Chaco provinsiyasi

Chako
Chako; Chako provinsiyasi; ispancha: Provincia del Chaco
	; Bayroq ; Gerb
	27°0′0″S 59°0′0″W / 27.00000°S 59.00000°W
Mamlakat	Argentina
Hukumat
• gubernator	Xorxe Kapitanich
Asos solingan	8-avgust 1951-yil
Maydon	99,633 km2 (38,469 kv mi)
Rasmiy til(lar)i	ispan
Aholisi (2010)	1,142,963
Zichligi	10,59 kishi/km2
Vaqt mintaqasi	UTCUTC-3
	Chako

Chaco (ispancha: provincia del Chaco [pɾoˈβinsja ðel ˈtʃako]^[1]) — Argentinaning 23 ta provinsiyasidan biri. Maʼmuriy markazi Resistencia shahri^[2]. Chaco mamlakatning shimoli-sharqida joylashgan.

Ushbu hudud gʻarbdan Salta va Santiago del Estero, shimoldan Formosa, sharqdan Corrientes va janubdan Santa Fe bilan chegaradosh. Undan tashqari, provinsiya Paragvayning Ñeembucú departamenti bilan chegaralanadi^[3]. 2022-yil holatiga koʻra provinsiya maydoni 99,633 km², aholisi esa 1,142,963 kishini tashkil etadi. Bu statistika bilan provinsiya Argentina tarkibidagi yigirma uch provinsiyadan hududiy jihatdan oʻn ikkinchi, aholisi boʻyicha esa oʻn birinchi oʻrinda turadi.

2010-yilda Chako Argentinada bir nechta rasmiy tilni qabul qilgan ikkinchi provinsiya boʻlgan. Ushbu tillar Kom, Moqoit hamda Wichi tillari boʻlib, ushbu tillarda Mokovi va Vichi qabilalari soʻzlashadi. Chako tarixdan Argentinaning eng kambagʻal mintaqalaridan biri boʻlib kelgan. Hozirgi kunda yalpi ichki mahsulot aholi jon boshiga hisoblaganda hamda inson taraqqiyoti indeksi boʻyicha oxirgi oʻrinda turadi.

Etimologiyasi

Chako soʻzi kechua tilidagi chaku soʻzidan olingan boʻlib, ov hududi yoki Ink imperiyasi aholisi tomonidan qoʻllangan ov texnikasini nomlash uchun qoʻllangan soʻz hisoblanadi.

Iezuit missioneri Pedro Lozano tomonidan 1733-yilda Ispaniyaning Kordova shahrida nashr etilgan Buyuk Chaco Gualamba kitobida ushbu soʻz etimologiyasi mintaqada yashovchi koʻplab millatlarni ifodalashini yozib oʻtgan. Ular ovga chiqqanlarida koʻp joylardan vicuña va guanacoslarni toʻplaydilar; buni Peru tub aholisi chacu deb atashgan va keyinchali ispanlar ushbu soʻzni Chaco tarzida qoʻllay boshlashgan^[4].

Qadimiy hujjatlarda ushbu atama haqidagi maʼlumotlar Peruning vitse-prezidenti Fernando Torres de Portugal y Mesía 1589-yilda oʻsha davrdagi Tucuman gubernatori Juan Ramírez de Velasco tomonidan yozilgan maktubdan maʼlum boʻlib, u hududni Chaco Gualama deb atagan^[5].

Geografiyasi

Chaco pravinsiyasi Gran Chaco viloyatining janubiy qismida joylashgan boʻlib, Argentina,Paragvay va Bolivia hududlarini qamrab olgan tekislik.

Chako provinsiyasi 99,633 km² (38,469 kv mi) kishilik hududni qamrab oladi va Argentinaning oʻn ikkinchi yirik provinsiyasi hisoblanadi. Viloyatdagi eng baland joy ham eng gʻarbiy Taco Pozo munitsipaliteti yaqinida 272 m (892 ft) balandlikda joylashgan. Dengiz sathidan yuqorida joylashgan^[6].

Paraná va Paragvay daryolari Chaco pravinsiyasi Corrientes pravinsiyasidan va Parugvay respublikasidan ajratib turadi. Shimoliy tomonda Bermejo daryosi Chaco viloyatini Formosa viloyatidan ajratib turuvchi, boshqa tabiiy chegarani hosil qiladi.

