyasi ishlab chiqarilgan (1985).
Umumiy maʼlumotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Kofe, charm, teri, moyli ekinlar va don mahsulotlari eksport qilinadi. Mashinalar, transport uskunalari, neft mahsulotlari, to‘qimachilik buyumlari va boshqalar import qilinadi. Asosiy savdo hamkorlari: AQSH, Germaniya va boshqa YeIH davlatlari va sotsialistik davlatlar. Aholining turmush darajasi past. Aholi jon boshiga yillik daromad 1985/86 yillarda 194 birrni tashkil etdi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Ethiopia Parliamentary Chamber: Elections held in 1995 Wayback Machinedagi asl nusxadan arxivlangan arxiv nusxasi. (3-mart 2016-yil), PARLINE database (accessed 20 October 2009)