Britaniya Somalisi
Britaniya Somalisi yoki Britaniya Somalilendi (inglizcha: British Somaliland) — XIX—XX-asrlarda Buyuk Britaniyaning Somali yarimoroli shimolidagi protektorati. Protektoratning hududi Buyuk Britaniyadan mustaqillikka erishgandan keyin Somali tarkibiga kirdi. Hozirgi vaqtda sobiq Britaniya Somalisi hududida oʻzini oʻzi eʼlon qilgan Somalilend davlati mavjud. Hududning qolgan qismi federativ Somaliga qo‘shilishga intilayotgan o‘zini mustaqil deb e’lon qilgan Puntlend davlati hamda (Somali tarkibidagi muxtoriyat sifatida) Hatumo davlati nazorati ostida.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Protektorat 1884-yilda ilgari Misrga qaram boʻlgan hududda tashkil etilgan va dastlab Adandan kelgan inglizlar tomonidan boshqarilgan. 1898-yilgacha maʼmuriy jihatdan Britaniya Hindistonining bir qismi boʻlgan. Keyingi yili Somalilendda Darveshlar davlatiga asos solgan “aqldan ozgan mulla” laqabli sayyid boshchiligidagi qarshilik harakati boshlandi. Isyonchilarga qarshi kurash 1920-yilgacha davom etdi. Somalilend uchun urushda inglizlar samolyotlardan va maxsus “tuya korpusidan” foydalandilar.
1940—1941-yillarda Britaniya Somalilendi italiyaliklar tomonidan bosib olindi va Italiya Sharqiy Afrikasining bir qismiga aylantirildi. Italyan partizan harakati mintaqada 1943-yilning kuzigacha davom etdi. Mustamlaka ma’muriyati 1960-yil yozida Somalilendga mustaqillik berishga tayyor ekanini e’lon qildi, uni Somali (BMT qaramog‘idagi sobiq Italiya koloniyasi) bilan birlashtirish niyati bor edi. Uning to‘liq mustaqilligi 1960-yil 1-iyulda e’lon qilinishi kerak edi. 1960-yil aprel oyida Buyuk Britaniyaning Somali qonunchilik kengashi mustaqillik va keyinchalik Somali bilan birlashishni talab qiluvchi rezolyutsiyani qabul qildi. Xuddi shu pozitsiya Mogadishodagi qoʻshma konferensiyada ham tasdiqlandi va hamma tomonidan maʼqullandi. 26-iyun kuni Buyuk Britaniya Britaniya Somalisi ustidan bo‘lgan huquqlaridan voz kechdi. Shunday qilib, Somalilend davlati 1-iyulgacha – yagona Somali davlati tuzilgunga qadar – bir necha kun davomida rasmiy ravishda mustaqil bo‘ldi. Britaniya protektorati aholisi orasida referendum o‘tkazilmadi.
1990-yillardagi Somali fuqarolari urushi mamlakatning bir necha qismga bo‘linib ketishiga olib keldi. Shimoliy qism — Somalilend — o‘zini Britaniya Somalisining huquqiy vorisi deb hisoblagan (bu yerda 1960-yilda mustaqillikka erishgach, olti kun davom etgan suveren mavjudlik nazarda tutilmoqda).
Sobiq Britaniya Somalisi hududida hozirgacha Somalilend va Puntlend o‘rtasida qabilalararo ziddiyatlar sababli tarang vaziyat saqlanib qoldi. Barcha rahbarlik lavozimlariga faqatgina isaak qabilasi vakillari tayinlanadigan davlat bo‘lgan Somalilend hukumati mamlakat sharqida yashovchi darod qabilasi vakillari (subqabilalar — dulbahante va varsangali) tomonidan qarshilikka duch keldi. Bu subqabilalar Darod (Puntlend muxtor davlati) xalqining aksariyati yashaydigan Somali bilan birdamlikka intilishdi. Biroq Puntlend Somalilendning kengayishiga qarshi kurashni sustlashtirgach, xususan 2007-yilda Somalilendning Dulbahante qabilasining poytaxti bo‘lgan Lasanod shahrini egallab olishiga ko‘nikkanidan so‘ng, Dulbahante subqabilasi o‘zining mustaqil deb e’lon qilingan davlatlarini (Nortlend, Sul-Sanaag-Ayn) tuza boshladi. Hatumo shimolida yashovchi boshqa bir subqabila — Varsangali ham o‘z davlati bo‘lgan Maahirni tuzdi, u hozirda Puntlend tarkibiga kirdi.
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sobiq Britaniya Somalisi hududining hozirgi ma’muriy bo‘linishi:
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Maria Brons: Somaliland. Zwei Jahre nach der Unabhängigkeitserklärung (= Arbeiten aus dem Institut für Afrika-Kunde. 89). Institut für Afrika-Kunde, Hamburg 1993, ISBN 3-928049-23-2, S. 4 ff., 39.
- Mark Bradbury: Becoming Somaliland. Progressio u. a., London 2008, ISBN 978-1-84701-311-8, S. 23 ff.