Janubiy qismda chegara 28 ta parallel chegarani bosib oʻtadi va bu hududni Santa Fe viloyati ajratib turadi, gʻarbda esa Salta va Santiago del Estero bilan chegaradosh hisoblanadi.

Boshqa muhim daryolar: Negro, Tapenagá, Palometa va Salat, barchasi Parana daryosining irmoqlari yoki boʻlinmalaridir.

Iqlimi

Provinsiyada subtropik iqlim mavjud^[7]. U ikki xil iqlim zonalariga boʻlinadi: sharqda namroq, markaz va gʻarbda quruq subtropik iqlim^[8]. Provinsiyaning sharqiy qismlarida quruq mavsumsiz namli subtropik iqlim mavjud(Köppen iqlim xaritasiga koʻra) hech qanday qurgʻoqchilik mavsumlarisiz^[9]. Yogʻingarchilik past boʻlgan gʻarbiy qismida chaco quruq qish bilan subtropik iqlimga ega va yogʻingarchalik kuchayganida evapotranspiratsiya tufayli yarim quruq iqlim (Köppen iqlim tasnifi boʻyicha BS) deb tanilgan^[9].

Yogʻingarchilik

Provinsiyaning eng nam (sharqiy) qismlarida yogʻingarchilik yil davomida qurgʻoqchilik mavsumisiz boʻladi^[9] Ushbu hududlarda yiliga taxminan 1400 mm (55 in) yomgʻir yogʻadi^[9]. Yomgʻir yogʻishi gʻarbga qarab kamayadi va yozgi oylarda koʻproq zichlanadi^[9].

Harorati

Oʻrtacha yillik harorat 21 va 23 ° C (70 va 73 ° F) orasida boʻladi, bu shimolidan janubiga qarab kamayadi^[9]. Yozlar issiq boʻlib, viloyatning sharqiy qismlarida harorat 38 dan 41 °C gacha (100 dan 106 gacha boʻlishi mumkin^[9]. Gʻarbiy qismlar qitʼa taʼsiri tufayli haroratlarda koʻproq oʻzgarishlarga duch keladi; yozdagi ekstremal haroratlar koʻpincha 40 °C (104 °F) ° C (104 ° F) dan oshadigan haroratlar bilan yanada ekstremalashadi^[9]. Qish paytida janubiy qismdan sovuq, qutb havolari sovuq va haroratlar sovuqdan pastga tushishi mumkin^[9]. Yozda quyosh nurining yuqori darajada boʻlgani sababli, yozda viloyatning ustidan past bosimli tizim hosil boʻladi^[9].

Namlik

Namlik darajasi iqlim tufayli yuqori, ayniqsa, viloyatning eng namli qismi shimolida^[9].

XX asrda

XIX asr oxiri va XX asrning dastlabki oʻn yilliklari oraligʻida viloyat turli-tuman muhojirlarni oʻz bagʻriga oldi. Ular orasida Germaniya, Kanada, Volga boʻyi nemislari va Rossiya mennonitlari ham bor edi. Ushbu muhojirlar, boshqa muhojirlar bilan bir qatorda, Chakoni sut mahsulotlari va mol goʻshti yetishtirishi bilan mashhur boʻlgan samarali qishloq xoʻjaligi hududiga aylantirishga muvaffaq boʻldilar.

Siyosiy tuzilmasi

1951-yilda hudud viloyatga aylandi va uning nomi Provincia Presidente Perón deb oʻzgartirildi. Viloyat 1955-yilda prezident Xuan Peron hukumati agʻdarilganidan keyin yana qayta nomlanib, tarixiy Chacoga oʻzgartirildi. Biroq, Chaco saylovchilari keyingi saylovlarda peronist nomzodlarni, xususan, 1960 va 1970-yillarda gubernator sifatidagi uchta muddatli harbiy aralashuv tufayli qisqartirilgan Deolindo Bittelni qoʻllab-quvvatlashni davom ettirdilar. Keyinchalik, Bitell 1983-yilgi Argentina prezidentlik saylovlarida vitse-prezidentlikka nomzodini qoʻydi va soʻngra, viloyat poytaxti Rezistensiada shahar hokimi boʻlib ishladi.

