Doʻlma

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Do‘lma mol yoki qo‘y go‘shtining lahm joyidan kesib olib, mayda to‘g‘rab yoki qiymalab, ba’zida guruch qo‘shib, karam, bolgar, pomidor, tok bargi kabilardan birining ichiga qiymani solib, bug‘lab yoki dimlab tayyorlanadigan quyuq taom.

Ozarbayjon Respublikasi markasidagi qoraqo‘tir tasviri

Do‘lma - Yaqin Sharqda va uning atrofida Bolqon, Kavkaz, Rossiya va Markaziy Osiyo kabi hududlarda isteʼmol qilinadi. Do‘lme turkiy so‘z bo‘lib, „to‘ldirilgan“ degan maʼnoni anglatadi[1]. Do‘lma uzum barglari (eng keng tarqalgan), bolgar qalampiri, qovoq , pomidor va baqlajon bilan tayyorlanishi mumkin. 2017 yilda Ozarbayjon Respublikasi Do‘lmani YuNESKOning nomoddiy madaniy merosi ro‘yxatiga kiritdi[2].

Etimologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bu so‘z qadimgi turkiy tildagi ,,biror bo‘shliqni egalla” ma’nosini anglatgan to:l fe’lining keyinroq yuzaga kelgan tol shaklidan –ma qo‘shimchasi bilan yasalgan; keyinchalik so‘z boshidagi t undoshi d undoshiga, o‘zbek tilidagi a unlisi ä unlisiga almashgan: (то:л> tol-)+ma>dolma>dolmä[3].

Turlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Do‘lmaning karam do‘lma, bolgari do‘lma, charvi do‘lma, pomidor do‘lma, kovatok do‘lma, ismaloq do‘lma, tuxum do‘lma, bedana do‘lma, jigar do‘lma, sabzavotli do‘lma va boshqa turlari bor.

Tayyorlanishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Karam do‘lma.

Bu  bizga  rus  va  Kavkaz oshxonasi  ta’sirida XX asrning 30-yillarida  kirib kelgan  taomdir.

Karam qaynab turgan suvga 5-10 minut solib, yumshagach, barglari ajratib olinadi. Har bir karam bargiga qiymadan solib, bir chekkasidan dumalatib bodringsimon do‘lmalar o‘raladi. Qozonga go‘shtdan ajratilgan suyaklar solinib, so‘ngra do‘lmalar terib chiqiladi va suv quyib, usti zich qopqoq bilan berkitiladi. Ba’zan yog‘ qizdirilib, go‘sht, piyoz, pomidor solib qovuriladi, so‘ng biroz suv quyilib ustiga do‘lmalar teriladi. Qozon qaynagach, ustiga likopcha yopiladi va past olovda 40-45 minut dimlanadi. Tayyor do‘lmalar laganga suziladi, ustiga to‘g‘ralgan ko‘katlar sepib dasturxonga tortiladi.

Bolgar qalampir do‘lma

Aslida bu  taom bulg‘or,  rumin, venger  oshpazligiga  taalluqli bo‘lib,  bizga 40-yillarda  rus  pazandaligi orqali  kirib  kelgan  va  o‘sha  yillardan e’tiboran  O‘zbekistonda bulg‘or  garmdorisi ham  ekila  boshlangan.  Tansiq taomligi shundaki,  u  yoz  va  kuz  oylarida  to‘ylarda, bayramlarda  aziz  mehmon  dasturxoniga atab tayyorlanadi.  Bolgar qalampirining band tomoni ochilib, urug‘idan tozalanib yuviladi. Qiymasi karam do‘lmaniki singari tayyorlanadi. Qalampirning ichi qiyma bilan to‘ldiriladi va qozonga terilib 35 minut chamasi pishiriladi[4].

Charvi  do‘lma.

