Diyorbakir Katta masjidi
 | Bu maqola avtomat tarjima qilingan yoki mashina tarjimasi tayinli oʻzgartirishsiz chop etilgani eʼtirof etilmoqda. Tarjimani tekshirib chiqish hamda maqoladagi mazmuniy va uslubiy xatolarini tuzatish kerak. Siz maqolani tuzatishga koʻmaklashishingiz mumkin. (Shuningdek, tarjima boʻyicha tavsiyalar bilan tanishib chiqishingiz mumkin.) Maqolaning originali ingliz tilida — Great Mosque of Diyarbakır. |
| Masjid | |
 | |
| Diyorbakir Katta masjidi | |
| Mamlakat |  Turkiya
|
| Shahar | Diyorbakir |
| Joylashuvi | Sur tumani |
| Koordinatalar | 37°54′44″N 40°14′9″E / 37.91222°N 40.23583°E |
| Yoʻnalishi | sunniy |
| Binokorlik | tax. 1091—tax. 1091 |
 Diyorbakir Katta masjidi Vikiomborda
| |
Katta masjid (turkcha: Diyarbakır Ulu Camii yoki Cami-i Kebîr[1])[2][3][4] – XI asr oxirida Saljuqiylar sultoni Malikshoh I tomonidan eskiroq masjid oʻrnida bunyod etilgan masjid. Baʼzi manbalarga koʻra, ushbu masjid Damashqdagi Umaviylar masjiddan keyin islom dinida beshinchi eng muqaddas joy hisoblanadi va Umaviylar masjidi Diyorbakir Katta masjidi dizayniga taʼsir koʻrsatgan[5][6][7][8][9][10]. Katta masjid 5000 nafargacha namozxonni sigʻdira oladi[11].
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Kelib chiqishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Diyorbakir Katta masjidi Onadoʻlidagi eng qadimiy masjid, u, shuningdek, Turkiyaning ham eng qadimgi masjidi boʻlishi mumkin[12][13]. Uning kelib chiqishi va rivojlanish tarixi murakkab boʻlib, bugungi kunga qadar toʻliq oʻrganilmagan[14][15]. 639-yilda musulmonlar shaharni bosib olganidan keyin VII asrda bu hududda masjid bunyod etilgan[16][15]. Soʻnggi arxeologik tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, hozirgi masjid shaharning Rim davriga oid forumining bir qismi ustida qurilgan[17]. Anʼanaviy rivoyatlarga koʻra, bino 620-yillarda Vizantiya imperatori Herakleios tomonidan Avliyo Thomasga bagʻishlab qurilgan[14].
Oʻrta asrga oid musulmon manbalardan birining nemischa tarjimasida keltirilishicha, shahar fath qilinganda uning asosiy cherkovi musulmonlar va nasroniylar oʻrtasida boʻlinib, umumiy foydalanish uchun ikkiga ajratilgan[18]. Musulmon manbalarida ilk islomiy fathlar davrida nasroniy cherkovlarining shunday taqsimlanishi haqida koʻplab rivoyatlar uchraydi[18]. Diyorbakir misolida bu hikoya baʼzi olimlar (masalan, Cresvell) tomonidan qabul qilingan va mahalliy aholi, shu bilan birga masjid tarixining mashhur rivoyatlarida ham keng tarqalgan[18].
Ushbu rivoyatning tarixiyligi va manbaning ishonchliligi baʼzi olimlar tomonidan shubha ostiga olingan. Bunga manba muallifining noaniqligi, uning nemis va arabcha tarjimalari oʻrtasidagi nomuvofiqliklar hamda boshqa manbalar bilan zid kelishi sabab boʻlgan[18]. Fatma Meral Halifeoğlu, Martine Assénat va Jean-Charles Ducènelar ushbu hikoyani toʻqima deb hisoblagan[17]. Boshqa murakkabliklar qatorida Zuqnin yilnomasi ham mavjud boʻlib, unda shahar bosh cherkovi 629-yilda Herakleios tomonidan qurilgani va musulmonlar istilosidan ancha keyin, 770-yilda nasroniy jamoasi tomonidan toʻliq tiklangani qayd etilgan[18]. Yana bir muallif Theodotus (vafoti: 698) musulmonlar shaharni bosib olgandan keyin masjid qurganliklarini eslatib oʻtgan[18]. Shoir va mutafakkir Nosir Xusrav 1045-yilda shaharning bosh cherkovi masjid yonida turgan hayratlanarli bino ekanligini yozgan[18]. Ushbu manbalar shu vaqt ichida cherkov hali ham nasroniylar tomonidan foydalanilganligini koʻrsatadi[14] hamda binodan musulmonlarning ham foydalanganligi haqida maʼlumot bermaydi[18].
