Buxoriy (yahudiy-tojik lahjasi)

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Buxor tili (avtonimi : Buxoriy, ibroniy yozuvi: בוכארי, kirillcha: buxorӣ, lotincha: Buxorī), yahudiy-tojik, yahudiy-tojik, buxoriy, buxoriy, buxoriy va buxoriy tillari nomi bilan ham tanilgan, buxoriy tilidagi tarixiy -tojik tilida soʻzlashadi. Markaziy Osiyoda.[1][2] Bu yahudiy lahjasi boʻlib, fors tilining tojikcha boʻlimidan kelib chiqqan va asosan oʻzaro tushunarli.

Umumiy maʼlumot[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tarixan buxor tilida Markaziy Osiyodagi yahudiylar gaplashgan.[3] Buxoriy tilining til tasnifi quyidagicha: Hind-Yevropa > Hind-Eron > Eron > Gʻarbiy Eron > Janubi-gʻarbiy Eron > Fors > Tojik > Buxoriy.[4]

Buxoriy klassik fors tiliga asoslangan boʻlib, koʻp sonli ibroniy soʻzlari, shuningdek, oʻzbek va rus tillari kabi atrofdagi boshqa tillardan olingan kichikroq soʻzlardan iborat. Lugʻat tarkibiga fors, arab, oʻzbek va ibroniy tillaridan kelib chiqqan leksik birikmalar kiradi.[5]

1987-yilda soʻzlovchilarning umumiy soni 85 ming kishini tashkil etdi. SSSRda 45 ming soʻzlovchi bor edi; Isroilda 32 000 kishi bor edi; qolgan barcha mamlakatlarda esa 3000 tani tashkil etgan.[4] Afgʻoniston, Pokiston va Oʻzbekiston kabi koʻplab mamlakatlarda etnik ozchiliklar mavjud. Samarqand va Buxoro Oʻzbekistondagi ikki shahar boʻlib, ularda ayniqsa tojik tilida soʻzlashuvchilar zich yashaydi[6], ular orasida 19—20-asrlarda oʻn minglab buxorolik yahudiylar boʻlgan.[7] (Zamonaviy davrda bu shaharlarda qolgan oz sonli yahudiylar gapiradigan lahjalar yahudiy boʻlmagan shevalaridan deyarli farq qilmaydi.[8])

Bugungi kunda bu tilda Oʻzbekiston va uning atrofidagi hududlarda qolgan 10 000 ga yaqin yahudiylar soʻzlashadi, garchi bu tilda soʻzlashuvchilarning aksariyati boshqa joylarda, asosan Isroilda (taxminan 50 000 soʻzlashuvchilar) va AQShda istiqomat qilishadi.

Aksariyat yahudiy tillari singari, Buxoriy ham anʼanaviy ravishda ibroniy alifbosidan foydalangan.[9] Ammo oʻtgan asr davomida sovet taʼsiri tufayli buxoriy 1920-yillarda lotin alifbosida, 1940-yildan boshlab esa kirill alifbosida yozilgan. Oʻrta Osiyoda buxor yahudiy maktablari yopilgach, kitoblar va gazetalar kabi buxoriy yahudiy nashrlari kirill alifbosidan foydalanib chiqa boshlagandan soʻng, ibroniy alifbosi ibroniy liturgiyasidan tashqarida qoʻllanila boshlandi. Bugungi kunda buxor tilida soʻzlashuvchi koʻplab keksa buxoriyalik yahudiylar faqat buxorcha oʻqish va yozishda kirill alifbosini bilishadi. Uning tegishli imlo tizimining kelib chiqishi Talmud orfografiyasidir.[3]

Sovet davrida kommunistlar Turkiston Respublikasida va Buxoro Xalq Sovet Respublikasida ibroniy tili madaniyat va taʼlim tili boʻlishini xohlashgan. 1921-yil oxirida Turkiston xalq maorif komissarligi Buxoro yahudiylari uchun maktablarda ibroniy tilida emas, balki buxoriy tilida oʻqitishni buyurdi. Oʻzbekistonda 1934-yilda 15 ta buxorolik yahudiy klublari va 28 ta buxorolik yahudiylarning qizil choyxonasi mavjud edi. Biroq, 1938-yilda buxor tili maktablarda va madaniy tadbirlarda oʻqitish tili sifatida qoʻllanilmadi.[4]