Bu  charviga o‘ralgan  qiyma  bo‘lib, pishirilishi  uch  xil:  dimlash,  bug‘lash va tandirga  yopish  usullari orqali amalga oshirilgan.  Yangi  so‘yilgan qo‘y  go‘shtining  kamyog‘ qismidan  olib  qiyma  tayyorlanadi,  bunga halqa-halqa  qilib  to‘g‘ralgan  piyoz  qo‘shib, tuz, zira va  murch  sepib mijg‘iladi.  Charvisini yirtmay olib  dorga  yoyib  silkitib olingandan so‘ng  eni  va  bo‘yini  10  sm  keladigan qilib kvadrat  jildlar  kesiladi. Har  bir  shunday charvi  jildga ketganicha  qiymadan  solib do‘lma qilib  o‘raladi  va  chok  tomonini pastga qilib  qo‘yib,  ustidan kaft  bilan  xiyol  bosib qo‘yiladi.  Barcha  qiymani charviga  o‘rab  bo‘lgandan  so‘ng  ushbu  usullarning xohlaganini  qo‘llab  pishiriladi.

Kovatok  do‘lma

Uzum barglariga qiyma o‘rab tayyorlanadigan tansiq taom. Tansiqligi  shundaki, yilning faqat  bahor  faslidagina bir-ikki  marotaba  tayyorlanadi. Yog‘liligi  o‘rtacha bo‘lgan  yangi  qo‘y  yoki  mol go‘shtidan  qiyma  tayyorlaymiz.  Bunga  tuz, murch  sepib,  halqa-halqa  qilib to‘g‘ralgan piyoz  qo‘shib  mijiymiz. Uzum  surxining uchidagi  uchinchi  va  to‘rtinchi barglarini  terib  olamiz, chunki  birinchi va  ikkinchi barglari  hali  mayda, ostidagi barglari  esa  dag‘al bo‘ladi.  Bu  barglarning sirti  yiltiroq bo‘lib  tarkibidagi  zaruriy ne’matlar  ayni  maromida  bo‘ladi. Barglarni sovuq  suvda  yuvib  yuborgach,  har  bir  bargga keragicha  qiymadan solib  do‘lmalar o‘raymiz. Do‘lmalarni  palovda pishirilganda  ipga  shoda  qilib tizib olinib, zirvakka  solinadi. Alohida kovatok do‘lma tayyorlaganda esa ikki xil usulda pishiriladi.

Birinchi  usul. 

Idish  ichiga qo‘yilgan likopcha  ustiga  kovatoklar teriladi,  tepasidan  yana  bitta  likop  yopib  yuk  bostirgach, masalliq yuzi bilan teng qilib suv quyiladi, sust  olovga  qo‘yib 25-30  daqiqa  davomida miltiratib  pishiriladi.

Ikkinchi  usul. 

Mantiqasqon  laganlariga terib pishiriladi.  To‘rt  yarusli  qasqonda 800  dan 1000  donagacha kovatok  do‘lma  pishirish mumkin.  Muddati 20-25  minut. Dasturxonga  tortishda do‘lmalarni  har  bir xo‘randaga  10-12  donadan  likopchaga solib, yuziga  sariyog‘  surkab keltiramiz.  Sho‘rvasi (bulyoni) piyolalarda,  bunga  ham  sariyog‘ solib  beriladi. (Маҳмудов К. Ўзбек тансиқ таомлари. – Т.: Меҳнат, 1989. – Б. 140-142.)

Piyoz  do‘lma. 