Hozirgi masjid qurilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Hozirgi bino Saljuqiylar davrida, XI asr oxirida qurilgan boʻlib, keyinchalik XII asrda binoda qoʻshimcha qurilish ishlari amalga oshirilgan[19][20]. Saljuqiylar 1085-yilda shaharni bosib olgan[14]. Masjidda olib borilgan ishlar bir qator yozuvlar orqali qayd etilgan boʻlib, ularning aksariyati oʻz joyida saqlanib qolgan, baʼzilari esa yillar davomida boshqa joyga koʻchirilgan[17]. Masjidning eng qadimgi yozuvi namozxonaning gʻarbiy fasadida joylashgan boʻlib, unda binoni qurish uchun topshiriq bergan Saljuqiy sultoni Malikshohning nomi tilga olingan, qurilish sanasi milodiy 1091–1092 (hijriy 484-yil) deb koʻrsatilgan[14][21]. Saljuqiylar davrida qurilgan masjidning tuzilishi VIII asr boshlarida Umaviylar xalifaligi davrida qurilgan Umaviylar masjididan taʼsirlangan holda yaratilgan va shu sababdan ham ushbu masjidga oʻxshaydi[22][20][19]. Buning sababi shundaki, Malikshoh 1082–1083-yillarda, Diyorbakirda Katta masjid qurilishidan toʻqqiz yil oldin Umaviylar masjidida taʼmirlash ishlarini olib borgan[20][14]. Malikshoh Onadoʻlining janubidagi Diyorbakir shahriga obroʻ va shon-shuhrat olib kelish maqsadida Diyorbakir Katta masjidini qayta tiklagan[23][ tasdiqlash kerak ].
1115-yili[lower-alpha 1] chaqmoq chaqishi oqibatida masjidga jiddiy zarar yetgan[14][24]. Namozxona fasadidagi ikkinchi yozuvda 1155–1156-yillarda amalga oshirilgan ishlar qayd etilgan[25]. Masjidning minorasida 1141-yil[14] yozuvi mavjud, biroq ushbu sana, asosan, masjidning gʻarbiy va sharqiy qanotlarida olib borilgan qurilish ishlariga tegishli boʻlishi mumkin[25].
Asosiy hovlisining ikki tomonida joylashgan masjidning gʻarbiy va sharqiy qanotlari XII asrda İnaloğulları va Nisoniylar homiyligi mahsuli hisoblanadi. İnaloğulları ham, Nisoniylar ham Saljuqiylar hukmronligi ostidagi mahalliy sulolalar boʻlgan[14]. Ushbu qismlar Sharqiy va Gʻarbiy Maqsuralar nomi bilan ham mashhur[17]. Masjidning gʻarbiy qanotining hovliga qaragan fasadida ikkita yozuv mavjud, pastki qismidagi yozuv 1117–1118-yillarga, yuqori qismidagi yozuv 1124–1125-yillarga oid boʻlib, unda Malikshohning oʻgʻli va nabirasining nomlari tilga olingan[14]. Masjidning sharqiy qanotida asosiy tashqi kirish eshigi joylashgan boʻlib, 1163–1164-yillarga tegishli yozuv mavjud va bu qism Nisoniylar davrida qurilgan[14]. Namoz zalining fasadidagi 1155–1156-yillardagi yozuv ham sharqiy qismga ishora qiladi[26]. Masjidning hozirgi koʻrinishga ega boʻlgan kirish eshigi 1155–1178-yillarda qurilgan boʻlishi mumkin[26].