Sovet Ittifoqida buxorolik yahudiy madaniyatini qaytarishga urinishlar boʻldi. Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasida Buxoro yahudiy adabiyoti boʻyicha kengashning tashkil etilishi muhim tashabbuslardan biri boʻlib, unga Aharon Shalamaev-Fidoyi rahbarlik qildi (Shalamaev-Fidoyi 1991-yilda Isroilga joʻnab ketgan). Yana bir muhim urinish Tojikistonda tashkil etilgan va professor Datxaev boshchiligidagi Hoverim jamiyati boʻldi (Datxayev 1992-yilda AQShga joʻnab ketgan).[10] Bugungi kunda Buxoro yahudiylari madaniyatini qoʻllab-quvvatlashda davom etayotgan tashkilot bu Butunjahon buxoriy yahudiylari kongressidir. Bu tashkilot buxorolik yahudiylarning betakror hikoyasini ommaga tanishtirmoqda. Uning maqsadi boshqalar uchun buxorolik yahudiylarning tarixi, shuningdek, ularning madaniyati, tili va adabiyoti bilan tanishishdir. 1979-yilgi Sovet aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Markaziy Osiyo yahudiylarining 20% koʻproq buxoriy tilida emas, balki rus tilida gaplashgan.[4]

Ayrim buxoriyalik yahudiy yoshlar orasida, ayniqsa Nyu-York shahri hududida, buxoriyalik yahudiy tilshunos va yozuvchisi Yoqub Kalontarov tomonidan ishlab chiqilgan oʻzgartirilgan lotin alifbosida yozilgan buxor yahudiy tilidan foydalanish jonlandi.  Bugungi kunda Kvinsdagi Acdut-Unity klubi homiyligida buxoriy yahudiy tilini oʻrganayotgan yoshlar oʻzgartirilgan lotin alifbosidan foydalanmoqda. 

Buxoriy yahudiy tarixi va buxoriy tili boʻyicha darslar CUNYdagi Kvins kollejida 2010-yildan beri mavjud boʻlib, Buxoriy Amerika universitetida birinchi marta oʻqitilmoqda. Darslarni buxoriyalik adyunkt professor Imanuel Rybakov olib boradi.[11]

Yana qarang[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „Caucasus and Central Asia“,Encyclopedia of the Jewish Diaspora: Origins, Experiences, and Culture Ehrlich: . ABC-CLIO, 2009 — 1124 bet. „Bukharan Jews spoke a dialect of Tajik referred to as Bukhori or Judeo-Tajik, which is still used by Bukharan Jews today.“ 
  2. ↑ Ido, Shinji (2017). „The Vowel System of Jewish Bukharan Tajik: With Special Reference to the Tajik Vowel Chain Shift“. Journal of Jewish Languages. 5-jild, № 1. 85-bet. doi:10.1163/22134638-12340078. „The term ʻthe Jewish dialect of Tajik’ is often used interchangeably with such terms as Judeo-Tadzhik, Judeo-Tajik, Bukhori, Bukhari, Bukharic, Bukharan, Bukharian, and Bukharit (Cooper 2012:284) in the literature.“
  3. ↑ 3,0 3,1 Birnbaum, Salomo A. 2011.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Tolmas, Chana. 2006.
  5. ↑ Michael Shterenshis, Tamerlane and the Jews p. 85
  6. ↑ Ido, Shinji. 2007.
  7. ↑ Ido, Shinji. 2017.
  8. ↑ Ido, Shinji. 2017.
  9. ↑ „Bukhori (бухорӣ / בוכארי / بخاری) language“. www.omniglot.com.
  10. ↑ Tolmas 2006, 69-70
  11. ↑ „Saving Bukharian Jewish History – CUNY Radio Podcasts – CUNY“ (en-US). www1.cuny.edu. Qaraldi: 2017-yil 10-fevral.

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Buxoriy_(yahudiy-tojik_lahjasi)&oldid=3791424" dan olindi