Qadimiy,  unutilgan va qayta  tiklangan  tansiq taom.  “Piyoz – yetti dardga  niyoz”  deydi  xalqimiz. Shu  maqol amri  bilan  qaraydigan  bo‘lsak ham  ushbu taom anchagina kasalliklarga shifo bo‘ladi. Do‘lma tayyorlash  uchun  piyozning qatlari  qalin sholg‘omsimon  navlari zarur  bo‘ladi.  Samarqandning qizil  piyozi  bo‘lsa –  ayni  muddao. Piyozni  archib  bandi  uchini  konussimon qilib  kesib  tashlab qaynoq  suvga 10-15  minut  botirib  qo‘yilsa, qat-qatlari oson  ajraydi. Ana  shu  “piyoz kosachalarga” qiyma  to‘ldiriladi. Qiyma uchun yog‘liroq go‘shtni  go‘shtqiymalagichdan  chiqarib, bunga  piyozni qat-qatlariga  ajratganda chiqqan  o‘rta  qismlarini maydalab  qo‘shiladi.  Jigardan olib uni  uzun-uzun  “chuvalchang”  usulda to‘g‘raladi. Barcha  masalliqni  aralashtirib tuz  va  murch solib, xom  tuxum  chaqiladi va yaxshilab aralashtiriladi.  Mana  shu  qiymani “piyoz kosachalarga”  to‘ldiriladi. Piyoz  qatlamlarining  ikki  tomoni  kesilgan – ochiq  bo‘ladi, bundan  qiymaning  chiqib ketmasligini    chaqilgan tuxum  va “chuvalchang”  usulda  to‘g‘ralgan jigar  ta’minlaydi.  Pishirishda: qozonning  ostiga  likopcha qo‘yib  uning  ustidan  piyoz  do‘lmalarning avval  kattaroqlarini,  so‘ng  kichikroqlari qatlab  terib  chiqiladi, yuziga  yana  likop  to‘ntarib,  yuk  bostirib  qo‘yiladi. Ora-orasiga esa  sariyog‘  va  tomat  pastasidan solinadi. Masalliqning  yuzi  bilan  barobar  suv  quyib, o‘rtacha  olovga  qo‘yiladi, qaynab  chiqishi  bilan o‘ti pastlatilib,  40-45  minut  davomida miltiratib  qo‘yiladi.  Tayyor taom  dasturxonga laganda  yoki  har  bir  xo‘randaga  4  donadan likopchalarda  tortiladi.  Yuziga o‘z  sardagidan  sevalab, qirqilgan  kashnich  yo  ukrop bilan  taqdim etiladi.

Sholg‘om  do‘lma. 

Ushbu  tansiq taom qish  va  erta  bahor  oylarida, sholg‘om  hali po‘kak  bo‘lib qolmagan  kezlarda  tayyorlanadi. Qadimiy,  kasbi  dehqonchilik  aholining bu ovqati  unutilib  ketgan edi,  keyinchalik  u qayta tiklandi.  O‘tmishda    sholg‘omni o‘yib  ichiga qiyma  bosib,  lattaga o‘rab  qo‘rga qo‘shib  pishirilgan. Hozir  esa  mantiqasqonda bug‘lab  pishirish tavsiya  etiladi.  Sholg‘omning o‘rtacha  kattaliklaridan  tanlab olib archiladi  va  pichoq uchi  bilan  o‘rtasini o‘yib  ,,kosacha”  yasaladi. Qiymasi  quyidagicha   tayyorlanadi: yog‘liq  qo‘y go‘shtini  go‘shtqiymalagichdan  chiqarib, bunga  halqa-halqa  qilib  to‘g‘ralgan  piyoz, pishirilgan guruch,  xom  tuxum  chaqib,  tuz  va  murch  sepiladi va yaxshilab  aralashtiriladi. Mana shu qiymani sholg‘om  “kosachalarga”  to‘ldirib mantiqasqonning  laganlariga qo‘yib  40-45  minut, ya’ni  sholg‘om  yumshaguncha pishiriladi.  Dasturxonga tortishda asta  sholg‘omni ezib yubormasdan  maxsus kurakchalarda  yoki ikki  tomonidan vilka  sanchib olib,  likopchaga 2 donadan qo‘yib,  yuziga sariyog‘ yoki qaymoq  surkab  dasturxonga tortiladi.

Behi  do‘lma. 