Gʻarbiy va sharqiy hovlining chiroyli qilib bezatilgan fasadlari oʻzining murakkab bezaklari bilan ajralib turadi[14][27]. Ularda eski Vizantiya binolaridan olingan qurilish materiallari – ustunlar, Korinf uslubidagi ustun boshchalari, tok novdalari tasvirlangan frizlar hamda yunon yozuvlari parchalari ishlatilgan. Ushbu elementlar ataylab tanlab olinib, hovlining yagona va uygʻun bezak dasturini yaratish maqsadida qoʻllanilgan. Bezaklar masjidning bizga maʼlum boʻlgan yagona meʼmori Gurgonlik Hibatulloh rahbarligida yaratilgan. U, shuningdek, 1155–1156-yillarda namozxona qurilishini ham yakuniga yetkazgan[14].
Galereya
[tahrir | manbasini tahrirlash]-
Masjidga kirish qismi -
Masjidga kirish qismi (yaqindan koʻrinishi) -
Kirish qismi tepasidagi oʻymakorlik san'ati namunasi -
Kirish qismi tepasidagi oʻymakorlik san'ati namunasi -
Hovlining sharqiy jabhasi -
Hovli jabhasidagi bezaklar -
Hovli jabhasidagi bezaklar -
Hovli fasadidagi ustunga berilgan ishlovlar -
Hovli fasadidagi ustunga berilgan ishlovlar -
Hovli jabhasidagi bezaklar -
Hovli fasadidagi yozuv -
Namoz zalining hovli tomondan tashqi koʻrinishi -
Namoz zalining ichki qismi -
Masjid ichidagi boʻyalgan shift -
Hovlining gʻarbiy jabhasi -
Masjid minorasi -
Masjid hovlisidan koʻrinadigan Mesudiye madrasasining old jabhasi -
Diyorbakir Mesudiye madrasasi ustuni -
Mesudiye madrasasi hovlisi -
Mesudiye madrasasi hovlisi bezagi -
Mesudiye madrasasi hovlisi bezagi -
Mesudiye madrasasi hovlisi bezagi
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Yrd. Doç. Dr. Ibrahim Yilmazçelik (1995). XIX. yüzyilin ilk yarisinda Diyarbakir. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
- ↑ Serokatiya Daîreya Çand û Turîzmê ya Sharedariya Bajarê Mezin a Amedê (2011). Rêbera geshtê ya Amedê. Istanbul: Boyut Matbaacilik.
- ↑ Kameel Ahmady, Richard Lim, Metin Çulhaoglu, Ilse Sturkenboom et al. (2009). East and Southeast Turkey: A traveller’s Handbook. Union of Southeast Anatolia Region Municipalities (GABB). ISBN 6056051307, 671 pages.
- ↑ Great Mosque of Diyarbakır Webarxiv andozasida xato:
|url=qiymatini tekshiring. Boʻsh., archnet.org. - ↑ The Rough Guide to Turkey, 10th (en), Rough Guides, 2023. ISBN 978-1-83905-925-4.
- ↑ Müslümanların 5. Haremi Diyarbakır Ulu Camii (Turkish) Webarxiv andozasida xato:
|url=qiymatini tekshiring. Boʻsh. İnzar. Retrieved 14 April 2020. - ↑ The Southeastern Regionʼs appeal Webarxiv andozasida xato:
|url=qiymatini tekshiring. Boʻsh., Zaman, 7 August 2009. - ↑ Diyarbakır Ulu Camii (Turkish)İftarSaati. Retrieved 14 April 2020.
- ↑ DİYARBAKIR’IN CAMİ MİMARISININ KOMPOZİSYON ÖZELLİKLERİ (Turkish) isamveri. Retrieved 14 April 2020.
- ↑ Büyük bir şaheser: Diyarbakır Ulu Camii (Turkish)YeniAkit. Posted 19 April 2018.
- ↑ „100 manuscripts found during restoration of Diyarbakır's historic Ulu Mosque“. Sunday's Zaman (2011-yil 25-sentyabr). 2012-yil 2-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 1-oktyabr.
- ↑ 12,0 12,1 Huebner, Jeff W. „Diyarbakır (Diyarbakır, Turkey)“, . International Dictionary of Historic Places: Southern Europe (en) Ring: . Fitzroy & Dearborn Publishers, 1995 — 190–193-bet. ISBN 978-1-884964-02-2.
- ↑ Sözen, Metin. The Evolution of Turkish Art and Architecture (en). Haşet Kitabevi, 1987 — 34-bet.
