Bixevioralizm
Bixevioralizm 1930-yillarda Qoʻshma Shtatlarda paydo boʻlgan siyosatshunoslikdagi yondashuv. Bu siyosiy xatti-harakatlarni tushuntirish va bashorat qilish uchun obyektiv, miqdoriy yondashuvni taʼkidlashda oldingi yondashuvlardan keskin farqlanadi.[1][2] Bu tabiiy fanlardan keyin modellashtirilgan xulq- atvor fanlarining yuksalishi bilan bogʻliq.[3] Bexevioralizm siyosiy xulq-atvorni xolis, neytral nuqtai nazardan tushuntirishi mumkinligini daʼvo qiladi.
Bexevioralistlar qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati kabi institutlar va turli ijtimoiy muhitdagi guruhlarning xususiyatlarini emas, balki shaxslarning xulq-atvori va xatti-harakatlari oʻrganishga intiladi va bu xatti-harakatni siyosiy tizim bilan bogʻliqligini tushuntiradi.[4]
Kelib chiqishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
1942-yildan 1970-yillargacha bixevioralizm qoʻllab-quvvatlandi. Ehtimol, bu atamani birinchi marta 1956-yilda chop etilgan „AQShdagi siyosatshunoslik“ nomli kitobida kiritgan Duayt Valdo boʻlgan[5] Ammo bu atamani ommalashtirgan Devid Iston edi. Bu siyosatshunoslikka anʼanaviy va yangi paydo boʻlgan yondashuvlar oʻrtasidagi munozara joyi edi.[6] Bixevioralizmning kelib chiqishi koʻpincha Chikago universiteti professori Charlz Merriamning ishi bilan bogʻliq boʻlib, u 1920 va 1930-yillarda shaxslar va guruhlarning faqat qonuniy yoki rasmiy qoidalarga qanday rioya qilishlarini koʻrib chiqish oʻrniga ularning siyosiy xatti-harakatlarini tekshirish muhimligini taʼkidlagan.[7]
Siyosiy yondashuv sifatida[tahrir | manbasini tahrirlash]
„Bixevioralistik inqilob“ dan oldin siyosatshunoslikning umuman fan ekanligi bahsli edi.[8] Tanqidchilar siyosatni oʻrganishni birinchi navbatda sifat va meʼyoriy deb bilishgan va unda fan deb hisoblash uchun zarur boʻlgan ilmiy usul yoʻqligini daʼvo qilishgan.[9] Bixevioralistlar ijtimoiy fan sifatida oʻrganishlarini tasdiqlash uchun qatʼiy metodologiya va empirik tadqiqotlardan foydalanganlar.[10] Bixevioralistik yondashuv innovatsion edi, chunki u soʻrovning maqsadiga munosabatni oʻzgartirdi. U tekshirilishi mumkin boʻlgan faktlar bilan tasdiqlangan tadqiqotlarga oʻtdi.[11] 1954-63-yillarda Gabriel Almond SSRCda qoʻmita tuzish orqali bixevioralizmni qiyosiy siyosatga yoydi.[12] 1960 va 70-yillarda mashhurlikka erishgan davrda bixevioralizm realistik va liberal yondashuvlarga qarshi chiqdi, ularni bixevioralistlar „anʼanaviylik“ deb atashgan va boshqa faktlarga asoslanmagan siyosiy xulq-atvorni oʻrganishadi.
Siyosiy xulq-atvorni tushunish uchun bixevioralizm quyidagi usullardan foydalanadi: tanlov, intervyu, ball va miqyoslash shuningdek, statistik tahlil.[13]
Bixevioralizm odamlarning oʻzini qanday tutishi kerakligidan koʻra, guruh pozitsiyalarida oʻzini qanday tutishini oʻrganadi. Misol uchun, Amerika Qoʻshma Shtatlari Kongressini oʻrganish Kongress aʼzolarining oʻz pozitsiyalarida oʻzini qanday tutishini koʻrib chiqishni oʻz ichiga olishi mumkin. Kongress qanday qilib „harakat maydoni“ va uning atrofidagi hokimiyatning rasmiy va norasmiy sohalariga aylanishi qiziq.[14]
Terminning maʼnosi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Devid Iston 1950-yillarda birinchi boʻlib bixevioralizmni bixeviorizmdan farqlagan (bixeviorizm asosan psixologiya bilan bogʻliq boʻlgan atama).[15] 1940-yillarning boshlarida xulq-atvorning oʻzi xulq-atvor haqidagi fan deb ataldi va keyinchalik bixeviorizm deb nomlandi. Biroq, Iston ikki fanni farqlashga harakat qildi:[16]
Bixevioralizm bixeviorist deb hisoblanganlar uchun aniq belgilangan harakat emas edi. Bunga qarshi boʻlganlar buni aniqroq taʼriflashdi, chunki ular buni yangi tendensiyalar doirasida oʻzlari uchun nomaqbul deb hisoblagan narsalar nuqtai nazaridan tasvirlashdi. Shunday qilib, baʼzilar bixeviorizmni tabiiy fanlar usullarini inson xatti-harakatlariga qoʻllashga urinish deb taʼriflaydilar. Boshqalar buni miqdorni aniqlashga haddan tashqari urgʻu sifatida taʼriflaydilar. Boshqalar individualistik reduksionizm sifatida taʼriflaydilar.