Ushbu  tansiq taom  ham  qadimiydir. O‘tmishda  o‘yilgan  behi  ichiga qiyma  to‘ldirib,  lattaga o‘rab  qo‘rga  ko‘mib pishirilgan.  Hozir  qasqonda  bug‘lab pishiriladi.  Behining  nordon navidan  qurt  tushmagan, zaha  bo‘lmaganlarini  tanlab olinadi,  tukini artib,  o‘rtasini esa  pichoq  bilan  o‘yib  urug‘larini olib  tashlab  ,,kosachalar” hozirlanadi. Buning uchun eni 1 sm keladigan ingichka pichoq yoki kartoshka archadigan tarnovsimon pichoqning qirrasi  charxlangan bo‘lishi  kerak. Tayyorlangan  ,,behi kosachalarni”  qaynoq  suvga  botirib  qo‘yamiz, aks  holda  tig‘  tekkan joylari  qorayib,  xunuk  bo‘lib  qoladi. Qiymasini  tayyorlash uchun  yog‘li qo‘y go‘shti,  piyoz,  pishirilgan guruch,  xom tuxum,  tuz  va  murch kerak bo‘ladi.  Mana  shu  qiymani behi ichiga  to‘ldirib,  har  bir  behi  do‘lmani bittadan  piyolaga  solib  mantiqasqon  laganlariga qo‘yamiz  (piyolaga  solmasangiz seli behuda  oqib  ketadi). Pishish  muddati 40-45  minut. Dasturxonga  piyolaning  o‘zida tortiladi,  issig‘ida yuziga  sariyog‘  surtiladi.

Olxo‘ri  do‘lma. 

Qadim  davrlarda ham bu  kundalik  ovqat  uchun  emas,  nogahonda bir  bemor  uchun  tayyorlanadigan  tansiq taom bo‘lgan.  Endilikda  mutlaqo unutilgan  va hech  kim  tayyorlamaydi.  Xalqda faqat  uning nomi  qolgan xolos; retsepti va  tayyorlash usulini Q.Mahmudov taklif etgan.  Olxo‘rining  yirik  mevalaridan tanlab  olib  yuvib  yuborgach,  qovun  so‘yganga o‘xshatib  tilik  tortiladi va  danagini  olib tashlanadi.  Yangi  qo‘y  go‘shtini ikki  marta go‘shtqiymalagichdan o‘tkazib,  tuz sepiladi-da,  olxo‘rilar orasiga  to‘ldirib  chiqiladi. Ostiga  likopcha  qo‘yilgan qozonga  terib,  ustidan ham likop  yopib,  yuk  bostirilgandan keyin  masalliqning  yuzi  bilan  barobar suv quyib,  juda  sust  olovga  qo‘yib, qaynab  chiqqanidan  e’tiboran yana  30-35  minut  miltiratib  pishiriladi. Dasturxonga  tortishda har  bir  xo‘randaga 8-10  donadan likopchaga  solib  yuziga sariyog‘  surkab keltiramiz.

Pomidor    do‘lma

50-yillarda  Q.Mahmudov tomonidan  ijod  etilgan tansiq  taomlardan biri.  Birinchi – suyuq  va  ikkinchi – quyuq  ovqat  bitta  idishda birdaniga  pishadi.  Pomidorning yablochniy, volgogradskiy  yoki  podarochniy navlarining qip-qizil pishgan o‘rtacha kattaliklaridan va  ezilmaganlarini  tanlab olamiz.  Band tomonini  kesib  tashlab  o‘rtasidagi eti, urug‘lari va selini bir idishga to‘playmiz. Hosil  qilingan ,,pomidor kosachalarga” qiyma  bosamiz. Qiymasini  tayyorlash uchun  go‘shtni go‘shtqiymalagichdan chiqarib,  bunga  chala  qaynatilgan guruch, mayin to‘g‘ralgan piyoz,  xom  tuxum, tuz  va murch  qo‘shib, yaxshilab  aralashtiramiz.  Pomidorga qiyma  solishdan  oldin  ichiga  birozdan mayin  tuz  sepib  chiqiladi,  so‘ng  bodomday-bodomday  dumba (charvi)  yog‘i  solib, qiyma to‘ldiriladi.  Mantiqasqonning  laganlariga pomidorlarning ochiq tomoni  pastga qilib terib  chiqiladi.  Qasqonning qozonda  yog‘  dog‘lanib, jizzasini  olmasdan mayda  to‘g‘ralgan piyoz jazlanadi,  keyin mayda kubik  qilib  to‘g‘ralgan  sabzini solib, biroz  jazlagach,  kartoshka bilan  bulg‘or garmdorisi solinadi  va  yana  biroz  jazlagach,  haligi pomidorlar  ichidan  olingan etini mayda  to‘g‘rab, sho‘rvaga  qo‘shib yuboriladi.  Sho‘rvaga yana  talabga  ko‘ra, mo‘ljallab suv quyiladi va tuzini rostlaganidan keyin  qasqonning  pomidor mantilar terilgan  ustki  qismi  sho‘rvali  qozon ustiga  o‘rnatiladi.  Bu  taom  35-40  minutda pishadi. Dasturxonga  tortishda  likopchalarda har  bir xo‘randagi 4 dona  hisobida pomidor manti solib,  kosachalarga  esa  sho‘rvasidan  quyib keltiriladi.