- ↑ 14,00 14,01 14,02 14,03 14,04 14,05 14,06 14,07 14,08 14,09 14,10 14,11 14,12 Andersen 2021.
- ↑ 15,0 15,1 Islam: Art and Architecture (en) Hattstein: . h.f.ullmann, 2011 — 380–381-bet. ISBN 9783848003808.
- ↑ „Diyarbakır“, The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture (en) Bloom: . Oxford University Press, 2009 — 17–18-bet. ISBN 9780195309911.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 Halifeoğlu & Assénat 2021.
- ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 18,5 18,6 18,7 Guidetti 2016.
- ↑ 19,0 19,1 Huebner, Jeff W. „Diyarbakır (Diyarbakır, Turkey)“, . International Dictionary of Historic Places: Southern Europe (en) Ring: . Fitzroy & Dearborn Publishers, 1995 — 190–193-bet. ISBN 978-1-884964-02-2.
- ↑ 20,0 20,1 20,2 Petersen, Andrew. Dictionary of Islamic Architecture (en). Routledge, 1996 — 66-bet. ISBN 9781134613663.
- ↑ „Great Mosque (Ulu Cami) - Discover Islamic Art - Virtual Museum“. islamicart.museumwnf.org. Qaraldi: 2021-yil 17-may.
- ↑ Ettinghausen, Richard. Islamic Art and Architecture: 650–1250, 2nd (en), Yale University Press, 2001 — 218-bet. ISBN 9780300088670.
- ↑ Ekrem Akurgal. The Art and architecture of Turkey. Rizzoli, 1980 — 83-bet. ISBN 978-0-8478-0273-9.
- ↑ Raby, Julian „Nur al-Din, the Qastal al-Shu'aybiyya, and the "Classical Revival"“, . Essays in Honor of J.M. Rogers, Muqarnas (en) Necipoğlu: . Brill, 2004 — 301–303-bet. ISBN 978-90-04-13964-0.
- ↑ 25,0 25,1 Sinclair, Thomas Alan „Diyarbakır“, . Eastern Turkey: an architectural and archaeological survey (en). The Pindar Press, 1989 — 176–180-bet. ISBN 0907132340.
- ↑ 26,0 26,1 Sinclair, Thomas Alan „Diyarbakır“, . Eastern Turkey: an architectural and archaeological survey (en). The Pindar Press, 1989 — 176–180-bet. ISBN 0907132340.
- ↑ „Diyarbakır Ulu Camii“. Archnet. Qaraldi: 2021-yil 2-may.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Andersen, Angela „The Tale of the Shared Church in Diyarbakir: Narrative Traditions of the Co-use of Places of Prayer by Muslims and Christians“, . Art and Material Culture in the Byzantine and Islamic Worlds: Studies in Honour of Erica Cruikshank Dodd (en). Brill, 2021 — 175–199-bet. ISBN 978-90-04-45714-0.
- Ducène, Jean-Charles „Diyār Bakr chez les géographes musulmans“, . Les jardins de l'Hevsel, paradis intranquilles (fr). Institut français d’études anatoliennes, 2018 — 29–36-bet. ISBN 978-2-36245-070-9.
- Guidetti, Mattia „3. The Contiguity of Churches and Mosques“, . In the Shadow of the Church: The Building of Mosques in Early Medieval Syria (en). Brill, 2016 — 36–70-bet. ISBN 978-90-04-32883-9.
- Halifeoğlu, Fatma Meral; Assénat, Martine (2021). "The Great Mosque of Diyarbakır: a contribution to understanding the monumental development of a site from antiquity to the Arab conquest". Anatolian Studies 71: 141–156. doi:10.1017/S0066154621000089. https://www.researchgate.net/publication/352428411.
- Hillenbrand, Robert. Islamic Architecture: Form, Function and Meaning (en). Edinburgh University Press, 1994. ISBN 978-0-7486-0479-1.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Vikiomborda Great Mosque of Diyarbakır mavzusiga oid fayllar bor- Masjidning tashqi koʻrinishi suratlari
| Tashqi havolalar |
|
|---|
Manba xatosi: <ref> tags exist for a group named "lower-alpha", but no corresponding <references group="lower-alpha"/> tag was found