Buni hisobga olgan holda, bixevioralizm bitta taʼrifga qarshilik koʻrsatdi. Duayt Valdo bixevioralizmning oʻzi noaniq ekanligini taʼkidlab, uni „murakkab“ va „noaniq“ deb atadi.[17] Iston rozi boʻlib, „har bir inson oʻz fikrini aytadi va shu bilan oʻzining bixevioralistiga aylanadi“ va bixevioralizmni toʻliq aniqlashga urinishlar samarasiz boʻladi.[18] Behavioralizm boshidanoq ilmiy tushuncha emas, balki siyosiy tushuncha edi. Bundan tashqari, bixevioralizm tadqiqot anʼanasi emas, balki siyosiy harakat boʻlganligi sababli, bixevioralizm taʼriflari bixevioralistlar xohlagan narsaga mos keladi.[16] Shu sababli, ushbu mavzuga kirishning aksariyat qismi qiymatsiz tadqiqotga urgʻu beradi. Buni Istonning sakkizta „intellektual poydevor toshlari“ bixevioralizmdan dalolat beradi:[19][20]
- Muntazamlik — qonuniyatlarni umumlashtirish va tushuntirish.
- Tasdiqlashga sodiqlik — umumlashmalarni tekshirish qobiliyati.
- Texnikalar — texnikaga eksperimental munosabat.
- Miqdorni aniqlash — Natijalarni iloji boʻlsa yoki mazmunli raqamlar sifatida ifodalash.
- Qadriyatlar — axloqiy baholash va empirik tushuntirishlarni bir-biridan ajratib turish.
- Tizimlashtirish — tadqiqotda nazariyaning ahamiyatini hisobga olish.
- Sof fan — amaliy fandan koʻra sof fanga eʼtibor berish.
- Integratsiya — ijtimoiy fanlar va qiymatlarni birlashtirish.
Keyinchalik, siyosiy (ayniqsa, xalqaro munosabatlar) nazariyasida postpozitivizmning paydo boʻlishi bixevioristik yondashuvning koʻpchiligiga qarshi chiqdi.
Obyektivlik va qiymat-betaraflik[tahrir | manbasini tahrirlash]
Devid Istonning soʻzlariga koʻra, bixevioralizm „analitik, mazmunli emas, xususiy emas, umumiy va axloqiy emas, balki tushuntirishga intilgan“.[21] Bunda nazariya siyosiy xulq-atvorni „hech qanday axloqiy baholarni kiritmasdan“ baholashga intiladi. Rodjer Beehler buni „faktlar va qadriyatlarni ajratishga boʻlgan talablari“ deb taʼkidlaydi.[22]
Tanqid[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yondashuv ham konservatorlar, ham radikallar tomonidan baholangan betaraflik uchun tanqidga uchradi. Konservatorlar qadriyatlar va faktlar oʻrtasidagi farqni siyosiy falsafaning imkoniyatlarini buzishning bir usuli sifatida koʻrishadi.[22] Neal Rimerning fikricha, bixevioralizm „axloqiy tavsiyalar berish vazifasini“[21] rad etadi, chunki bixevioralistlar „qadriyatlarning haqiqat yoki yolgʻonligini (demokratiya, tenglik va erkinlik va boshqalar) ilmiy asoslab boʻlmaydi va qonuniy tekshirish doirasidan tashqarida“ deb hisoblashadi.[23]
Kristian Bay bixevioralizm psevdopolitik fan ekanligiga va u „haqiqiy“ siyosiy tadqiqotlarni ifodalamasligiga ishondi.[24] Bay siyosatning meʼyoriy va axloqiy tekshiruvidan ustun boʻlgan empirik mulohazalarga qarshi chiqdi.[24]
Bixevioralizm dastlab " sodda empirizm " dan uzoqlashgan harakatni ifodalagan, ammo yondashuv sifatida „sodda ilm-fan“ uchun tanqid qilingan.[25] Bundan tashqari, radikal tanqidchilar haqiqatni qiymatdan ajratish siyosatni empirik oʻrganishni imkonsiz qiladi, deb hisoblashadi.[22]
Eslatmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Guy, p. 58 says, „Behaviouralism emphasized the systematic understanding of all identifiable manifestations of political behaviour. But it also meant the application of rigorous scientific and statistical methods to standardize testing and to attempt value free inquiry of the world of politics… For the behaviouralist, the role of political science is primarily to gather and analyze facts as rigorously and objectively as possible.“
- ↑ Petro, p. 6 says, „Behavioralists generally felt that politics should be studied much in the same way hard sciences are studied.“
- ↑ Guy p. 58 says, „The term behaviouralism was recognized as part of a larger scientific movement occurring simultaneously in all of the social sciences, now referred to as the behavioural sciences.“
- ↑ Walton, pp. 1-2.