Oshqovoq  do‘lma

Dehqonlarning qadimiy  tansiq  taomlaridan bo‘lib,  eski  varianti  oshqovoqning ichiga qiyma  solib  non  yopgandan  keyin  tandirda qo‘rga  qo‘yib  pishirilgan. Yangi  varianti – duxovkada  pishirishdir. Oshqovoqning  uzunchoqroq  po‘chog‘i qalin  va  qattiq qora  va  sariq yo‘llari  bor  ,,somsa  qovoq”  deb  ataladigan navi  bo‘ladi.  Ana  shunisidan  olib  bandi tomonidan  2-3  sm  qalinlikda  bolta  bilan chopib  “qopqoq”  ochiladi.  Urug‘i va  tivitlarini qoshiqsimon  qirgich yordamida  olib  tashlanadi. Hosil  qilingan  ,,oshqovoq mo‘ldiga” qiyma  to‘ldiriladi.  Qiyma quyidagicha tayyorlanadi: yog‘liq  go‘shtni go‘shtqiymalagichdan  o‘tkazib,  unga mayda to‘g‘ralgan  piyoz,  yuvilgan guruch,  tuz va  murch  sepib  aralashtiriladi.  Guruch yaxshi pishishi  uchun  qiymaga picha  suv  quyib, suyuqroq  bamisoli  hasip  qiymasi  singari qilib tayyorlanadi. Agar go‘sht yog‘sizroq bo‘lsa, qiymaga picha sariyog‘ qo‘shish mumkin. Ushbu qiymani oshqovoq ichida to‘ldirgach, haligi  “qopqog‘ini” yopamiz. Oshqovoq balishni tarelkaga solib, qizitilgan gaz duxovkasining  patnisiga  qo‘yialdi va o‘rtacha olov  berib,  1,5 – 2  soat  davomida  pishiriladi. Bug‘  hosil  bo‘lishi uchun  vaqti-vaqti bilan  duxovka patnisiga  suv  quyib  turish kerak. Pishganligi  oshqovoqning  yumshaganligi bilan  aniqlanadi.  Tayyor taomni  dasturxonga tortishda  katta  laganga  solib  bevosita yeyish oldidan  bo‘laklarga bo‘linadi[5].

Shifobaxshligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Do‘lma ishtahani ochadigan, yengil hazm bo‘ladigan taom bo‘lgani tufayli surunkali kasalliklarning ko‘pgina xillarida, chunonchi, o‘pka-nafas yo‘li, oshqozon-ichak, jigar, yurak-tomirlar, modda almashinuvi kasalliklari va boshqa xastaliklarda shifokor nazorati ostida tavsiya etilishi mumkin. Kamqon, homilador ayollarga foydalidir. Vitaminlar va mineral birikmalarga boyligi uchun, ayniqsa, qish va bahorda, ,,ilik uzildi” oylarida organizmga katta naf beradi. Do‘lma hasta kishilarga davo davrida parhez taom sifatida buyuriladi[6].

