Birlashgan Millatlar Tashkilotining Atrof-muhit dasturi

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Atrof-muhit bo‘yicha dasturi yoki UNEP (inglizcha: UNEP, United Nations Environment Programme) BMT tizimida yaratilgan dastur bo‘lib, butun tizim darajasida tabiatni muhofaza qilishni muvofiqlashtirishga yordam beradi. Dastur BMT Bosh Assambleyasining 1972-yil 15-dekabrdagi № 2997-sonli rezolyutsiyasi (A/RES/2997(XXVII)) asosida tashkil etilgan. UNEPning asosiy maqsadi hozirgi va kelajak avlodlar manfaati uchun atrof-muhitni muhofaza qilish va yaxshilashga qaratilgan chora-tadbirlarni tashkil etish va amalga oshirishdir. Dastur shiori -"Atrof-muhit taraqqiyot manfaati uchun".

UNEP shtab-kvartirasi Keniyaning Nayrobi shahrida joylashgan. Shuningdek, UNEPning oltita yirik vakolatxonasi va turli mamlakatlarda mintaqaviy vakolatxonalari ham mavjud. UNEP global va mintaqaviy darajadagi barcha ekologik muammolarni hal qilish uchun javobgar tashkilotdir.

UNEP faoliyati Yer atmosferasi, dengiz va quruqlik ekotizimlari sohasidagi turli loyihalarni o‘z ichiga oladi. UNEP ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi xalqaro konvensiyalarni ishlab chiqishda ham muhim rol o‘ynaydi. UNEP tez-tez hukumatlar va xalqaro nodavlat tashkilotlar bilan hamkorlik qiladi. UNEP ko‘pincha atrof-muhitni muhofaza qilish loyihalariga homiylik qiladi va ularni amalga oshirishga yordam beradi.

UNEP, shuningdek, potensial xavfli kimyoviy moddalar, transchegaraviy havo ifloslanishi va xalqaro yuk tashish yo‘llarining ifloslanishi kabi masalalar bo‘yicha ham tavsiyalar va xalqaro hujjatlarni ishlab chiqishda ishtirok etadi.

Butunjahon meteorologiya tashkiloti UNEP bilan birgalikda 1988-yilda Iqlim o‘zgarishi bo‘yicha hukumatlararo panelni (IPCC) tashkil etgan. UNEP, shuningdek, Global ekologik fondning (GEF) homiylaridan biri hisoblanadi.

UNEP homiyligida har yili Butunjahon atrof-muhit kuni nishonlanadi.

Tuzilma[tahrir | manbasini tahrirlash]

UNEP Boshqaruv Kengashi 2012-yilgacha to‘rt yillik muddatga saylangan 58 shtatdan iborat bo‘lgan. Kengashdagi oʻrinlar geografik jihatdan taqsimlangan. Boshqaruv Kengashining roli BMTning turli xil ekologik dasturlari bo‘yicha ishning asosiy yo‘nalishlarini belgilash va BMTga aʼzo davlatlar o‘rtasida atrof-muhit masalalari bo‘yicha hamkorlik g‘oyalarini tarqatishdir. UNEP kotibiyati 890 nafar xodimdan iborat bo‘lib, ulardan 500 ga yaqini boshqa mamlakatlardan shartnoma asosida ishlaydi. Kotibiyat YUNEPning turli siyosat va dasturlarini amalga oshirishni nazorat qiladi. Kotibiyat byudjetni taqsimlash bilan ham shug‘ullanadi. Byudjet miqdori qariyb 105 million AQSH dollarini tashkil etadi va bu pullar YUNEPga aʼzo davlatlarning aʼzolik badallaridan yig‘iladi.