Infratuzilmasi

Asfaltlangan yoʻllarning kamligi va shu bois yoʻlovchi tashish temir yoʻl xizmatlariga ortiqcha darajada bogʻliqligi tufayli, Chako viloyati 1990-yillar boshida amalga oshirilgan milliy temir yoʻllarning xususiylashtirilishi va yoʻnalishlarning yopilishidan jiddiy zarar koʻrdi.1997-yilda, 1948-yilda temir yoʻl milliylashtirilganidan beri ilgari Ferrocarriles Argentinos davlat kompaniyasi tomonidan boshqariladigan xizmatlar Servicios Ferroviarios del Chaco SA (SEFECHA) (Chaco Railway Services) tomonidan qabul qilindi va SEFECHA aynan oʻsha paytda Argentinadagi yagona davlatga tegishli shaharlararo temir yoʻl xizmatiga aylandi. SEFECHA hozirda yiliga deyarli bir million yoʻlovchini tashiydi va viloyatning 2002-yilgi inqirozdan jadal tiklanishiga hissa qoʻshdi.

Kambagʻallik

haco viloyati aholining 49,3 foizi daromadi boʻyicha qashshoqlik chegarasidan quyida umr kechirishi va 2009-yilda ikki yoshdan besh yoshgacha boʻlgan bolalarning 17,5 foizi toʻyib ovqatlanmasligi holatidan aziyat chekishda davom etmoqda. Argentina viloyatlari orasida u aholi jon boshiga YaIM boʻyicha faqat qoʻshnilari Formosa va Santyago del Esterodan yuqorida, oxirgi oʻrinni egallaydi va Inson taraqqiyoti indeksi boʻyicha 21-oʻrinni egallaydi.

Rasmiy tillar

2010-yilda Chaco Argentinada Corrientesdan keyin mahalliy tillarni viloyat ichida rasmiy deb eʼlon qilgan ikkinchi viloyat boʻldi. Chacoda ispan tilidan tashqari uchta mahalliy til rasmiy maqomga ega boʻldi: Kom, Moqoit va Wichí.

Aholisi

2022-yilgi Argentina milliy aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Chaco provinsiyasida 1 142 963 nafar aholi istiqomat qiladi^[10].

Iqtisodiyot

Chaconing iqtisodiyoti, mintaqadagi aksariyat iqtisodiyotlar singari, nisbatan rivojlanmagan boʻlsa-da, 2002-yildan buyon kuchli sur’atda tiklanib kelmoqda. 2006-yilda bu koʻrsatkich 4,397 milliard AQSH dollariga yoki aholi jon boshiga 4,467 AQSH dollariga teng boʻlishi taxmin qilingan (bu milliy oʻrtacha koʻrsatkichning yarmiga teng boʻlib, Argentinada uchinchi eng past natija hisoblanadi)^[11]. Chako iqtisodiyoti xilma-xil boʻlsa-da, uning qishloq xoʻjaligi sohasi oʻtgan oʻn yil davomida takrorlanib turgan qurgʻoqchiliklar tufayli qiyinchiliklarga duch keldi.

Chacoda qishloq xoʻjaligining rivojlanishi asosan quebracho daraxtini va paxtani tijorat maqsadida yetishtirish bilan bogʻliq. Hozirda Chaco Argentina milliy paxta ishlab chiqarishining 60 foizini taʼminlamoqda. Qishloq xoʻjaligi oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish esa Argentinaning umumiy ishlab chiqarish hajmining 17 foizini tashkil etadi. Bunga soya, jo‘xori va makkajo‘xori kabi ekinlar kiradi. Janubda shakarqamish, kamroq darajada guruch va tamaki ham yetishtiriladi. Zebu bilan chatishtirilgan qoramol zotlari yuqori haroratlarga, oʻt-oʻlan tanqisligiga va vaqti-vaqti bilan sodir boʻladigan suv toshqinlariga intensiv parvarishlangan sof zotlarga qaraganda yaxshiroq moslashadi deb hisoblanadi. Sanoat viloyat iqtisodiyotining taxminan 10 foizini tashkil etadi va mahalliy paxtadan ishlab chiqarilgan toʻqimachilik mahsulotlari, neft va koʻmir qazib olish, hamda shakarqamishdan olinadigan shakar, spirt va qogʻozni oʻz ichiga oladi. Chaco viloyatida Chaco milliy bogʻi joylashgan, biroq viloyatda turizm sohasi yaxshi rivojlanmagan. Viloyatning asosiy aeroporti – Resistencia xalqaro aeroporti yiliga 100 000 ga yaqin yoʻlovchiga xizmat koʻrsatadi.

