Ebru sanʼati

Ebru sanʼatidan bir namuna

Ebru sanʼati — maxsus tayyorlangan boʻyoqlar yordamida naqshlarni tragakantda toʻplangan rangli suvdan oʻtkazish yoʻli bilan chiziladigan tasviriy bezak sanʼatidir.

Tarixi

Ebru sanʼati qachon va qaysi davlatda paydo boʻlganligi hozirga qadar bizga maʼlum boʻlmasa-da, bu sanʼat sharq mamlakatlariga xos bezak sanʼati ekanligi taxmin qilib kelinadi. Baʼzi Eron tarixiga oida manbalarida Hindistonda paydo boʻlganligi qayd etilgan. Boshqa manbalarda keltirlgan maʼlumotlarga koʻra, Buxoro shahrida paydo boʻlib, Eron orqali Usmonli davlatiga oʻtgan. Gʻarbda Ebru sanʼati „Turk qogʻozi“ yoki „Marmar qogʻoz“ deb atalib kelinadi.

Geven oʻtining shirasidan olingan tragakant yoki dengiz oʻsimligi (keragin) bilan quyuqlashtirilgan suvga oʻt qoʻshib, suv tubiga choʻkmasligi uchun tayyorlangan boʻyoqlarni sepib, Ebru uchun kerarkli materiallarni olish mumkin.

Ebru sanʼatining ildizlari IX—X asrlarga borib taqalishi taxmin qilib kelinadi. Maʼlumki, bu sanʼat qogʻoz keng qoʻllanila boshlangan davrlarda ommalashgan. X asrda yashagan Xitoy amaldori Su Yijyan (milodiy 957—995) cho‘tka, siyoh, siyoh tosh va naqshli qog‘ozni „Ven Fang Si Pu (To‘rtta mehnat xazinasi)“ deb yozib qoldirgan. XII asrdan Xitoyda liu-şa-cien (yàngāngí), Yaponiyada suminagashi (kāngāi) va beninagashi (yàngāshi) nomlari bilan bir qator tadqiqotlar mavjudligi, keyingi asrlarda esa Chigʻatoylar ulusida ebre (ạabrh) nomi bilan atab kelingan. Bu sanʼatning Turkiston diyorida vujudga kelgan kelmagani va tarixiy taraqqiyoti haqidagi qarashlar noaniq boʻlsa-da, bu borada umumiy fikr uygʻotadi. Buyuk Ipak yoʻlidan keyin Turkistondan Eronga oʻtish davrida eng kech XVI asr boshlarida ebri (ạabry̰) nomini olgan bu sanʼat bulutlarga ishora qiluvchi forscha nom ekanligini tasdiqlaydi, chunki aslida bulut klasterlariga oʻxshash shakllarga ega. Usmoniylar davlatida ham mashhur boʻlgan va ayni nom bilan oʻtgan bu sanʼat turi keyingi asrda talaffuz qiyinligi tufayli turkiy tildagi „ebru“ga aylangan. XVI asr oʻrtalarida Hindistonda Mir Muhammad Tohir (my̰r mḭmd ṷạhr) tomonidan boshlangani aytilgan ebru sanʼati bu yerdan Eronga, keyin esa Istanbulga qadar tarqalgan. Oʻsha asrning oxirlarida Istanbuldan yevropalik sayohatchilar tomonidan oʻz yurtlariga olib ketilgan Ebru qogʻozlari dastlab Germaniyada, keyin Fransiya va Italiyada marmar qogʻoz yoki turk marmar qogʻozi, hattoki shunchaki turk qogʻozi sifatida tan olingan va shu shaklda qabul qilingan. Vaqt oʻtishi bilan Britaniya va Amerikaga qadar tarqalgan Ebru qogʻozi har bir mamlakatning sanʼat tushunchasiga koʻra farq qiladi. Bunda ishlatiladigan turli materiallar ham rol oʻynashi kerak. Ebruning eng qadimgi namunasi XVI srga tegishli. (Derman, M. Uğur Usmonli entsiklopediyasi . C.11, 189-bet)

Ebru haqida turkiy tilda yozilgan eng qadimiy asar 1615-yillarda yozilgan „Tertib-i Risâle-i Ebrî“ (tartybi rsạlۀ ạabry̰) qo‘lyozma risolasidir. Bugungi kunda ham maʼlum va mavjud boʻlgan ebru uslubidagi asarlar ilk bor Oʻrta Osiyo — Usmonli hududlarida yaratilgan.

2014-yil 27-noyabr kuni UNESCO tomonidan nomoddiy madaniy meros sifatida belgilangan.

Ebru sanʼati asarlaridan namunalar

• 
  Battal ebru
• 
  Taraklı ebru
• 
  Taraklı ebru
• 
  Hatip ebrusu (Yurak)
• 
  Lola ebru

Turkiyada zamonaviy ebru sanʼati talqinlari

Hozirgi davrda mumtoz ebru texnikasidan boshlab, turli materiallar yoki yangi shakllar qoʻshilishi bilan tragakant suvi yuzasida ishlangan tasviriy bosma rasm uslubi paydo boʻlgan. Hikmet Barutçugil, Timuçin Tanarslan, Fuat Başar, Nedim Sönmez, Sevim Sağdıç, Nusret Hepgül, Ahmet Çoktan, Feridun Özgören, T. Alparslan Babaoğluni ana shunday asarlar yaratgan ijodkorlar sirasiga kiritish mumkin.

Adabiyotlar

1. Basar, Fuat; Tiryaki, Yavuz: Turk ebru sanʼati, Gözen nashrlari, 2000.
2. Özemre, Ahmet Yuksel: Üsküdardagi Attar doʻkoni, Kubbealtı nashrlari Istanbul, 1993 yil.
3. Ayvazoglu, Bashir : Sevgi estetikasi, Ötüken nashrlari, Istanbul, 1993.