UNEP faoliyatini quyidagi yetti yo‘nalishda amalga oshiradi:

Turli konfliktlar haqida ogohlantirish va mojarolarni baholash
Ekologik siyosatni amalga oshirish
Texnologiya, ishlab chiqarish va iqtisodiyot
Mintaqaviy hamkorlik
Ekologik qonunlar va konventsiyalar
Global darajada atrof-muhitni muhofaza qilish Aloqa va ommaviy axborot

Ijrochi direktor[tahrir | manbasini tahrirlash]

UNEPning hozirgi ijrochi direktori Inger Andersen (Daniya) bo‘lib, u 2019-yilda avvalgi director o‘rniga tayinlangan. Doktor Topfer 1998-yil fevralidan boshlab ketma-ket 2 muddat direktor lavozimida ishlagan. 2006-yil 15-martda BMTning sobiq Bosh kotibi Kofi Annan Butunjahon tabiatni muhofaza qilish ittifoqining sobiq bosh direktori Achim Shtaynerni UNEP ijrochi direktori lavozimiga tayinlagan. 17-martda BMT Bosh Assambleyasi Annanning taklifini maʼqullagan va Shtaynerni bosh direktor lavozimiga tayinlagan. Biroq, Shtayner Annanga 500 000 dollar mukofot topshirgan hakamlar hay’atining bosh hakami ekanligi maʼlum bo‘lganidan keyin bu tayinlov manfaatlar to‘qnashuvi tufayli tortishuvlarga sabab bo‘lgan. London gazetasining xabar berishicha, bu tayinlov „manfaatlar to‘qnashuvining oldini olish uchun BMTning yuqori martabali amaldorlarga nisbatan qo‘llanilishi kerak bo‘lgan standartlar haqida yangi savollar tug‘dirgan“. Bosh direktor lavozimini ketma-ket 17 yil davomida (1975-yildan 1992-yilgacha) doktor Mostafa Kamol Tolba egallab, atrof-muhit masalalarini jamoatchilik muhokamasiga olib chiqishga va bu sohada muvaffaqiyatlarga erishishga muvaffaq bo‘lgan. Uning rahbarligi ostida UNEP o‘zining eng katta muvaffaqiyatlaridan biri, 1987-yilda ozon qatlamini himoya qilish bo‘yicha tuzilgan Monreal protokolini imzolanishga erishgan. 1972-yil dekabr oyida BMT Bosh Assambleyasi UNEP rahbari lavozimiga Moris Strong nomzodini bir ovozdan maqullagan. Moris Strong, shuningdek, 1972-yilgi Birlashgan Millatlar Tashkilotining Atrof-muhit bo‘yicha xalqaro konferensiyasida va 1992-yildagi Yer sammitida Bosh kotib sifatida ishlagan. Strong global ekologik harakatni rivojlantirishga qaratilgan ko‘plab ekologik sohalarda katta taʼsirga bo‘lgan.

UNEP xalqaro yillari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Birlashgan Millatlar Tashkiloti va Birlashgan Millatlar Tashkilotining Atrof-muhit dasturi tomonidan 2007-yil (2008-yilga uzaytirilgan)^[1] „Xalqaro Delfinlar yili“ deb eʼlon qilingan. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Yovvoyi hayvonlarning ko‘chib yuruvchi turlarini saqlash to‘g‘risidagi konvensiyasi ACCOBAMS va ASCOBANS delfinlarini saqlab qolish bo‘yicha ixtisoslashgan kelishuvlari hamda kit va delfinlarni muhofaza qilish jamiyati bilan hamkorlikda 2007-yilni ,,Delfinlar yili" deb eʼlon qilishni taklif qilgan.

Delfin yilining rasmiy homiysi 2006-yil 17-sentabrda uni rasman ochgan Monako shahzodasi Albert II hisoblanadi. Qo‘shiqchi va The Backstreet Boys guruhi aʼzosi Nik Karter maxsus topshiriqlar bo‘yicha elchi bo‘lgan^[2].

2009-yil — Xalqaro tabiiy tolalar yili (BMT 61/189 rezolyutsiyasi).
2010-yil — Xalqaro biologik xilma-xillik yili (BMT 61/203 rezolyutsiyasi).

Hisobotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

UNEP ko‘p sonli taqdimotlar, hisobot va faktlar, shuningdek, byulletenlarni nashr qiladi. Misol uchun, to‘rtinchi Global atrof-muhit tashabbusi (GEI-4) ekologiya, rivojlanish va inson farovonligi haqidagi hisobotning yaxshi namunasi bo‘lib, siyosatchilar va barcha manfaatdor jamoatchilik uchun tahliliy materiallar va maʼlumotlarni taqdim etadi. GEI-4ning asosiy g‘oyalaridan biri insoniyatni „o‘z imkoniyat doirasidan tashqarida yashashi“ haqida ogohlantirishdir. Hisobotda qayd etilishicha, insoniyat shunchalik kattaki, omon qolish uchun zarur bo‘lgan resurslar miqdori mavjud miqdordan ancha ko‘p. Ekologik imperativ (yoki bir kishini oziq-ovqat bilan taʼminlash uchun zarur bo‘lgan yer miqdori) 21,9 gektarni tashkil qiladi, Yerning biologik sig‘imi esa bir kishiga o‘rtacha 15,7 gektarga to‘g‘ri keladi.

UNEPdagi islohotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

2007-yil fevral oyida Iqlim o‘zgarishi bo‘yicha hukumatlararo panelning to‘rtinchi hisoboti eʼlon qilingandan so‘ng, Fransiyaning sobiq prezidenti Jak Shirak tomonidan taqdim etilgan va boshqa 46 davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlangan „Parij harakatiga chaqiruv“ Birlashgan Millatlar Tashkilotining Atrof-muhit bo‘yicha tashkiloti (UNEO) UNEPni Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti asosida samarali ishlab chiqilgan va nazorat qiluvchi boshqa bir tashkilot bilan almashtirishga chaqirgan. Qo‘llab-quvvatlovchi 46 davlat orasida Yevropa Ittifoqi mamlakatlari ham bo‘lgan, biroq AQSh, Rossiya, Saudiya Arabistoni va Xitoy kabi issiqxona gazlarining maksimal miqdorini ishlab chiqaruvchi davlatlar ishtirok etmagan^[3].

Mashhur xalqaro loyihalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

UNEP quyosh energiyasini rivojlantirish dasturlariga homiylik qiladi. Quyosh panellarini sotib olishda sezilarli chegirmalarni taklif qiladi. Shu tariqa isteʼmolchilar uchun narxni sezilarli darajada pasaytirib, ushbu panellarning xaridorlari sonini oshiradi. Bunday loyihaning eng mashhur namunasi 100 000 kishiga yordam bergan Hindistonning Quyosh panellari kredit dasturidir. Ushbu dasturning muvaffaqiyati Tunis, Marokash, Indoneziya va Meksika kabi boshqa rivojlanayotgan mamlakatlarda ham xuddi shunday loyihalarni amalga oshirishga turtki bo‘lgan.

UNEP, shuningdek, Yaqin Sharqdagi suvli botqoq yerlarni himoya qilish loyihasiga homiylik qiladi. 2001-yilda UNEP suvli botqoq yerlarni himoya qilish dasturini olib borib, sunʼiy yo‘ldosh orqali tasvirga olingan fotosuratlarini eʼlon qilgan. Bu tasvirlar suvli botqoq yerlarning 90 foizi allaqachon vayron bo‘lganligini ko‘rsatgan. UNEPning ,,Iroq suv-botqoqli hududlarida ekologik boshqaruvni qo‘llab-quvvatlash" dasturi 2004-yilda botqoqli hududni ekologik jihatdan sog‘lom boshqarish maqsadida boshlangan .

Muzliklarning erishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

UNEPning 2008-yil 16-martdagi bayonotiga ko‘ra, muzliklarning erishi rekord darajani qayd etmoqda va ularning aksariyati bir necha o‘n yil ichida yo‘q bo‘lib ketishi mumkin. 30 xil muzliklarni o‘rganish natijalariga ko‘ra, muzliklarning qisqarishi 2006-yilda maksimal darajada bo‘lganligi aniqlangan. Oxirgi mavjud maʼlumotlarga qaraganda, 2006-yilda muzliklar o‘rtacha 4,9 futga qisqargan. Eng sezilarli pasayish 2006-yilda Breydalblikkbrea muzligida qayd etilgan va 2006-yilda 10,2 futni tashkil etgan. Ilgari (1980-yildan 1999-yilgacha) muzliklar yiliga oʻrtacha bir futga qisqarar edi, biroq yangi ming yillikning boshlanishi bilan pasayish yiliga oʻrtacha 20 dyuymga koʻpaygan^[4].