Karam do‘lmaning parhezlik xosiyatlari tez hazm bo‘lishida, ichaklarni  yurishtirishda  va  kishini  ortiqcha semirtirib yubormasligidadir. 

Kovatok do‘lmaning shifobaxshligi parhez  xosiyatlari ham bor ekanligida bo‘lib,  tarkibi  S  belgili  darmondoriga boy, tez  hazmlanadi. Uzum  bargining skeleti (ya’ni  kletchatka moddasi,  taom  tivitlari) qabziyatga  qarshi, ichaklarni  yurishtirishiga ijobiy ta’sir  qiladi.  Qon  bosimi  kuchaygan bemorlarga  ham  foydasi  tegadi.

Sholg‘om do‘lmaning  parhezligi shundaki,  u  ishtaha ochadi,  to‘q  tutadi,  yo‘talni qoldiradi, ko‘krakni  yumshatadi,  ichaklarni yurishtiradi va  ko‘zni  ham  ravshan  qiladi.

Pishirilgan  behining  yurak, jigar  va  oshqozonni baquvvat  qilish,  zotiljamga shifo bo‘lish,  ishtaha  ochish, og‘izdan  qo‘lansa  hidni ketkazish  kabi  parhezlik  xosiyatlari bor[5].

Tarkibi:[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Qiyma go‘sht : 300 gramm
  • Sabzavotlar : (piyoz, koriander, arpabodiyon) 500 gramm
  • Tok barglari : 200 gramm (boshqa o‘simliklar, masalan, karam barglari yoki baqlajon, kartoshka, piyoz va pomidor ham ishlatilishi mumkin)

Eʼtibor bering, turli xil do‘lamalarning sabzavotlari bir xil emas. Karam do‘lma va baqlajon do‘lmasi , qovoq va bolgar qalampiridan qilingan do‘lma uchun yalpiz va petrushkadan foydalaning.

  • 1 stakan guruch va boshoqlar birga
  • 2-3 stakan suv
  • 250 gramm yong‘oq

Qanday tayyorlash kerak?[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Bir necha soat davomida guruch va boshoqni alohida suvga soling.
  • Sabzavotlarni birga maydalaysiz.
  • Tok bargini yuving va filtrga soling.
  • Namlangan guruch va boshoqni yarmiga boʻlasiz.
  • Go‘sht, sabzavot, guruch va loviyaga tuz va murch qo‘shasiz va yaxshilab aralashtirasiz.
  • Go‘shtning rangi jigarrang bo‘lguncha sousni biroz qovuring.
  • Har bir bargga aralashmaning bir qismini qo‘yasiz va barg kabi o‘rang.
  • Xohlasangiz, bir oz limon sharbati va shakar yoki sirka va sharbatni aralashtirib, qozondagi bo‘laklarni terib olganingizdan so‘ng, ustiga quyishingiz mumkin.

Oziqlanish qiymati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Har 100 gramm yangi uzum barglaridagi temir 100 gramm uzum mevasidagi temir miqdoridan yetti baravar koʻpdir.

Do‘lmaning turlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

  • Ikki boʻlak sochning yonida bir tilim qalampir.
    Karam do‘lma
  • Tok do‘lma
  • Baqlajon do‘lma
  • Pomidor do‘lma
  • Kartoshka do‘lma
  • Qovoq do‘lma
  • Qalampir do‘lma

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. http://www.iranicaonline.org/articles/dolma
  2. https://ich.unesco.org/en/RL/dolma-making-and-sharing-tradition-a-marker-of-cultural-identity-01188
  3. Sh. Rahmatullayev. O‘zbek tilining etimologik lug‘ati. Universitet, 2006 — 96 bet. 
  4. O'zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2000. 
  5. 5,0 5,1 Mahmudov K. O‘zbek tansiq taomlari. Mehnat, 1989 — 41-47 bet. 
  6. Do‘stjonov B. Xorazm taomlari. O‘zbekiston, 1994 — 59 bet.