Hukumat

Viloyat hukumati odatda uchta boʻlimga boʻlingan: xalq tomonidan saylanadigan gubernator boshchiligidagi ijro etuvchi hokimiyat, u vazirlar mahkamasini tayinlaydi; qonun chiqaruvchi; va qozilik, oliy sud tomonidan boshqariladi va bir nechta quyi tribunallar tomonidan amalga oshiriladi.

Chaco provinsiyasining Konstitutsiyasi viloyatning rasmiy qonunini tashkil qiladi. Argentinada eng muhim huquqni muhofaza qiluvchi tashkilot Argentina Federal politsiyasidir, ammo qoʻshimcha ishlar Chaco provinsiyasi politsiyasi tomonidan amalga oshiriladi.

Siyosiy boʻlinishi

Viloyat 25 ta departamentga boʻlingan (ispancha: departamentos).

Department	Seat	Area (km²)	Population (2010)^[12]	Population (2001)^[12]	Density (2010)
Almirante Brown	Pampa del Infierno	17,276	34,075	29,086	1.97
Bermejo	La Leonesa	2,562	25,052	24,215	9.77
Chacabuco	Charata	1,378	30,590	27,813	22.19
Comandante Fernández	Presidencia Roque Sáenz Peña	1,500	96,944	88,164	64.63
12 de Octubre	General Pinedo	2,576	22,281	20,149	8.65
2 de Abril	Hermoso Campo	1,594	7,432	7,435	4.66
Fray Justo Santa María de Oro	Santa Sylvina	2,205	11,826	10,485	5.36
General Belgrano	Corzuela	1,218	11,988	10,470	9.84
General Donovan	Makallé	1,487	13,490	13,385	9.07
General Güemes	Juan José Castelli	25,487	67,132	62,227	2.63
Independencia	Campo Largo	1,871	22,411	20,620	11.98
Libertad	Puerto Tirol	1,088	12,158	10,822	11.17
Libertador General San Martín	General José de San Martín	7,800	59,147	54,470	7.58
Maipú	Tres Isletas	2,855	25,288	24,747	8.85
Mayor Luis J. Fontana	Villa Ángela	3,708	55,080	53,550	14.85
9 de Julio	Las Breñas	2,097	28,555	26,955	13.61
OʻHiggins	San Bernardo	1,580	20,131	19,231	12.74
Presidencia de la Plaza	Presidencia de la Plaza	2,284	12,499	12,231	5.47
Primero de Mayo	Margarita Belén	1,864	10,322	9,131	5.53
Quitilipi	Quitilipi	1,545	34,081	32,083	22.05
San Fernando	Resistencia	3,489	390,874	365,637	112.03
San Lorenzo	Villa Berthet	2,135	14,702	14,252	6.88
Sargento Cabral	Colonia Elisa	1,651	15,899	15,030	9.63
Tapenagá	Charadai	6,025	4,097	4,188	0.68
25 de Mayo	Machagai	2,358	29,215	28,070	12.39