- ↑ Devos, Carl. Een plattegrond van de macht: inleiding tot politiek en politieke wetenschappen. Ghent: Academia Press, 2020 — 61 bet. ISBN 9789401469296.
- ↑ Eulau, pp 1-3
- ↑ Grigsby, p. 15
- ↑ Dahl, p. 763
- ↑ Guy, p. 57 says, „On the basis of the philosophical approach, traditionalists prescribe normative solutions to political problems. In their view, no political inquiry into social problems can remain neutral or completely free of normative judgements or prescriptions.“
- ↑ Guy p 58
- ↑ Kegley, p 48
- ↑ Institute. „The Past and present of Comparative Politics“. kellogg.nd.edu (2006-yil oktyabr). Qaraldi: 2019-yil 8-sentyabr.
- ↑ Petro, p 7
- ↑ Grigsby, p 15
- ↑ Easton (1953) p 151
- ↑ 16,0 16,1 Berndtson. „Behavioralism: Origins of the Concept“. 2009-yil 14-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 20-aprel.
- ↑ Waldo, p 58
- ↑ Easton (1962) p 9
- ↑ „Introduction to Political Science. Exam 2 Study guide“. 2005-yil 8-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 18-yanvar.
- ↑ Riemer, p. 50
- ↑ 21,0 21,1 Riemer, p. 101
- ↑ 22,0 22,1 22,2 Beehler p 91
- ↑ Somit, pp 176-180
- ↑ 24,0 24,1 Riemer, p. 51
- ↑ Gilman, p 116
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Baer, Michael A.. Political Science in America: Oral Histories of a Discipline Jewell, Malcolm E.: . Lexington: The University Press of Kentucky, 1991. ISBN 0-8131-0805-5.
- Beehler, Rodger. The Philosophy of Society. Routledge, 1978. ISBN 0-416-83490-6.
- Berndtson. „Behavioralism: Origins of the Concept“. 2009-yil 14-mayda asl nusxadan arxivlangan.
- Dahl, Robert A. (December 1961). „The Behavioral Approach in Political Science: Epitaph for a Monument to a Successful Protest“. American Political Science Review. 55-jild, № 4. 763–772-bet. doi:10.2307/1952525. JSTOR 1952525.
- Easton, David. The Political System. An Inquiry into the State of Political Science. New York: Alfred A. Knopf, 1953.
- Easton, David „Introduction: The Current Meaning of "Behavioralism“,. Political Science Charlesworth: . Philadelphia: American Academy of Political and Social Science, 1962.
- Engeman, Thomas S. (1995). „Behavioralism, Postbehavioralism, and the Reemergence of Political Philosophy“. Perspectives on Political Science. 24-jild, № 4. 214-bet. doi:10.1080/10457097.1995.9941880. 2007-10-22da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 2022-09-09.
- Eulau, Heinz. Behavioralism in Political Science. Transaction, 1969.
- Gilman, Nils. Mandarins of the Future: Modernization Theory in Cold War America. JHU Press, 2007. ISBN 0-8018-8633-3.
- Grigsby, Ellen. Analyzing Politics: An Introduction to Political Science. Cengage Learning, 2011.
- Guy, James John. People, Politics and Government: A Canadian Perspective. Pearson Education Canada, 2000-08-01. ISBN 0-13-027246-9.
- Hanson, Jon D.; Douglas A. Kysar (June 1999). „Taking Behavioralism Seriously: The Problem of Market Manipulation“ (PDF). New York University Law Review. 74-jild, № 630. 75–83-bet. ISBN 0-8131-0805-5. 2003-03-24da asl nusxadan (pdf) arxivlandi.
- Kegley, Charles W.. World Politics: Trend and Transformation, 12, Cengage Learning, 2008. ISBN 0-495-50019-4.
- Petro, Nicolai. The Rebirth of Russian Democracy: An Interpretation of Political Culture. Harvard University Press, 1995. ISBN 0-674-75001-2.
- Riemer, Neal. The New World of Politics: An Introduction to Political Science. Rowman & Littlefield, 1997. ISBN 0-939693-41-0.
- Somit, Albert. The Development of American Political Science: From Burgess to Behavioralism. Irvington Publishers, 1967.
- Waldo, Dwight „Political Science: Tradition, Discipline, Profession, Science, Enterprise“,. Handbook of Political Science Greenstein: . Reading, Mass: Addison-Wesley, 1975.
- Walton, Hanes. Invisible Politics. SUNY Press, 1985. ISBN 0-87395-966-3.