Qishloqlar

Yana qarang

Manbalar

↑ „Lengua Wichi (Mataco). Diccionario Mataco - Español“. pueblosoriginarios.com. Qaraldi: 2020-yil 4-oktyabr.
↑ Chisholm, Hugh, ed. (1911) "Chaco" Encyclopædia Britannica 5 (11chi nashri) Cambridge University Press p. 786
↑ Chisholm, Hugh, ed. (1911) "Chaco" Encyclopædia Britannica 5 (11chi nashri) Cambridge University Press p. 786
↑ Lozano, Pedro. Descripción corográfica del Gran Chaco Gualamba. San Miguel de Tucumán: Universidad Nacional de Tucumán, 1989 — 486-bet.
↑ Edelmiro Porcel. „Chaco Gualamba“. Periodico Domine. 2011-yil 24-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 7-aprel.
↑ „23 Cumbres - Chaco“. 23 Cumbres. 2009-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 8-aprel.
↑ „El cultivo del algodón en la cuenca media del Tapenaga. Fechas de siembra, rendimiento y precipitaciones“ (es). Universidad Nacional del Nordeste (2006). 2016-yil 3-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 2-noyabr.
↑ „Provincia de Chaco“ (es). Administración Nacional de Laboratorios e Institutos de Salud. 2016-yil 3-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 2-noyabr.
↑ ^9,00 ^9,01 ^9,02 ^9,03 ^9,04 ^9,05 ^9,06 ^9,07 ^9,08 ^9,09 ^9,10 „Provincia de Chaco–Clima y Meteorologia“ (es). Secretaria de Mineria de la Nacion (Argentina). 2004-yil 13-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 2-noyabr.
↑ „Nuevos datos provisorios del Censo 2022: Argentina tiene 46.044.703 habitantes“. Infobae (2023-yil 31-yanvar). Qaraldi: 2023-yil 3-fevral.
↑ „El déficit consolidado de las provincias rondará los 181.500 millones este año“ (es). Instituto Argentino para el Desarrollo de las Economías Regionales. Qaraldi: 2015-yil 10-iyul.
↑ ^12,0 ^12,1 „Cuadro P1-P. Provincia del Chaco. Población total y variación intercensal absoluta y relativa por departamento“. INDEC (2010). Qaraldi: 2012-yil 16-aprel.^{[sayt ishlamaydi]}

Havolalar

Vikiomborda Chaco Province mavzusiga oid fayllar bor
Official website (Spanish)
Pictures of Chaco (Wayback Machine saytida 2010-12-10 sanasida arxivlangan)

[1] „Lengua Wichi (Mataco). Diccionario Mataco - Español“. pueblosoriginarios.com. Qaraldi: 2020-yil 4-oktyabr.

[EB1911-2] Chisholm, Hugh, ed. (1911) "Chaco" Encyclopædia Britannica 5 (11chi nashri) Cambridge University Press p. 786

[EB19112-3] Chisholm, Hugh, ed. (1911) "Chaco" Encyclopædia Britannica 5 (11chi nashri) Cambridge University Press p. 786

[4] Lozano, Pedro. Descripción corográfica del Gran Chaco Gualamba. San Miguel de Tucumán: Universidad Nacional de Tucumán, 1989 — 486-bet.

[etymology-5] Edelmiro Porcel. „Chaco Gualamba“. Periodico Domine. 2011-yil 24-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 7-aprel.

[6] „23 Cumbres - Chaco“. 23 Cumbres. 2009-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 8-aprel.

[UNNEclimate-7] „El cultivo del algodón en la cuenca media del Tapenaga. Fechas de siembra, rendimiento y precipitaciones“ (es). Universidad Nacional del Nordeste (2006). 2016-yil 3-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 2-noyabr.

[anlisclimate-8] „Provincia de Chaco“ (es). Administración Nacional de Laboratorios e Institutos de Salud. 2016-yil 3-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 2-noyabr.

[IRN-9] 9,00 ^9,01 ^9,02 ^9,03 ^9,04 ^9,05 ^9,06 ^9,07 ^9,08 ^9,09 ^9,10 „Provincia de Chaco–Clima y Meteorologia“ (es). Secretaria de Mineria de la Nacion (Argentina). 2004-yil 13-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 2-noyabr.

[10] „Nuevos datos provisorios del Censo 2022: Argentina tiene 46.044.703 habitantes“. Infobae (2023-yil 31-yanvar). Qaraldi: 2023-yil 3-fevral.

[pbg-11] „El déficit consolidado de las provincias rondará los 181.500 millones este año“ (es). Instituto Argentino para el Desarrollo de las Economías Regionales. Qaraldi: 2015-yil 10-iyul.

[censo2010-12] 12,0 ^12,1 „Cuadro P1-P. Provincia del Chaco. Población total y variación intercensal absoluta y relativa por departamento“. INDEC (2010). Qaraldi: 2012-yil 16-aprel.^{[sayt ishlamaydi]}

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

k m t Argentina provinsiyalari
Provinsiyalar	Buenos Aires Catamarca Chaco Chubut Córdoba Corrientes Entre Ríos Formosa Jujuy La Pampa La Rioja Mendoza Misiones Neuquén Río Negro Salta San Juan San Luis Santa Cruz Santa Fe Santiago del Estero Tierra del Fuego Tucumán
Poytaxti	Buenos Ayres